بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل. وسى مەرەيتوي قارساڭىندا سوقپاقباەۆ تۋرالى بۇرىن كوپ ايتىلماعان، ايتىلسا دا ەسكەرۋسىز قالعان نە بار؟ بۇكىل حالىق ءجۇز جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان بەكەڭ تاۋەلسىزدىككە نە بەردى؟ ءبىز شاما-شارقىمىزشا وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كورسەك...
ەركىن – ازات ەلدىڭ كەيىپكەرى...
بەردىبەك سوقپاقباەۆ ءوز ءومىرىن كوركەم شىعارماعا اينالدىرعان ادام ەكەنىن سىنشىلاردىڭ ءبارى ايتادى. قىزىعى، كەيىننەن سول كوركەم شىعارمانى مىنا ءبىز ءوز ومىرىمىزگە اينالدىرىپ جىبەرگەنىمىز ەستەن شىعىپ كەتەدى. «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنىڭ» باستى كەيىپكەرى ەركىنگە ۇقساعىمىز كەلگەنى، سول ەركىندەردىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەنى ۇمىت قالۋدا...
«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنىڭ» باستى كەيىپكەرىنىڭ اتى نەگە ەركىن؟ نەگە بەركىن ەمەس؟ نەگە وركەن، يا كوركەم ەمەس؟ نە كوپ، كەيىپكەرگە قويىلاتىن ات كوپ ەمەس پە؟ بىراق، سوقپاقباەۆ ەركىننىڭ، ەركىن ادامنىڭ ءومىرىن سۋرەتتەگىسى كەلگەنى انىق. بۇكىل روماننىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن توتاليتارلىق جۇيەمەن الىساتىن شىناشاقتاي كەيىپكەرگە باسقا ات مۇلدەم قونىمدى بولمايتىنىن جازۋشى تۇيسىگى انىق بىلگەن.
ەركىن دەگەن ماعان توتوليتارلىق جۇيەگە باعىنبايتىن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ، ازات كەيىپكەرىندەي كورىنەدى. سوقپاقباەۆ سوقپاعى تاۋەلسىزدىككە ەركىن، قوجا، سۇلتان سەكىلدى ەشكىمگە باعىنبايتىن «بۋنتار» بەينەلەر ارقىلى جول سالىپ بەرىپتى.
ەركىن – تاۋەلسىز قازاق! قوجا – ەركىن ەلدىڭ قوجاسى، سۇلتان – ازات ەلدىڭ سۇلتانى...
ەركىندەر كوبەيىپ، 1986 جىلى جەلتوقساندا تەڭدىك سۇرادى. ەركىندەر كوبەيىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە بەلسەنە ارالاستى. ەركىندەر زامانعا زامانبەك بولىپ ءتىل قاتتى. ەركىن التىنبەككە اينالدى.
مەن قازىر ازات ويلى ءبىر ازاماتپەن كەزدەسسەم، بەردىبەكتىڭ ەركىنىن كورگەندەي بولامىن. ەركىن نۇرالىلەرمەن قالاي ايقاسسا، الگى ومىردەگى «ەركىن» دە ادىلەتسىزدىكپەن سولاي كۇرەسىپ جۇرەدى. سوقپاقباەۆتىڭ ۇلتتىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىمىزدى قايتا وياتقانىن بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولاتىنىن بىلمەيمىن.
تۇيىقتاعى قازاق قوعامىن ازاتتىققا باستادى...
كەيدە «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىدە» جازۋشى اۋىلىنىڭ اتىن نە سەبەپتى تۇيىق دەپ العان؟» دەپ ويلايمىن. «تۇيىق» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى تۇسىنگەن ادامعا جازۋشىنىڭ ىشكى الەمىندە جاتقان بار سىردى سۋىرتپاقتاپ بەرمەي مە؟
توتاليتارلىق قوعامنىڭ بارار جەرى – تۇيىقتا. ەركىن دە ءار كەز سول ءوز تۇيىعىنا ورالىپ وتىرادى. ماعان سەنبەسەڭىز جازۋشىنىڭ تۋعان جەرىن كارتادان كورىڭىز. كوسىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر اتىراپ قالامگەر اۋىلىنىڭ تۇسىنا بارىپ، تۇيىقتالادى. ونان ارى – جول جوق!
بەردىبەكتىڭ داۋىرىندە بار جول، بار سوقپاق شۇباتىلىپ بارىپ، ءبىر جەرگە (توتاليتارلىق جۇيەگە) تۇيىسەتىن دە، ودان ارى بارلىق جول جابىلاتىن. وسى تۇيىقتان شىعار سوقپاقتى ىزدەگەن جالعىز ادام – ەركىن! ەركىن دەگەن – بەردىبەك. كوبىمىز ەلەپ-ەسكەرە بەرمەيتىن وسى دەتالدان جازۋشىنىڭ ءار ءسوز، ءار سويلەمىنە شۇقشيا قاراۋ كەرەكتىگىن اڭعارامىز. .
ەركىن ادامنىڭ تۇيىقتا ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس... دەمەك، ەركىننىڭ بارار جەرى تاۋەلسىزدىك قوي...
اتوم بومباسىنا قارسىلىق كورسەتكەن تۇڭعىش جازۋشى
سول ەركىندەردىڭ سەمەيدەگى پوليگوننىڭ زاردابىن شەككەنىن قازىر ەشكىم ايتپايدى. ادامزاتقا قاۋىپ توندىرگەن اتوم بومباسىنا دەگەن قارسىلىق قازاقستاندا سەكسەنىنشى جىلداردا عانا باستالعانداي كورىنەدى. كەشىرىم بوزتاەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتەر باستاعان سەمەي پوليگونىن جابۋ كۇرەستەرىنىڭ باسىندا بەردىبەك سوقپاقباەۆ تۇرعانىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز.
1966 جىلى «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» شىعارماسىنىڭ ءۇزىندىسى جاريالاندى. ارتىنشا دەرەۋ تسەنزۋراعا ۇشىراپ، اتالعان حيكايات جاريالىلىق كەلگەن سوڭ، ياعني 1990 جىلى عانا «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كوردى. سوسىن، اتوم بومباسىنا قارسىلىق كورسەتكەن بەكەڭنىڭ وسى شىعارماسى تاعى نازاردان تىس قالدى (2015 جىلى اتالعان حيكاياتتى وسى جولداردىڭ اۆتورى جۋرنال تىگىندىسىنەن تاۋىپ، قايتا ادەبي اينالىمعا ەنگىزدى).
سول شىعارمادا ەرگەجەيلى ەلىنە قارسى پاتشالىقتىڭ «موتا» بومباسىمەن قارۋلاناتىنى بار. «موتا» ءسوزىن كەرىسىنشە وقىساڭىز – «اتوم» دەگەن ءسوز شىعادى. وسى ءبىر وتە قاراپايىم سوزجۇمباقتى شەشسەڭىز بولدى، سول تۇستاعى اتوم بومباسىمەن قارۋلانعان كسرو مەملەكەتى كوز الدىڭىزدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الادى. اتوم بومباسىنىڭ ادامزات بالاسىنا قانداي اپات اكەلەتىنىن ايپارا سىنايدى. بۇل كەڭەستەر وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان ۋاقىت بولاتىن. ياعني، 1966 جىل...
«حالىق جاۋلارى» تۋرالى شىندىقتى دا العاش جازعان بەردىبەك بولاتىن...
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن مەنىڭ قولىما «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدىنىڭ» تۇپنۇسقاسى ء(بىرىنشى داپتەردىڭ) ءتۇستى. سول نۇسقادا الگى قوعامعا باسى سىيمايتىن ەركىن كەيىپكەر – «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى بولىپ سۋرەتتەلەدى.
كەيىننەن بىلەسىز، بۇل تۇس قىسقارىپ، قيدالاۋعا تۇسكەن.
«بۇل جولى اكەم كەلە قويمادى، كەشىگە بەردى: ەندى كەپ قالار دەپ، ەلەڭدەۋمەن ءبىز وتىرمىز. كەنەت ەسىك الدىندا جاتقان قار سىقىرلادى. ە، بارەكەلدى، اكەمىز بولار دەپ ەدىك، ول بولماي، باسقا بىرەۋلەر تىق-تىق ەتكىزىپ ەسىكتى قاقتى. بالالىق مىنەزىم ۇستاپ:
– دا! –دەپ، ايقايلاپ جىبەردىم. ساۋ ەتىپ ءۇش-ءتورت ادام كىرىپ كەلدى.
كەيبىرىن تانىساق تا، كەيبىرىنىڭ ءتۇسى باسقا، سۋىق. الدىڭعى بىرەۋى سولبىرەيتىپ شينەل كيگەن، پورتۋپەيا اسىنعان، بەلىندە ناگان. شەشەم ەكەۋمىزدىڭ كوزدەرىمىز اتىزداي بولىپ كەتتى.
– تىنتەمىز، – دەدى شينەلدى.
«نەگە؟»، «نە ءۇشىن؟» دەپ سۇراۋعا بىزدە شاما جوق. بىرەۋدىڭ ءۇيىن ءتىنتۋ، ادامىن ۇستاپ اكەتۋ ول كەزدە ونشا قيىن ەمەس.
تىنتە باستادى. جۇك، توسەك-ورىن، قورا-كوپسىنىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعاردى. نە ىزدەپ جۇرگەندەرىن قۇدايىم ءوزى ءبىلسىن. كۇمىستەگەن ەسكى ەردىڭ كۇيىسقان، تارتپا، ومىلدىرىگىمەن قوسا ەسكى كۇراندى دا اكەتتى.
سوڭىنان بىلدىك، الگىلەر ءبىزدىڭ ۇيگە ءتىنتۋ جاساپ جاتقاندا، ەكى ميليتسيونەر جابىردا جىلقىدا جۇرگەن جەرىنەن اكەمىزدى قاماۋعا الىپ، كاراسازعا ايداپ اكەتىپتى.
ويلاماعان جەردەن شاڭىراعىمىز ورتامىزعا ءتۇسىپ، استان-كەستەڭ بولدىق تا قالدىق. شەشەم زار جىلاپ:
– جۇرتىم-اۋ، بۇل نە سۇمدىق؟ قانداي پالە بولعانىن ايتساڭدارشى؟ – دەپ، بىرەسە زىر جۇگىرىپ اۋىل سوۆەت كەڭسەسىنە، بىرەسە كولحوز كەڭسەسىنە بارادى. بىراق ەشكىم وعان ەشتەڭەنى ءتۇسىندىرىپ ايتا كويمادى.
ول كەزدە تۇيىقتا كولحوز پرەدسەداتەلى ءنۇرالى.
اكەم قامالعاننىڭ سوڭىنان: «مامىرباي حالىق جاۋى بولىپ ۇستالىپتى. قىتايداعى باندامەن بايلانىسى بار ەكەن!» دەگەن تاجالداپ سۋىق حابار دۇڭك ەتە قالدى. ماسساعان، كەرەك بولسا! بۇل ءبىز ءۇشىن كۇن جارقىراپ تۇرعاندا توبەمىزدەن شارت ەتىپ جاي تۇسكەنمەن بىردەي ەدى.
اكەمىزدىڭ قامالۋىنا بايلانىستى... ءبىز باسقا سۇمدىقتىڭ ءبارىن كۇتىپ ەدىك. بىراق ءدال وسىنى كۇتكەن جوق ەدىك. ساۋاتسىز، قاراڭعى ادام. وسى كولحوزدى كولدان تۇرعىزىسقان كۋ تاقىر كەدەي. قارشادايىنان باستاپ ءومىرى بايلاردا جالشىلىقپەن وتكەن. قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مومىن. سونداي ادام كايتىپ حالىق جاۋى بولادى؟ قىسى-جازى بەل شەشۋگە مۇرشاسى كەلمەي مال سوڭىندا ءجۇرىپ، قىتايداعى باندامەن كالاي بايلانىس جاسايدى؟
بۇلاي دەپ ءۇن كوتەرىپ، اۋىز اشۋعا ءال كايدا. جۇرتتىڭ ءبارى كولەڭكەسىنەن قورقادى.
سول كەتكەننەن اكەم بايعۇس زىم-زيا كەتە باردى. قاراسازعا ءبىر تۇنەتىپتى دە، جاركەنتتىڭ تۇرمەسىنە اكەتىپتى. سوڭىنان ءبىر-ەكى ايدان سوڭ قايتا اكەپ، جاسىرىن سوت جاساپتى. ءبىزدى وعان قاتىستىرماق تۇگىل جولاتقان دا جوق. شەشەم بايعۇس نەشە كۇن سىرتىنان تورۋىلداپ ءجۇرىپ، جولىعا دا الماي قالدى. تەك: «مامىربايعا ون جىل بەرىپتى» دەگەن حابارىن ءبىر-اق ەسىتتىك.
كۇداي-اۋ، نە ءۇشىن؟ نە قىلمىسى ءۇشىن؟ كىمدەر كۋا بولىپتى؟
ءبىز جاۋاپ تابا المايمىز. تەك ەل اۋزىندا ءار الۋان پىش-پىش الىپ قاشتى انگىمە بار. «مامىربايدى باندامەن بايلانىسى بار دەپ، قاماتۋشى دا، وعان نەگىزگى قارالاۋشى، كۋا بولۋشى دا ءنۇرالى ەكەن»، – دەيدى.
كىم بىلەدى، بولسا بولار دەيمىز. بۇلاي ويلاپ، سەزىكتەنۋگە ءبىرسىپىرا سەبەپ تە بار. نەگە ەكەنىن مەن ءوز باسىم انىق بىلمەيمىن، بىراق ايتەۋىر اكەم ءنۇرالىنى جەك كورەتىن. ونىڭ اتى ەستىلسە، جيىرىلىپ تۇراتىن. تەحنيكۋمعا وقۋعا كەتكەنگە دەيىن سارسەبەك اعايىم كەڭسەدە ءنۇرالىنىڭ قاراۋىندا ەسەپشى بولىپ ىستەدى. سوندا اكەمنىڭ بىرنەشە رەت: «بالام، ءنۇرالى جامان ادام، بايقا. ساق ءجۇر!» دەپ، ايتىپ وتىرعانىن ەستيتىن ەدىم. «نەسى جامان؟» دەپ، ءمان بەرىپ سۇراماي قويماۋشى ەدىم.
جانە ءبىر سەبەپ: سول اكەم ۇستالاردان ءۇش-ءتورت اي بۇرىن، 1937 جىلدىڭ كۇزىندە، ءبىزدىڭ تۇيىقتان بوكەي، مامبەت دەگەن ادامدار حالىق جاۋى بولىپ ۇستالدى. بوكەي – ۇستا، ال مامبەت ەتى ءتىرى بەلسەندىلەۋ ادام. ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارىپ جۇرەتىن. ەل سولاردى دا: «ءنۇرالى ۇستاتىپتى. ءنۇرالى تىڭشى ەكەن» دەگەن سوزدەر ايتىپ ءجۇردى.
ءۇشىنشى سەبەپ: اكەمىز قامالعان سوڭ ءنۇرالى بىزگە ءتىپتى قىرىن قاراپ الدى. حالىق جاۋىنىڭ بالاسى، حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى دەپ، توبەمىزگە تالاي رەت كامشى ويناتقان كەزدەرى بولدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تەگىن بە؟
ال بىراق اكەمدى قاماتىپ ايداتۋشى ءدال وسىنىڭ ءوزى دەپ، ءبىز تاپ باسىپ ايتا المايمىز. ونى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، ءوز كۇلاعىمىزبەن ەستىگەن جوقپىز. راسىندا دا ءدال سولاي ما؟ جوق، سولاي ەمەس پە دەپ، كوڭىلگە كۇدىك كىرەتىن كەزدەرىمىز دە بولادى.
* * *
اكەم قامالعاننان سوڭ ءبىر ايدان كەيىن كيىم-كەشەگىن ارقالاپ، اعايىم سۇمىرەيىپ ۇيگە كەلىپ تۇر. سويتسە ونى حالىق جاۋىنىڭ بالاسى دەپ، ءارى وقۋدان، ءارى كومسومولدان شىعارىپ جىبەرىپتى.
***
ول ءتىپتى ءوزىنىڭ 1917 جىلى تۋعانىن دا ماقتانىش كورەتىن. جاسى ون تورتكە تولار-تولماستان كومسومولعا جازىلعان. ەندى مىنە، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي بارىنەن الاستالىپ وتىر.
***
ءبىر كۇنى ويناپ-كۇلىپ ءنۇسىپباي ەكەۋمىز بەلدەۋگە تالاسىپ جانجالداسىپ قالدىق.
ءنۇسىپباي:
– حالىق جاۋىنىڭ بالاسى كەت! جولاما ءبىزدىڭ ۇيگە دەپ! – مەنى ۇرىپ، قۋىپ جىبەردى.
مەن كەتە باردىم. ۇرعانى ەشتەڭە ەمەس، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوزى ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە ءبىر-اق جەتتى. توبەلەسەيىن دەسەم ءالىم كەلمەيدى.
ۇيگە كەلدىم دە، ەت كەسەتىن ءمۇيىز ساپ قارا پىشاقتى الىپ، نۇسىپبايعا قايتا باردىم. پىشاق ۇستاعان قولىم ارتىمدا جاسىرۋلى. ءنۇسىپباي مەنى كورىپ:
– نەگە كەلدىڭ؟ مەن ساعان بۇل اراعا جولاما دەپ ايتپادىم با؟ – دەپ، قوديلانىپ، قارسى ءجۇردى.
مەن ۇندەمەي جاقىنداپ كەلدىم دە، پىشاقپەن ءنۇسىپبايدىڭ بەتىنەن كولدەنەڭدەي تارتىپ كەپ جىبەردىم. ءنۇسىپبايىم باج ەتىپ، بەتىن باسىپ، وتىردى دا قالدى. قارا قان قولىنىڭ سىرتىن جاۋاپ كەتتى. مەن جالت بەرىپ، زىتا جونەلدىم.
ۇيگە دە سوقپاستان قىرقانى اسىپ، باسىم اۋعان جاققا تارتىپ وتىردىم. سول كۇنى اۋىلعا جولاعان جوقپىن. ەگىنجايداعى ەسكى قىرمانعا تۇنەپ، ەرتەڭىندە قاراڭعى تۇسە ۇيگە ءبىر-اق كەلدىم. مەنى جازىم بوپ قالدى ما دەپ ويلاپ، ءۇيدىڭ ءىشى، بۇكىل اۋىل-ايماق بولىپ ىزدەپ ءجۇر ەكەن...
ءنۇسىپبايدىڭ بەتى تىرتىق بوپ ءبىتتى. مەنەن قالعان تاڭبا.
تسەنزۋراعا كەتكەن بۇل بەتتەردىڭ ورنى قالاي تولتىرىلدى. تۇپنۇسقا قانشالىقتى وزگەرىسكە تۇسكەنىن باعامداۋ ءۇشىن ونى دا نازارىڭىزعا ۇسىنا كەتەيىن.
«...التىنشى وقىپ جۇرگەن كەزىم. اكەم جۋىردا قايتىس بولعان. قىستى كۇن. توپ بالا جار قاباقتان سىرعاناق تەۋىپ ءجۇرمىز.
ءنۇسىپباي دەيتىن مەنەن ەكى-ءۇش كلاسس الدا وقيتىن، سوتقارلاۋ جۋان بىلەك ءبىر بالامەن جانجالداسىپ قالدىم. ەكەۋمىز بوقتاستىق. ءنۇسىپباي:
– اكەڭنىڭ اۋزىن... جەتىم، – دەدى.
جەتىم دەگەن ءسوزى ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە جەتتى.
ەكەۋمىز جاتتا كەپ توبەلەستىك. ءنۇسىپباي مەنەن ءالدى، كۇشىم كەلمەيدى. تاياقتى كوبىرەك جەپ قالدىم.
ءوشىم كەتىپ بارا جاتىر.
جەتىم دەپ قورلاعانى تاعى بار.
سازارىپ ۇيگە كەلدىم. ءنۇسىپبايدان قالاي دا ءوش الۋىم كەرەك. قالاي الام؟
ەت كەسەتىن ءمۇيىز ساپ قارا پىشاعىمىز بار. الگىنى جەڭىمنىڭ ىشىنە تىعىپ الدىم دا، سىرعاناقتىڭ باسىنا قايتا باردىم. ءۇن-ءتۇنسىز كەپ، ءنۇسىپبايدىڭ بەتىنەن پىشاقپەن كولدەنەڭدەي تارتىپ جىبەردىم...
ءنۇسىپباي باج ەتىپ، بەتىن باسىپ، تۇرىپ قالدى. قارا قان قولىنىڭ سىرتىن جاۋىپ كەتتى».
«جەتىم» دەگەن ءسوز، ارينە كىمگە بولماسىن اۋىر تيەدى. بىراق، مەنىڭ بەردىبەگىمنىڭ ەركىن كەيىپكەرىن جەتىم دەگەن ءسوز جاسىتپاسا كەرەك-ءتى. ونىڭ جۇرەگىنە تىكەن بولىپ قادالعان – «حالىق جاۋى» دەگەن ءجابىر.
ءوزى ەركىن، تۇيىقتاعى قوعام ادامى وسىلاي «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى بولدى.
قازاقتىڭ شەتكە كەتكەن بايلىعىن جوقتاعان قالامگەر
مەنى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانىنداعى قاي سيۋجەتىن، قاي دەتالىن الساڭىز دا، تەمىر شەڭگەلدى جۇيەگە دەگەن قارسىلىق «مەن مۇندالاپ» تۇراتىنى قايران قالدىرادى. ەلدىڭ نازارىنا ىلىگە بەرمەيتىن مىنا ءبىر قيىننان قيىستىرىلعان دەتالگە ءۇڭىلىڭىزشى.
«راس، ماگازيندەردە، كەيدە، ەت بولماي قالادى. ەت سورەسىندە قۇيقاسىنىڭ جارىم-جارتىسى كۇيىپ كەتكەن، تىستەرى اقسيعان كىل قوي باستارى تۇرادى. سۇيەك ءمۇجي بىلەتىن قازاققا بۇل دا تاماق. ەنەم الگىدەي باستىڭ ەكى-ۇشەۋىن ءبىر-اق الىپ كەلەدى. جاقسىلاپ، تازالاپ جۋادى. بابىمەن بىلبىراتىپ اسادى دا، قامىر سالادى. ءۇي ىشىمىزبەن لىقا تويۋعا جارايتىن ءبىر تاباق ەت بوپ شىعادى.
قۇيقانىڭ سورپاسى قانداي ءسىڭىمدى. قولدان سويعان مالدى ەسكە تۇسىرەدى.
ميى نە تۇرادى.
مەن كەيدە تاڭىرقايتىن ەدىم: باستارى بار دا، دەنەسى جوق، بۇل نەعىلعان قويلار؟ تەك باستارىن كەسىپ اكەپ، ساتقانى ما؟».
«ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» تاماق تۋرالى جازىلعان تىنىمباي نۇرماحانبەتوۆتىڭ «مەشكەيى» ەمەس. بىراق، جازۋشى كىلت بۇرىلىپ، سيۋجەت جەلىسىن بۇزىپ، اسحاناسىنا كىرىپ كەتكەنى نەسى؟ «مەن كەيدە تاڭىرقايتىن ەدىم: باستارى بار دا، دەنەسى جوق، بۇل نەعىلعان قويلار؟ تەك باستارىن كەسىپ اكەپ، ساتقانى ما؟» دەۋ ارقىلى قازاقتىڭ بار بايلىعىن ماسكەۋ تاسىپ جاتىر دەپ ەمەۋرىن تانىتىپ وتىرعان جوق پا؟ «سۇيەك ءمۇجي بىلەتىن قازاققا بۇل دا تاماق» دەگەن سويلەمنىڭ اۋىر جۇگىن وسىعان دەيىنگى سىنشىلار نەگە ايتپادى؟
قازاقتىڭ شەتكە كەتىپ جاتقان بايلىعىن جوقتاۋدىڭ ۇلگىسىن بەكەڭ وسىلاي كورسەتتى.
بۇل كەشەگى قوعامدى بىلاي قويىپ، ءدال بۇگىن «حالىق جاۋىنىڭ» بالالارى ەركىندەر عانا ايتۋعا ءداتى بارار شىندىق بولسا كەرەك.
قىزىل ارمياعا كۇمانمەن قاراعان...
سوقپاقباەۆ الەمدە قىزىل ارميادان كۇشتى ارميا بار بولۋى مۇمكىن ەكەنىن اشىق ايتا العان جازۋشى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تاعى دا مىسال كەلتىرەيىك.
«سوعىستى مەن مۇنشالىق ۇزاققا سوزىلار، حالىقتىڭ قابىرعاسىنا ايازداي باتاتىن قيىنشىلىققا اينالار دەپ ەش ويلاعان جوق ەدىم، جاۋ جەڭىلىپ، ءبىز جەڭىپ ۋرا، ۋرامەن بىتە قالار دەپ ويلاعام. دۇنيەدە بىزدەن كۇشتى ەل، قىزىل ارميادان كۇشتى ارميا جوق دەپ بىلەتىنمىن. ولاي بولسا، جاۋدىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدى باسىپ الىپ كەلە جاتۋى، ءبىزدىڭ شەگىنىپ كەلە جاتۋىمىز قالاي؟ ءتۇسىنۋ قيىن».
راس. ءدال ۋاقىتىندا ايتىلماعان اقيقاتتىڭ قۇنى جوق. تسەنزۋرا بيلەپ-توستەپ تۇرعاندا «دۇنيەدە بىزدەن كۇشتى ەل، قىزىل ارميادان كۇشتى ارميا جوق دەپ بىلەتىنمىن-ءنىڭ» استارىندا كەڭەستەر وداعىنان دا كۇشتى ەلدەر بار ەكەنىن اڭعارتۋ ويى جاتقانداي كورىنەدى. بەكەڭنىڭ ەشبىر جيناعىنا ەنبەگەن «ەرگەجەيلى ەلىنە ساياحات» حيكاياتىندا وسى سويلەمنىڭ ءمانى فانتاستيكالىق تۇرعىدا اشىلا تۇسەدى. ماداق پەن قوشامەتكە مالدانعان جۇيەنى بىلاي سۋرەتتەيدى.
– ەرگەجەيلى حالقىن باقىتقا جەتكىزۋشى دانىشپان كوسەم جاسابول جاساسىن! – دەپ، ايقاي سالعان ۇرانمەن اياقتادىم.
ەلدەسەر مەنىڭ ءار ءسوزىمدى ەرگەجەيلى تىلىنە اۋدارىپ تۇرعان. سوڭعى ءسوزىمدى اۋدارماي بەتىمە باجىرايا قارادى.
– مەن بولدىم، اۋدار، – دەدىم.
– ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدى ءسىزدىڭ جابىرلەگىڭىز كەلە مە؟
– قالايشا؟
– پەندەنى كوزىنە ماقتاپ قولپاشتاۋ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ داستۇرىندە وتە ۇيات ماسەلە. جابىرلەپ تىلدەگەنمەن بىردەي سوكەت كىلىق.
مەن ءارى ساسىپ، ءارى قىسىلىپ قالدىم.
– ويباي، وندا اۋدارما! – دەدىم.
راس. كەشەگى كسرو كەزىندە كوسەمدى ۇلىقتاۋ، وعان تابىنۋ ءداستۇر بولدى. ونداي ەلدە قىزىل ارميانى وتىرىك ۇلىقتاپ، جەر-كوكە سىيعىزباۋ – زاڭدى قۇبىلىس. ونى ءبىر سويلەممەن-اق قوياسىن اقتارىپ، جالپىعا ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستاۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەدى؟
ارينە، بەكەڭنىڭ...
ءتۇيىن
بەردىبەك سوقپاقباەۆ ەركىندەي ازات ەلدىڭ كەيىپكەرىن سومداپ، «تۇيىقتا» قالعان قازاق قوعامىن ازاتتىققا باستادى. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ باسى بولىپ، اتوم بومباسىنا قارسىلىق كورسەتتى. ەلدەن بۇرىن «حالىق جاۋلارى» تۋرالى شىندىقتى دا العاش جازىپ، قازاقتىڭ شەتكە كەتكەن بايلىعىن جوقتادى. قىلىشىنان قان تامعان قىزىل داۋىردە قىزىل ارمياعا كۇمانمەن قاراۋىنىڭ ءوزى بەردىبەكتىڭ تۇلعاسىن بيىكتەتە تۇسەرى انىق.
ءجۇز جىلدىق مەرەيتوي قارساڭىنداعى سوقپاقباەۆتىڭ سوقپاعى تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ وزەگى تاۋەلسىزدىكپەن تىكە ءتۇيىسىپ تۇرسا دەگەن نيەتپەن وسى ماقالانى جازدىق...
قانات ابىلقايىر
