«اباي جولى» رومان ەپوپەياسىنىڭ العاش جارىق كورىپ، كەيىن تسەنزۋراعا ۇشىراعان نۇسقاسى قايتارا جارىق كوردى. كىتاپتىڭ شىعارۋشىسى يدەيانىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىن اڭگىمەلەيدى. عىلىمي ينستيتۋت وكىلى مۇنداي نۇسقا 26 جىل بۇرىن ءبىر رەت جارىق كورگەنىن ايتادى.
قازاقتىڭ ءبىر تۋار دانا اقىنى اباي تۋرالى جازىلعان ەڭبەك – مۇحتار اۋەزووۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى. 82 جىل بۇرىن جارىق كورگەن سوۆەتتىك تالاپتارعا ساي وزگەرىسكە دە ۇشىراعانى بەلگىلى. العاش 1942 جىلى، سوسىن 1947 جىلى روماننىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كىتابى جارىق كورگەن. روماننىڭ العاشقى ەكى كىتابى سول العاشقى جارىق كورگەن نۇسقادا تاياۋدا Marfu Press باسپاسىنان جارىققا شىقتى.
كىتاپتىڭ شىعارۋشىسى مارفۋعا شاپيان بۇل دۇنيەنى «اباي جولىنىڭ» تۇپنۇسقاسى» دەپ اتاپتى.
مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارى الميرا قاليەۆا كەزىندە جازۋشى شىعارمالارىنىڭ 50 تومدىق جيناعىنا روماننىڭ العاشقى ەكى كىتابىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان نۇسقاسى جارىق كورگەنىن ايتادى. ايتۋىنشا، وزگەرتىلمەگەن تۇپنۇسقا 1997 جىلى ءبىر رەت جارىق كورگەن. سوندا 336 بەتتەن تۇراتىن “اباي جولى” “جەتى جارعى” باسپاسىنان باسىلىپ شىققان ەكەن. الميرا قاليەۆا «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 75 جىل ءالى تولعان جوق. بۇل دەگەنىمىز – 75 جىل تولعاننان كەيىن عانا جازۋشىنىڭ مۇراسى جالپى ۇلتتىق مۇراعا اينالادى دا، ونى كەز كەلگەن ادام باسۋعا مۇمكىندىك الا الادى. ازىرگە اۋەزوۆتىڭ ۇرپاعى اۆتورلىق قۇقىققا يە،» - دەيدى.
ال مارفۋعا شاپيان «اباي جولى» رومانى ەپوپەياسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن ۇلى جازۋشى مۇراسىنا يە الماتىداعى مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ديار قوناەۆتىڭ رۇقساتىمەن جارىققا شىققانىن ايتادى.
جاڭادان شىققان كىتاپتىڭ اڭداتپاسىندا «بۇل كىتاپتا م. اۋەزوۆتىڭ قازاق اقىنى، اعارتۋشىسى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءومىرىن جازا وتىرىپ، سول كەزدەگى ەل تاريحىن تۇتاستاي قامتىعان «اباي جولى» رومانىنىڭ 1942 جىلى شىققان العاشقى، تسەنزۋراعا ۇشىراماعان نۇسقاسى بەرىلگەن. مۇندا اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى، ولەڭدەرى وزگەرتىلمەگەن» دەلىنگەن.
وسى جەتەكپەن مارفۋعا شاپياندى سوزگە تارتىپ كوردىك.
- «اباي جولىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى جارىق كوردى» دەپ جازىپسىز. ونى باسىپ شىعارۋعا قانشا كۇش كەتتى؟ قانشا ۋاقىتىڭىزدى ارنادىڭىز؟ ونىڭ وزگەرتىلمەگەن ءماتىنىن قايدان تاپتىڭىز، قۇپيا بولماسا؟
- «اباي جولىنىڭ» تۇپنۇسقاسىن شىعارۋعا ەكى جىلىمىزدى ارنادىق. 1942 جانە 1947 جىلدارى جارىق كورگەن ەكى كىتاپتى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى ابايى دەپ ايتۋعا بولادى. العاشقى تومدارى «اباي» دەگەن اتاۋمەن جارىق كورەدى. ءبىز سول اتاۋمەن قالدىردىق. العاشىندا ىشكى جۇمىستارىنا، ونى كومپيۋتەرگە ەنگىزۋگە ءبىراز ۋاقىت كەتتى. ءبىز رەداكتورلىق جۇمىس جاساعان جوقپىز. اۋەزوۆ قالاي جازدى، سولاي قالدىردىق. بۇل كىتاپتى ءوز قارجىمىزعا شىعارىپ وتىرمىز. العاشقى توم – 400 بەت، ەكىنشى توم – 416 بەت، وتە قالىڭ كىتاپ.
كىتاپتى باسىپ شىعارۋ ءۇشىن شىعىن تولىق وزىمىزدەن شىعاتىن بولعاندىقتان، الدىمەن قارجىمىزدىڭ باسىن قۇراپ الۋدى كۇتتىك. سونداي جۇمىستارمەن اينالىسىپ جۇرگەندىكتەن بۇل كىتاپتىڭ جارىق كورۋى ەكى جىلعا سوزىلدى. ال نەگىزگى ماتىندىك نۇسقانى “ۇلتتىق كىتاپحانا” قورىنان الدىق.
- «اباي جولىنا» دەگەن ەرەكشە قىزىعۋشىلىق قاشان باستالدى؟
- مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە اجەمە ۇنەمى كىتاپ وقىپ بەرىپ، كىتاپ وقۋ ادەتىن قالىپتاستىردىم. مەن العاش رەت «اباي جولىن» التىنشى سىنىبىندا اجەممەن بىرگە قىستىڭ ۇزاق كەشىندە وقىپ باستاعانمىن.
شىنىن ايتسام، «اباي جولىن» وقۋ تۋرالى وي قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن. بىراق سول جىلدارى كەشكى تاماقتان كەيىن پەشتىڭ جانىنا جايعاسىپ، «اباي جولىنىڭ» ءتورت تومىن وقىعانبىز. سوڭعى تومدا اباي قايتىس بولعان ساتتە اجەممەن بىرگە كوپكە دەيىن ونى ۇمىتا الماي، قايعىرىپ جۇردىك. ودان بولەك مەكتەپتە دە ىڭعايلى ساتتە اباي، قۇنانباي تۋرالى تالداپ، ويىمدى ايتاتىنمىن. قۇنانبايدىڭ ارەكەتتەرىن كىتاپتان وقىعان سوڭ ونى جەك كورىپ تە كەتكەن كەزدەر بولدى.
- «اباي جولىنىڭ» وزگەرمەگەن تۇپنۇسقاسى تۋرالى العاش قالاي ءبىلدىڭىز؟
- ادەبيەت پورتالىندا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ «اباي جولى» قالاي جازىلدى دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازدىم. «اباي جولىنىڭ» تۇپنۇسقاسىن ىزدەۋ تۋرالى وي كەيىننەن پايدا بولدى. ءوزىم تۇلعالاردى ىزدەپ زەرتتەگەندى، تاريحتى وقىعاندى جاقسى كورەمىن كەيىننەن تۇپنۇسقانىڭ بارىن ءبىلدىم. سول ساتتە ماعان «اباي جولىنىڭ» وزگەرتىلمەگەن، تولىق نۇسقاسىن وقۋ ارمان بولدى. مەندەگى قۇنانباي تۋرالى وي-پىكىر، ونىڭ وبرازى تۋرالى قىزىعۋشىلىق بولدى. جوعارىدا ايتقانىمداي «اباي جولىنا» قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەرگە تاپ بولدىم.
1942 جىلعى نۇسقاسىنىڭ ءوزى وتە ۇلكەن قيىندىقپەن شىققانى تۋرالى ءبىلدىم. قۇنانبايدىڭ كەيىنگى نۇسقاداعىداي «قاتال، جاۋىز» ەمەس ەكەنىن بىلگەندە تاقىرىپ اشىلا ءتۇستى.
وسى كىتاپتى دايىنداۋ بارىسىندا مەنىڭ بايقاعانىم «اباي جولى» مەنىڭ ەسىمنەن شىقپاپتى. بۇكىل كەيىپكەردى، سيۋجەتتى ەسىمدە ساقتاپپىن. «اباي جولى» تايعا تاڭبا باسقانداي مەنىڭ سانامدا ساقتالىپتى. ەكى كىتاپتىڭ وزگەشەلىگى بار.
اباي تۋرالى تۇرسىن جۇرتباي اعامەن سۇحباتتاستىم، اباي ەلىنىڭ اقساقالى بەكەن يساباەۆپەن اڭگىمەلەستىم. سول سەكىلدى اباي تۋرالى اڭگىمەلەر مەنىڭ سانامدا قۇنانباي وبرازىن جاڭا بەينەدە قالىپتاستىردى. كەيىننەن بۇل تاقىرىپتى زەرتتەي كەلە اۋەزوۆتىڭ بۇل كىتاپتى 1940 جىلى بىتىرگەنىن ءبىلدىم. كەيىننەن اۆتور لاتىن قارپىمەن جازىلعان نۇسقانى باسپاعا الىپ كەلەدى. ءسويتىپ وعان كيريلليتسادا جازىلۋ كەرەگىن ايتىپ، سىلتاۋ تاۋىپ، قايتارىپ جىبەرەدى. ويتكەنى سول كەزدەرى ءبىزدىڭ ءالىپبيىمىزدىڭ كيريلليتساعا ەندى كوشىپ جاتقان ءساتى. ول كيريلليتساعا اۋدارىلعان نۇسقاسىن تەز جازدىرىپ اكەلگەن ەكەن. الىپ كەلگەنىمەن ول كىتاپ باسپادان شىعارىلماي ءبىراز تۇرىپ قالادى. نەگە؟ سەبەبى جوعارى جاقتان «اباي جولىن» باسۋعا ەشكىم مۇددەلى بولمايدى.
بەيسەمباي كەنجەباەۆ دەگەن مىقتى عالىم اعامىز بار. ول كىسى باسىن قاتەرگە تىگىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الىپ، ەشكىمگە ايتپاي باسپاعا تاپسىرىپ جىبەرەدى. اۆتور مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى كىتاپتىڭ باسىلىپ شىققانىن قولىنا تيگەندە بارىپ بىلەدى. سەبەبى ەكى جىل بويى باسپا قابىلداماعان تۋىندىدان ءۇمىت تە ۇزىلگەن بولسا كەرەك-ءتى.
سودان كەيىن بەيسەمباي كەنجەباەۆ سوگىس الىپ، ءتىپتى جۇمىسىنان قۋىلادى. بىراق وسى كىتاپتىڭ حالىققا جەتۋىنە سولاي قىزمەت ەتىپ كەتەدى. مىنە، سولاي 1942 جىلى كىتاپتىڭ العاشقى تومى جارىق كورەدى. حالىق وتە جىلى قابىلدايدى. باۋىرجان مومىشۇلى دا سوعىستا ءجۇرىپ، كىتاپتى وقيدى. اۆتورعا كىتاپتان العان اسەرىن جازىپ حات تا جولداعان ەكەن.
- بالا كۇنىڭىزدە وقىعان «اباي جولى» مەن ءسىز جارىققا شىعارعان «اباي جولىنىڭ» تۇپنۇسقاسىندا قانداي وزگەشەلىك بار؟
- 1947 جىلى كىتاپتىڭ ەكىنشى تومى جارىق كورەدى. بىراق 1950 جىلى ستالين رەپرەسسياسىن قايتا باستايدى. ءبىزدىڭ ابايعا دەيىنگى اقىن-جازۋشىلارىمىز، تاريحي تۇلعالارىمىز جوققا شىعارىلادى. اۋەزوۆتىڭ ءبىرىنشى تومىندا بالا ابايعا بارلاس پەن بايكوكشە دەگەن اقىندار كەلىپ، باتا بەرەدى عوي. العاشقى تۇپنۇسقادا وعان باتا بەرگەن دۋلات باباتايۇلى ەكەنى جازىلعان. ءتىپتى ول كىسىنىڭ ولەڭدەرى دە قولدانىلادى.
سول جىلدارى شورتانباي قانايۇلى، مۇرات مونكەۇلىن «حاندىق-فەودالدىق ءداۋىردى اڭسادى» دەپ ولاردىڭ تۋىندىلارىن وقۋعا تىيىم سالادى. سودان مۇحتار اۋەزوۆ امالى تاۋسىلعاننان ءوزى ويىنان بارلاس دەگەن كەيىپكەردى شىعارىپ، دۋلات باباتايۇلىنىڭ ەسىمىن الىپ تاستايدى. ودان بولەك سابىرباي اقىن، جاناق اقىن، جالپى كوپتەگەن حالىق اقىندارىنىڭ اتىن وزگەرتۋگە ءماجبۇر بولادى.
مۇحتار اۋەزوۆ «مەنىڭ قاتەلىكتەرىم» دەگەن ءوزىنىڭ جازباسىندا «مەن دۋلاتتان ءوزىمنىڭ كەيىپكەرىمدى اراشالاپ الدىم. ونى جازۋىم قاتەلىك بولىپتى» دەگەن سەكىلدى پىكىرىن ايتادى. ودان بولەك «كوكباي مەن شۇبار ەكەۋىن اشكەرەلەي ءتۇسىپ، ابايعا جاۋ رەتىندە كورسەتۋىم كەرەك» دەگەن وزگەرىستەر بار. ال شۇبار دەگەن شاكارىمنىڭ لاقاپ اتى (پروتوتيپ) ەكەنىن بىلەسىزدەر.
مەنىڭ جۇرەگىمە قاتتى تيگەن وزگەرىس بار. ول ءبىز شىعارعان نۇسقادا ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ەسىمى بار. تۇراعۇل – ابايدىڭ بالاسى. ال بىزگە جەتكەن نۇسقادا ونىڭ ەسىمىن الىپ تاستاعان. ونىڭ ورنىنا ابايدىڭ بالاسى تاعى ءبىر بالاسى ماعاۋيا اتالادى. نەگە؟ سەبەبى تۇراعۇل ابايۇلى الاش زيالىلارىنىڭ قاتارىندا بولدى، قويان-قولتىق ارالاستى. اۋەزوۆتىڭ كەيىنگى «اباي جولىندا» تۇگەلدەي تۇراعۇل اتالعان تۇستارى الىپ تاستاعان.
- كەڭەستىك داۋىردە قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن، ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن اشىپ جازۋعا، بايانداۋعا بولمايتىن. وزگەرتىلمەگەن «اباي جولىندا» دا سىنعا ۇشىراعان «قازاقبايشىلىق» تۇستارى كەزدەسەدى مە؟
- تاعى ءبىر وزگەرتىلگەن تۇسى – قاتىن ايىرباستاۋ، كەلىنشەكتەرىن ايىرباستاۋ وقيعاسى. بۇل وقيعانى اۆتور ءوز شىعارماسىنان الىپ تاستاعان. جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ بۇل وقيعاعا قاتىستى ءوزىنىڭ سىنىن ايتقان. ءبىرى – قودار مەن قامقا وقيعاسى بولسا، ءبىرى – كەلىنشەك ايىرباستاۋ. بۇل قوعامعا جات قىلىق. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «بۇل قازاققا جات قىلىق!» دەگەن پىكىرىنەن سوڭ اۆتور مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولىنىڭ» جاڭا نۇسقاسىندا سول تۇستى الىپ تاستاعان. ودان بولەك كوپتەگەن وزگەرىستەر بار. ونى وقىرماننىڭ ءوزى وقىپ، ءبىلسىن دەگىم كەلەدى.
- ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الماي تۇرىپ جۇرەكسىنۋ، نەمەسە قورقىنىش بولدى ما؟
- مەندە باسىندا كۇدىك باسىم بولدى. سەبەبى «جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قىزىق بولا ما؟ ولار تۇپنۇسقانى وقىعىسى كەلە مە؟ الدە وزگەرتىلگەن نۇسقانى وقي بەرە مە؟» دەگەن سۇراقتار مەن ۋايىم كوپ بولدى. بۇل كىتاپقا كوپ كۇش پەن قاراجات كەتتى. ءبىز ءۇشىن وقىرماننىڭ ءىلىپ الىپ كەتكەنى ماڭىزدى. ەڭ باسىندا مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولىن» ءتۇپ نۇسقادا «اباي» دەپ جازعان ەكەن. سول سەبەپتى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تومدى جارىققا شىعارعاندا ءبىز دە اتاۋىن وزگەرتپەي «اباي» دەپ قالدىرۋدى ءجون سانادىق.
- بۇل كىتاپ وقىرمانعا قانشالىقتى ءوتىمدى بولدى؟ وقىرماننىڭ پىكىرى قانداي؟
- كىتاپتىڭ تۇپنۇسقاسى شىققانىن ەستىگەن وقىرماننىڭ بارلىعى جاپپاي قۋانىپ، ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءتىپتى «بۇل ەڭبەكتى شىعارۋ ءبىزدىڭ عىلىمي مەكەمەلەردىڭ جۇمىسى ەدى. سونداي ەڭبەكتى وزدەرىڭ شىعارىپ جاتىرسىڭدار» دەپ ەرلىككە بالاپ، باتاسىن بەرىپ جاتقاندار بار. ءبىز وتە قۋانىشتىمىز. بۇل يدەيا ءۇشىن ءبىزدى قولداپ جاتقاندار بار. بۇل – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە!
- «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تومدارىن شىعارىپ وتىرسىزدار. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى تومدى كۇتۋگە بولا ما؟
- ءبىز شىعارىپ وتىرعان كىتاپ «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تومى. ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى تومدى شىعارمايمىز. ويتكەنى ولار 1950 جىلدارى جازىلعان. كەڭەستىك ساياساتقا ىڭعايلانىپ جازىلعان. سول سەبەپتى ءبىز ول تومداردى شىعارمايمىز دەپ شەشتىك. سەبەبى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءدال وسى ءبىرىنشى، ەكىنشى توم. ءبىزدىڭ باستى ماقسات – اباي تۋرالى ايتىلعان تۇپنۇسقانى ساقتاۋ، سونى كوپكە تاراتۋ.
- سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
