Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ tuǧanyna 100 jyl. Osy mereitoi qarsaŋynda Soqpaqbaev turaly būryn köp aitylmaǧan, aitylsa da eskerusız qalǧan ne bar? Bükıl halyq jüz jyldyǧyn toilaǧaly otyrǧan Bekeŋ täuelsızdıkke ne berdı? Bız şama-şarqymyzşa osy sūraqtarǧa jauap berıp körsek...
Erkın – azat eldıŋ keiıpkerı...
Berdıbek Soqpaqbaev öz ömırın körkem şyǧarmaǧa ainaldyrǧan adam ekenın synşylardyŋ bärı aitady. Qyzyǧy, keiınnen sol körkem şyǧarmany myna bız öz ömırımızge ainaldyryp jıbergenımız esten şyǧyp ketedı. «Ölgender qaityp kelmeidınıŋ» basty keiıpkerı Erkınge ūqsaǧymyz kelgenı, sol Erkınderdıŋ täuelsızdık üşın küreskenı ūmyt qaluda...
«Ölgender qaityp kelmeidınıŋ» basty keiıpkerınıŋ aty nege Erkın? Nege Berkın emes? Nege Örken, ia Körkem emes? Ne köp, keiıpkerge qoiylatyn at köp emes pe? Bıraq, Soqpaqbaev Erkınnıŋ, erkın adamnyŋ ömırın surettegısı kelgenı anyq. Bükıl romannyŋ basynan aiaǧyna deiın totalitarlyq jüiemen alysatyn şynaşaqtai keiıpkerge basqa at müldem qonymdy bolmaitynyn jazuşy tüisıgı anyq bılgen.
Erkın degen maǧan totolitarlyq jüiege baǧynbaityn, täuelsız Qazaqstannyŋ, azat keiıpkerındei körınedı. Soqpaqbaev soqpaǧy täuelsızdıkke Erkın, Qoja, Sūltan sekıldı eşkımge baǧynbaityn «buntar» beineler arqyly jol salyp berıptı.
Erkın – täuelsız qazaq! Qoja – erkın eldıŋ qojasy, Sūltan – azat eldıŋ sūltany...
Erkınder köbeiıp, 1986 jyly Jeltoqsanda teŋdık sūrady. Erkınder köbeiıp, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary ūlttyq qūndylyqtarymyzdy qalpyna keltıruge belsene aralasty. Erkınder zamanǧa Zamanbek bolyp tıl qatty. Erkın Altynbekke ainaldy.
Men qazır azat oily bır azamatpen kezdessem, Berdıbektıŋ Erkının körgendei bolamyn. Erkın Nūrälılermen qalai aiqassa, älgı ömırdegı «Erkın» de ädıletsızdıkpen solai küresıp jüredı. Soqpaqbaevtıŋ ūlttyŋ küreskerlık ruhymyzdy qaita oiatqanyn būdan artyq qalai aituǧa bolatynyn bılmeimın.
Tūiyqtaǧy qazaq qoǧamyn azattyqqa bastady...
Keide «Ölgender qaityp kelmeidıde» jazuşy auylynyŋ atyn ne sebeptı Tūiyq dep alǧan?» dep oilaimyn. «Tūiyq» degen sözdıŋ özı tüsıngen adamǧa jazuşynyŋ ışkı älemınde jatqan bar syrdy suyrtpaqtap bermei me?
Totalitarlyq qoǧamnyŋ barar jerı – Tūiyqta. Erkın de är kez sol öz Tūiyǧyna oralyp otyrady. Maǧan senbeseŋız jazuşynyŋ tuǧan jerın kartadan körıŋız. Kösılıp jatqan ūlan-ǧaiyr atyrap qalamger auylynyŋ tūsyna baryp, tūiyqtalady. Onan ary – jol joq!
Berdıbektıŋ däuırınde bar jol, bar soqpaq şūbatylyp baryp, bır jerge (totalitarlyq jüiege) tüiısetın de, odan ary barlyq jol jabylatyn. Osy Tūiyqtan şyǧar soqpaqty ızdegen jalǧyz adam – Erkın! Erkın degen – Berdıbek. Köbımız elep-eskere bermeitın osy detaldan jazuşynyŋ är söz, är söilemıne şūqşiia qarau kerektıgın aŋǧaramyz. .
Erkın adamnyŋ Tūiyqta ömır süruı mümkın be? Mümkın emes... Demek, Erkınnıŋ barar jerı Täuelsızdık qoi...
Atom bombasyna qarsylyq körsetken tūŋǧyş jazuşy
Sol Erkınderdıŋ Semeidegı poligonnyŋ zardabyn şekkenın qazır eşkım aitpaidy. Adamzatqa qauıp töndırgen atom bombasyna degen qarsylyq Qazaqstanda seksenınşı jyldarda ǧana bastalǧandai körınedı. Keşırım Boztaev, Oljas Süleimenovter bastaǧan Semei poligonyn jabu küresterınıŋ basynda Berdıbek Soqpaqbaev tūrǧanyn ūmytyp kete beremız.
1966 jyly «Qazaqstan pionerı» gazetınde Berdıbek Soqpaqbaevtıŋ «Ergejeilı elıne saiahat» şyǧarmasynyŋ üzındısı jariialandy. Artynşa dereu senzuraǧa ūşyrap, atalǧan hikaiat jariialylyq kelgen soŋ, iaǧni 1990 jyly ǧana «Jūldyz» jurnalynda jaryq kördı. Sosyn, atom bombasyna qarsylyq körsetken Bekeŋnıŋ osy şyǧarmasy taǧy nazardan tys qaldy (2015 jyly atalǧan hikaiatty osy joldardyŋ avtory jurnal tıgındısınen tauyp, qaita ädebi ainalymǧa engızdı).
Sol şyǧarmada Ergejeilı elıne qarsy patşalyqtyŋ «mota» bombasymen qarulanatyny bar. «Mota» sözın kerısınşe oqysaŋyz – «atom» degen söz şyǧady. Osy bır öte qarapaiym sözjūmbaqty şeşseŋız boldy, sol tūstaǧy atom bombasymen qarulanǧan KSRO memleketı köz aldyŋyzda kölbeŋdep tūryp alady. Atom bombasynyŋ adamzat balasyna qandai apat äkeletının aipara synaidy. Būl Keŋester odaǧynyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan uaqyt bolatyn. Iаǧni, 1966 jyl...
«Halyq jaulary» turaly şyndyqty da alǧaş jazǧan Berdıbek bolatyn...
Osydan bırer jyl būryn menıŋ qolyma «Ölgender qaityp kelmeidınıŋ» tüpnūsqasy (bırınşı däpterdıŋ) tüstı. Sol nūsqada älgı qoǧamǧa basy syimaityn Erkın keiıpker – «Halyq jauynyŋ» balasy bolyp suretteledı.
Keiınnen bılesız, būl tūs qysqaryp, qidalauǧa tüsken.
«Būl joly äkem kele qoimady, keşıge berdı: endı kep qalar dep, eleŋdeumen bız otyrmyz. Kenet esık aldynda jatqan qar syqyrlady. E, bärekeldı, äkemız bolar dep edık, ol bolmai, basqa bıreuler tyq-tyq etkızıp esıktı qaqty. Balalyq mınezım ūstap:
– Da! –dep, aiqailap jıberdım. Sau etıp üş-tört adam kırıp keldı.
Keibırın tanysaq ta, keibırınıŋ tüsı basqa, suyq. Aldyŋǧy bıreuı sölbıreitıp şinel kigen, portupeia asynǧan, belınde nagan. Şeşem ekeumızdıŋ közderımız atyzdai bolyp kettı.
– Tıntemız, – dedı şineldı.
«Nege?», «Ne üşın?» dep sūrauǧa bızde şama joq. Bıreudıŋ üiın tıntu, adamyn ūstap äketu ol kezde onşa qiyn emes.
Tınte bastady. Jük, tösek-oryn, qora-kopsynyŋ äpter-täpterın şyǧardy. Ne ızdep jürgenderın qūdaiym özı bılsın. Kümıstegen eskı erdıŋ kūiysqan, tartpa, ömıldırıgımen qosa eskı kūrandy da äkettı.
Soŋynan bıldık, älgıler bızdıŋ üige tıntu jasap jatqanda, ekı milisioner Jabyrda jylqyda jürgen jerınen äkemızdı qamauǧa alyp, Karasazǧa aidap äketıptı.
Oilamaǧan jerden şaŋyraǧymyz ortamyzǧa tüsıp, astan-kesteŋ boldyq ta qaldyq. Şeşem zar jylap:
– Jūrtym-au, būl ne sūmdyq? Qandai päle bolǧanyn aitsaŋdarşy? – dep, bırese zyr jügırıp auyl sovet keŋsesıne, bırese kolhoz keŋsesıne barady. Bıraq eşkım oǧan eşteŋenı tüsındırıp aita koimady.
Ol kezde Tūiyqta kolhoz predsedatelı Nūrälı.
Äkem qamalǧannyŋ soŋynan: «Mamyrbai halyq jauy bolyp ūstalypty. Qytaidaǧy bandamen bailanysy bar eken!» degen tajaldap suyq habar düŋk ete qaldy. Mässaǧan, kerek bolsa! Būl bız üşın kün jarqyrap tūrǧanda töbemızden şart etıp jai tüskenmen bırdei edı.
Äkemızdıŋ qamaluyna bailanysty... bız basqa sūmdyqtyŋ bärın kütıp edık. Bıraq däl osyny kütken joq edık. Sauatsyz, qaraŋǧy adam. Osy kolhozdy koldan tūrǧyzysqan ku taqyr kedei. Qarşadaiynan bastap ömırı bailarda jalşylyqpen ötken. Qoi auzynan şöp almas momyn. Sondai adam kaityp halyq jauy bolady? Qysy-jazy bel şeşuge mūrşasy kelmei mal soŋynda jürıp, Qytaidaǧy bandamen kalai bailanys jasaidy?
Būlai dep ün köterıp, auyz aşuǧa äl kaida. Jūrttyŋ bärı köleŋkesınen qorqady.
Sol ketkennen äkem baiǧūs zym-ziia kete bardy. Qarasazǧa bır tünetıptı de, Jarkenttıŋ türmesıne äketıptı. Soŋynan bır-ekı aidan soŋ qaita äkep, jasyryn sot jasapty. Bızdı oǧan qatystyrmaq tügıl jolatqan da joq. Şeşem baiǧūs neşe kün syrtynan toruyldap jürıp, jolyǧa da almai qaldy. Tek: «Mamyrbaiǧa on jyl berıptı» degen habaryn bır-aq esıttık.
Kūdai-au, ne üşın? Ne qylmysy üşın? Kımder kuä bolypty?
Bız jauap taba almaimyz. Tek el auzynda är aluan pyş-pyş alyp qaşty ängıme bar. «Mamyrbaidy bandamen bailanysy bar dep, qamatuşy da, oǧan negızgı qaralauşy, kuä boluşy da Nūrälı eken», – deidı.
Kım bıledı, bolsa bolar deimız. Būlai oilap, sezıktenuge bırsypyra sebep te bar. Nege ekenın men öz basym anyq bılmeimın, bıraq äiteuır äkem Nūrälını jek köretın. Onyŋ aty estılse, jiyrylyp tūratyn. Tehnikumǧa oquǧa ketkenge deiın Särsebek aǧaiym keŋsede Nūrälınıŋ qarauynda esepşı bolyp ıstedı. Sonda äkemnıŋ bırneşe ret: «Balam, Nūrälı jaman adam, baiqa. Saq jür!» dep, aityp otyrǧanyn estitın edım. «Nesı jaman?» dep, män berıp sūramai qoimauşy edım.
Jäne bır sebep: sol äkem ūstalardan üş-tört ai būryn, 1937 jyldyŋ küzınde, bızdıŋ Tūiyqtan Bökei, Mämbet degen adamdar halyq jauy bolyp ūstaldy. Bökei – ūsta, al Mämbet etı tırı belsendıleu adam. Ärtürlı qyzmetter atqaryp jüretın. El solardy da: «Nūrälı ūstatypty. Nūrälı tyŋşy eken» degen sözder aityp jürdı.
Üşınşı sebep: äkemız qamalǧan soŋ Nūrälı bızge tıptı qyryn qarap aldy. Halyq jauynyŋ balasy, halyq jauynyŋ qatyny dep, töbemızge talai ret kamşy oinatqan kezderı boldy. Mıne, osynyŋ bärı tegın be?
Al bıraq äkemdı qamatyp aidatuşy däl osynyŋ özı dep, bız tap basyp aita almaimyz. Ony öz közımızben körıp, öz kūlaǧymyzben estıgen joqpyz. Rasynda da däl solai ma? Joq, solai emes pe dep, köŋılge küdık kıretın kezderımız de bolady.
* * *
Äkem qamalǧannan soŋ bır aidan keiın kiım-keşegın arqalap, aǧaiym sümıreiıp üige kelıp tūr. Söitse ony halyq jauynyŋ balasy dep, ärı oqudan, ärı komsomoldan şyǧaryp jıberıptı.
***
Ol tıptı özınıŋ 1917 jyly tuǧanyn da maqtanyş köretın. Jasy on törtke tolar-tolmastan komsomolǧa jazylǧan. Endı mıne, sütke tigen küşıktei bärınen alastalyp otyr.
***
Bır künı oinap-külıp Nüsıpbai ekeumız beldeuge talasyp janjaldasyp qaldyq.
Nüsıpbai:
– Halyq jauynyŋ balasy ket! Jolama bızdıŋ üige dep! – menı ūryp, quyp jıberdı.
Men kete bardym. Ūrǧany eşteŋe emes, «halyq jauynyŋ balasy» degen sözı etımnen ötıp, süiegıme bır-aq jettı. Töbeleseiın desem älım kelmeidı.
Üige keldım de, et kesetın müiız sap qara pyşaqty alyp, Nüsıpbaiǧa qaita bardym. Pyşaq ūstaǧan qolym artymda jasyruly. Nüsıpbai menı körıp:
– Nege keldıŋ? Men saǧan būl araǧa jolama dep aitpadym ba? – dep, qodilanyp, qarsy jürdı.
Men ündemei jaqyndap keldım de, pyşaqpen Nüsıpbaidyŋ betınen köldeneŋdei tartyp kep jıberdım. Nüsıpbaiym baj etıp, betın basyp, otyrdy da qaldy. Qara qan qolynyŋ syrtyn jauap kettı. Men jalt berıp, zyta jöneldım.
Üige de soqpastan qyrqany asyp, basym auǧan jaqqa tartyp otyrdym. Sol künı auylǧa jolaǧan joqpyn. Egınjaidaǧy eskı qyrmanǧa tünep, erteŋınde qaraŋǧy tüse üige bır-aq keldım. Menı jazym bop qaldy ma dep oilap, üidıŋ ışı, bükıl auyl-aimaq bolyp ızdep jür eken...
Nüsıpbaidyŋ betı tyrtyq bop bıttı. Menen qalǧan taŋba.
Senzuraǧa ketken būl betterdıŋ orny qalai toltyryldy. Tüpnūsqa qanşalyqty özgerıske tüskenın baǧamdau üşın ony da nazaryŋyzǧa ūsyna keteiın.
«...Altynşy oqyp jürgen kezım. Äkem juyrda qaitys bolǧan. Qysty kün. Top bala jar qabaqtan syrǧanaq teuıp jürmız.
Nüsıpbai deitın menen ekı-üş klass alda oqityn, sotqarlau juan bılek bır balamen janjaldasyp qaldym. Ekeumız boqtastyq. Nüsıpbai:
– Äkeŋnıŋ auzyn... jetım, – dedı.
Jetım degen sözı etımnen ötıp, süiegıme jettı.
Ekeumız jatta kep töbelestık. Nüsıpbai menen äldı, küşım kelmeidı. Taiaqty köbırek jep qaldym.
Öşım ketıp bara jatyr.
Jetım dep qorlaǧany taǧy bar.
Sazaryp üige keldım. Nüsıpbaidan qalai da öş aluym kerek. Qalai alam?
Et kesetın müiız sap qara pyşaǧymyz bar. Älgını jeŋımnıŋ ışıne tyǧyp aldym da, syrǧanaqtyŋ basyna qaita bardym. Ün-tünsız kep, Nüsıpbaidyŋ betınen pyşaqpen köldeneŋdei tartyp jıberdım...
Nüsıpbai baj etıp, betın basyp, tūryp qaldy. Qara qan qolynyŋ syrtyn jauyp kettı».
«Jetım» degen söz, ärine kımge bolmasyn auyr tiedı. Bıraq, menıŋ Berdıbegımnıŋ Erkın keiıpkerın jetım degen söz jasytpasa kerek-tı. Onyŋ jüregıne tıken bolyp qadalǧan – «Halyq jauy» degen jäbır.
Özı Erkın, Tūiyqtaǧy qoǧam adamy osylai «Halyq jauynyŋ» balasy boldy.
Qazaqtyŋ şetke ketken bailyǧyn joqtaǧan qalamger
Menı «Ölgender qaityp kelmeidı» romanyndaǧy qai siujetın, qai detalın alsaŋyz da, temır şeŋgeldı jüiege degen qarsylyq «men mūndalap» tūratyny qairan qaldyrady. Eldıŋ nazaryna ılıge bermeitın myna bır qiynnan qiystyrylǧan detalge üŋılıŋızşı.
«Ras, magazinderde, keide, et bolmai qalady. Et söresınde qūiqasynyŋ jarym-jartysy küiıp ketken, tısterı aqsiǧan kıl qoi bastary tūrady. Süiek müji bıletın qazaqqa būl da tamaq. Enem älgıdei bastyŋ ekı-üşeuın bır-aq alyp keledı. Jaqsylap, tazalap juady. Babymen bylbyratyp asady da, qamyr salady. Üi ışımızben lyqa toiuǧa jaraityn bır tabaq et bop şyǧady.
Qūiqanyŋ sorpasy qandai sıŋımdı. Qoldan soiǧan maldy eske tüsıredı.
Miy ne tūrady.
Men keide taŋyrqaityn edım: bastary bar da, denesı joq, būl neǧylǧan qoilar? Tek bastaryn kesıp äkep, satqany ma?».
«Ölgender qaityp kelmeidı» tamaq turaly jazylǧan Tynymbai Nūrmahanbetovtyŋ «Meşkeiı» emes. Bıraq, jazuşy kılt būrylyp, siujet jelısın būzyp, ashanasyna kırıp ketkenı nesı? «Men keide taŋyrqaityn edım: bastary bar da, denesı joq, būl neǧylǧan qoilar? Tek bastaryn kesıp äkep, satqany ma?» deu arqyly qazaqtyŋ bar bailyǧyn Mäskeu tasyp jatyr dep emeurın tanytyp otyrǧan joq pa? «Süiek müji bıletın qazaqqa būl da tamaq» degen söilemnıŋ auyr jügın osyǧan deiıngı synşylar nege aitpady?
Qazaqtyŋ şetke ketıp jatqan bailyǧyn joqtaudyŋ ülgısın Bekeŋ osylai körsettı.
Būl keşegı qoǧamdy bylai qoiyp, däl bügın «halyq jauynyŋ» balalary Erkınder ǧana aituǧa dätı barar şyndyq bolsa kerek.
Qyzyl Armiiaǧa kümänmen qaraǧan...
Soqpaqbaev älemde Qyzyl Armiiadan küştı armiia bar boluy mümkın ekenın aşyq aita alǧan jazuşy. Sözımız däleldı bolu üşın taǧy da mysal keltıreiık.
«Soǧysty men mūnşalyq ūzaqqa sozylar, halyqtyŋ qabyrǧasyna aiazdai batatyn qiynşylyqqa ainalar dep eş oilaǧan joq edım, Jau jeŋılıp, bız jeŋıp ura, uramen bıte qalar dep oilaǧam. Düniede bızden küştı el, Qyzyl Armiiadan küştı armiia joq dep bıletınmın. Olai bolsa, jaudyŋ bızdıŋ jerımızdı basyp alyp kele jatuy, bızdıŋ şegınıp kele jatuymyz qalai? Tüsınu qiyn».
Ras. Däl uaqytynda aitylmaǧan aqiqattyŋ qūny joq. Senzura bilep-töstep tūrǧanda «Düniede bızden küştı el, Qyzyl Armiiadan küştı armiia joq dep bıletınmın-nıŋ» astarynda Keŋester Odaǧynan da küştı elder bar ekenın aŋǧartu oiy jatqandai körınedı. Bekeŋnıŋ eşbır jinaǧyna enbegen «Ergejeilı elıne saiahat» hikaiatynda osy söilemnıŋ mänı fantastikalyq tūrǧyda aşyla tüsedı. Madaq pen qoşametke maldanǧan jüienı bylai suretteidı.
– Ergejeilı halqyn baqytqa jetkızuşı danyşpan kösem Jasabol jasasyn! – dep, aiqai salǧan ūranmen aiaqtadym.
Eldeser menıŋ är sözımdı Ergejeilı tılıne audaryp tūrǧan. Soŋǧy sözımdı audarmai betıme bajyraia qarady.
– Men boldym, audar, – dedım.
– Bızdıŋ prezidentımızdı sızdıŋ jäbırlegıŋız kele me?
– Qalaişa?
– Pendenı közıne maqtap qolpaştau, bızdıŋ eldıŋ dästürınde öte ūiat mäsele. Jäbırlep tıldegenmen bırdei söket kylyq.
Men ärı sasyp, ärı qysylyp qaldym.
– Oibai, onda audarma! – dedım.
Ras. Keşegı KSRO kezınde kösemdı ūlyqtau, oǧan tabynu dästür boldy. Ondai elde Qyzyl Armiiany ötırık ūlyqtap, jer-köke syiǧyzbau – zaŋdy qūbylys. Ony bır söilemmen-aq qoiasyn aqtaryp, jalpyǧa ışek-qarnyn aqtaryp tastau kımnıŋ qolynan keledı?
Ärine, Bekeŋnıŋ...
Tüiın
Berdıbek Soqpaqbaev Erkındei azat eldıŋ keiıpkerın somdap, «tūiyqta» qalǧan qazaq qoǧamyn azattyqqa bastady. Qazaq qalamgerlerınıŋ basy bolyp, atom bombasyna qarsylyq körsettı. Elden būryn «Halyq jaulary» turaly şyndyqty da alǧaş jazyp, qazaqtyŋ şetke ketken bailyǧyn joqtady. Qylyşynan qan tamǧan qyzyl däuırde Qyzyl Armiiaǧa kümänmen qarauynyŋ özı Berdıbektıŋ tūlǧasyn biıktete tüserı anyq.
Jüz jyldyq mereitoi qarsaŋyndaǧy Soqpaqbaevtyŋ soqpaǧy turaly äŋgımelerdıŋ özegı täuelsızdıkpen tıke tüiısıp tūrsa degen nietpen osy maqalany jazdyq...
Qanat Äbılqaiyr
