كەڭەس وداعىنان كەيىن قاراۋسىز قالعان كونە عيماراتتى قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بولعان. تاپسىرىسپەن ەمەس، ءوز تىلەك، باستاماسىمەن جوندەۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرعان الماسبەك سادىرباەۆ «اىدرناعا» بەرگەن سۇحباتىندا وسى تۋرالى ايتادى.
تاريحقا تولى جەتىسۋدىڭ قۇتتى مەكەنىنىڭ ءبىرى – قاسيەتتى قاپال ءوڭىرى. مۇندا بابالاردان قالعان مۇرا، باسقان ءىز دە بار. جۇرتقا اتى ايگىلى ايماق شوقان ءۋاليحانوۆ، پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، نيكولاي ابراموۆ، الەكساندر گولۋبەۆ جانە الەكسەي گەينە سياقتى ساياحاتشى، عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ بولعان.
سونداي-اق، ءحىح عاسىردا باسقا وڭىرلەرلەردەن وزىق بولعان قاپالدا اۋقاتتى قازاقتار مەن تاتارلار، وزگە ۇلتتىڭ زيالىلارى قونىستانعان. زامانعا ساي ۇلكەندى-كىشىلى كاسىپورىندار، وقۋ ورىندارى ورنالاسقان. اسىرەسە، كوپەستەردىڭ شارۋاسى شارىقتاپ، الىس-جاقىنمەن بايلانىسى وركەندەپ تۇرعان.
اۋقاتتى قاپالدىقتاردىڭ ءبىرى كوپەس شاياحمەت ءابساتتاروۆ ەدى.
سول ۋاقىتتاعى قازاق دالاسىنداعى ەڭ باي ادامداردىڭ قاتارىندا بولعان كوپەستىڭ تۇرعان ءۇيى - قاپال اۋىلىنداعى تالاي تاريحي وقيعاعا كۋا بولعان، كەزىندە ساۋلەتىمەن تاڭداي قاقتىرعان قۇندى عيماراتتىڭ ءبىرى بولاتىن. كەيىن ول توزىعى جەتىپ، قاراۋسىز قالدى. ال بۇگىندە بابالار مۇراسىنا باپپەن قارايتىن، تاريحقا تاعزىم ەتە الاتىن جانداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قايتا قۇلپىردى.
وسى تاريحي عيماراتتى جاڭعىرتقان جەرگىلىكتى كاسىپكەر، «شوپان اتا» قوي وسىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى الماسبەك سادىرباەۆپەن “ادىرنا” ءتىلشىسى سۇحباتتاستى.
«ەلگە ورتاق يگىلىك»
– ءحىح عاسىردىڭ وزىندە سول زامانداعى قازاقتىڭ بەتكەۇستار تۇلعالارىنىڭ تابانى تيگەن، سالىنعانىنا 200 جىلعا جۋىقتاعان جەكە ءۇيدىڭ قازىرگى قالپى كوڭىلگە ءۇمىت سىيلادى. ەلدىڭ قامىن كۇيتتەپ جۇرەتىن جاناشىر جانداردىڭ بارىنا كوز جەتكىزدىك. وسى تاريحي نىساندى قالپىنا كەلتىرۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
– بالا كۇنى بۇل ءۇيدى كورىپ وستىك. وتە ەرەكشە بولاتىن. كەيىن 3-4 جىل بۇرىن بارىپ، توزىپ بارا جاتقانىن كورىپ، جاڭارتۋدى قولعا العىم كەلدى. ول ۇيگە اباي اتامىزدىڭ، زيالىلارىمىزدىڭ تابانى ءتيدى. سوندىقتان ساتىپ الىپ، قالپىنا كەلتىرۋدى باستادىق. رەتكە كەلتىرۋگە، ساقتاپ قالۋعا ارەكەت ەتۋدەمىز. بولاشاق ۇرپاققا مۇرا رەتىندە قالدىرعىم كەلەدى.
شاياحمەت كوپەستىڭ ءۇيىن قالپىنا كەلتىرۋگە اقسۋ اۋدانىنىڭ فەرمەرلەرى مەن جاناشىر ازاماتتار كومەكتەستى. ولاردىڭ كوبى ەلگە ورتاق يگىلىكتى ءىس – مادەني ءارى تاريحي قۇندىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋگە شاما-شارقىنشا ۇلەس قوستى. سولاردىڭ ءبىرى – جەڭىس قاباي دەگەن باۋىرىمىز. ءبىراز دۇنيەلەردى ءوزىنىڭ قولىمەن جاساپ بەردى. ءبىراز دۇنيەدەردى رەتتەۋگە كومەكتەستى. ءۇيدى قالپىنا كەلتىرۋدەگى باستان-اياق سۋرەتتى دە سول كىسىدەن تابۋعا بولادى.
شاياحمەت باي كىم بولعان؟
– شاياحمەت بايدىڭ ءۇيى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى. كولەمى قانداي؟ جاڭارتپاس بۇرىن قانداي كۇيدە بولدى؟
– تاريحىن تارقاتساڭىز، الاش الىپتارىنىڭ تۇسىنا ءبىر-اق ساپار شەگەمىز. شاياحمەت باي ءوز زامانىندا باي، ءارى ءبىلىمدى كىسى بولعان. قاپالداعى مەكتەپكە دە تۇراقتى قامقورلىق كورسەتكەن. جەرگىلىكتى بالالاردىڭ وقۋىنا، جاستاردىڭ العان بىلىمدەرىن ودان ارى جەتىلدىرۋىنە جاعداي جاساۋعا ءوز ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان. سونداي-اق، قولى اشىق، قوناقجاي جان بولىپتى.
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، شاياحمەت بايدىڭ ۇيىنە اباي قۇنانباەۆ ايالداپ، شوقان ءۋاليحانوۆ قوناق بولعان. قازاق دالاسىنا ساياحاتتاۋ بارىسىندا جەتىسۋ جەرىنە دە جولى تۇسكەن الەمگە بەلگىلى اعىلشىن ساياحاتشىسى، جازۋشى، سۋرەتشى ءارى ساۋلەتشى توماس اتكينسون جۇبايى ليۋسيمەن بىرگە بايدىڭ ۇيىنە قونىپ، دەرەكتەر جيناعان كورىنەدى.
شاياحمەت بايدى ءبىراز ادامدار قازاق ەمەس، نوعاي دەگەن. ءوزىم سولتۇستىك كاۆكازداعى نوعاي اۋدانىنا بارىپ، نوعايلار قاۋىمداستىعىمەن جولىعىپ، كەزدەسىپ، انىقتاپ كەلدىم. نوعايدىڭ ىشىندە شاياحمەت دەگەن باي بولماعان ەكەن.
سوندىقتان ونىڭ بارلىعى وتىرىك سوزدەر. سول جەردەگى ءبىراز كىسىلەر ايتتى: نوعاي بولىپ جازىلۋ سەبەبى نوعاي-تاتارلار ورىس پاتشاسىنا جاقىن بولعان. سول ورىس پاتشاسىنا جاقىنداۋدىڭ ءبىر امالى، كوپ قازاق، قىرعىزدار نوعايلار مەن تاتارلار ارقىلى جاقىنداپتى. سودان كەيىن ءتۇرى، ءسوزى كەلىپ تۇرعاننان كەيىن شاياحمەت بايدى “نوعاي” دەي سالعان بولار. ويتكەنى ورىس پاتشاسى قازاق، قىرعىز دەپ ءبولىپ جارماعان. ال نوعاي مەن تاتاردى انىق بىلگەن. شاياحمەت باي رەسەي پاتشاسىنىڭ ءبىرىنشى گيلديالى كوپەسى بولعان ەكەن. ول – وتە جوعارى لاۋازىم. شاياحمەت باي پاتشا ۇيىنە داستارحانىنا از-ءمازىر، دۇنيەلەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. ودان كەيىن ساۋداعا رۇقساتى بولعان. شاياحمەت باي مامانوۆتارمەن بىرىگىپ، ورتالىق قازاقستانداعى قوياندى بازارىمەن جۇمىس جاساعان، سوندا مال ايداعان.
كەيىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كوپەس بالا-شاعاسىمەن قىتايعا قاشىپ، ءۇيى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا مەملەكەت مەنشىگىنە وتكەن. كەڭەس وداعى كەزىندە بالا-باقشا رەتىندە پايدالانىلعان. ودان كەيىن ول جەر مەملەكەتتىك ءبىر مەكەمە رەتىندە قولدانىلىپ، كەيىن قاراۋسىز قالدى. توزىعى جەتىپ، قۇلاعالى تۇرعان بولاتىن. قازىر مىنە، قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر.
«ءتۋريزمدى دامىتۋدا قولدانباقپىز»
– بۇگىندە سول ءۇيدىڭ يەسى ءسىزسىز. ەندى عيمارات قولدانىستا ما، الدە مۇراجاي ەتەسىزدەر مە؟
– مۇراجاي ەمەس، حالىق تۇتىناتىن تۋريستىك ورتالىق جاساساق دەپ وتىرمىز. ويتكەنى، قاپالدىڭ تابيعاتى ادەمى. ءبىز ءتۋريزمدى دامىتاتىن، اۋىلداعى تۇرعىندارعا كاسىپ بولاتىنداي قارا شاڭىراق جاساعىمىز كەلەدى.
باستاپقى ۇسىنىستار بويىنشا ۇلكەن بولمەلەردىڭ بىرىنە مۋزەي ورنالاستىرىلادى. كەزىندە قاپالدا تۇرعان تۇلعالاردىڭ قازىر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تىرلىك ەتەتىن ۇرپاقتارى مەن جەرگىلىكتى جۇرت بولاشاق مۋزەيگە دەپ تاپسىرعان العاشقى جادىگەرلەر دە جينالا باستادى. ولاردىڭ ەڭ باستىسى – اقشامەن شاي قايناتقان ايگىلى مىس ساماۋىر. سونىمەن بىرگە ءحىح عاسىردا قولدانىستا بولعان سۋىق قارۋ تۇرلەرى بار. امەريكادا قىزمەت ىستەگەن اپامىز ءوزىنىڭ جادىگەرىن ارنادى. كونە قۇران كىتابىن اكەلىپ بەرەم دەدى. سول سياقتى كوبى قول ۇشىن بەرۋگە دايىن. تولىق اياقتالعان سوڭ ءىشى كونە جادىگەرگە تولادى دەپ سەنەمىن. مۋزەي قورىن تاريحي جادىگەرلەرمەن، قۇندى قۇجاتتارمەن تولىقتىرام دەۋشىلەردى قۋانا قارسى الامىز. ءبىز بۇل ۇيدەن تابىس تابايىق دەپ وتىرعانىمىز جوق. ەڭ باستىسى، تۇسەتىن قارجى ءۇيدى وسى قالپىندا ۇستاپ تۇرسا جەتەدى.
– ەكى عاسىردىڭ كۋاسى بولعان ءۇيدى قالپىنا كەلتىرۋگە قانشا ۋاقىت كەتتى؟
– قالپىنا كەلتىرىپ جاتقانىمىزعا وسىمەن ءۇشىنشى جىلعا اياق باستى. ەندى ىشكى جۇمىستارى مەن اۋلا جۇمىستارى عانا قالدى.
– قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كۇشىڭىز دە، قارجىڭىز دا كەتكەن بولار…
– وڭاي بولدى دەپ ايتا المايمىن. ءوز اۋىرتپالىعى بار. ماسەلەن، عيماراتتىڭ سالبىراپ كەتكەن توبەسى اشىلدى. بارلىعىنا قولمەن جۇمىس جاسالدى. وسىدان 150-200 جىل بۇرىن سالىنعان بورەنەلى قۇرىلىسقا نەگىزىنەن ديامەترى 70 سانتيمەترلىك بورەنەلەر پايدالانىلدى. كونە ءۇيدى جاڭارتۋعا ات سالىسقان شەبەرلەردىڭ ەڭبەگىنە ءتانتى بولدىم، ولارعا العىسىم شەكسىز.
ارينە، قاراجاتتى مول قاجەت ەتەدى ەكەن. ءبىز ويلاعاننان دا كوپ قاراجات كەتتى. بىراق دۇنيەنىڭ بارلىعى قاراجاتپەن ەسەپتەلمەيدى. ءوز باسىم وسىنداي دۇنيەنى قولعا العانىما قۋانىشتىمىن. قاپالدىڭ قارا شاڭىراعىن ساقتاپ قالعانىما باقىتتىمىن.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
فوتولاردىڭ اۆتورى: جەڭىس ىسقاباي
