Keńes odaǵynan keıin qaraýsyz qalǵan kóne ǵımaratty qaıta jańǵyrtýdyń óz ereksheligi bolǵan. Tapsyryspen emes, óz tilek, bastamasymen jóndeý jumysyn uıymdastyrǵan Almasbek Sadyrbaev «Aydrnaǵa» bergen suhbatynda osy týraly aıtady.
Tarıhqa toly Jetisýdyń qutty mekeniniń biri – qasıetti Qapal óńiri. Munda babalardan qalǵan mura, basqan iz de bar. Jurtqa aty áıgili aımaq Shoqan Ýálıhanov, P.P.Semenov-Tıan-Shanskıı, Nıkolaı Abramov, Aleksandr Golýbev jáne Alekseı Geıne sııaqty saıahatshy, ǵalymdardyń eńbekterine arqaý bolǵan.
Sondaı-aq, HIH ǵasyrda basqa óńirlerlerden ozyq bolǵan Qapalda aýqatty qazaqtar men tatarlar, ózge ulttyń zııalylary qonystanǵan. Zamanǵa saı úlkendi-kishili kásiporyndar, oqý oryndary ornalasqan. Ásirese, kópesterdiń sharýasy sharyqtap, alys-jaqynmen baılanysy órkendep turǵan.
Aýqatty qapaldyqtardyń biri kópes Shaıahmet Ábsattarov edi.
Sol ýaqyttaǵy qazaq dalasyndaǵy eń baı adamdardyń qatarynda bolǵan kópestiń turǵan úıi - Qapal aýylyndaǵy talaı tarıhı oqıǵaǵa kýá bolǵan, kezinde sáýletimen tańdaı qaqtyrǵan qundy ǵımarattyń biri bolatyn. Keıin ol tozyǵy jetip, qaraýsyz qaldy. Al búginde babalar murasyna bappen qaraıtyn, tarıhqa taǵzym ete alatyn jandardyń qolyna túsip, qaıta qulpyrdy.
Osy tarıhı ǵımaratty jańǵyrtqan jergilikti kásipker, «Shopan ata» qoı ósirýshiler qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Almasbek Sadyrbaevpen “Adyrna” tilshisi suhbattasty.
«ELGE ORTAQ IGILIK»
– HIH ǵasyrdyń ózinde sol zamandaǵy qazaqtyń betkeustar tulǵalarynyń tabany tıgen, salynǵanyna 200 jylǵa jýyqtaǵan jeke úıdiń qazirgi qalpy kóńilge úmit syılady. Eldiń qamyn kúıttep júretin janashyr jandardyń baryna kóz jetkizdik. Osy tarıhı nysandy qalpyna keltirýge ne túrtki boldy?
– Bala kúni bul úıdi kórip óstik. Óte erekshe bolatyn. Keıin 3-4 jyl buryn baryp, tozyp bara jatqanyn kórip, jańartýdy qolǵa alǵym keldi. Ol úıge Abaı atamyzdyń, zııalylarymyzdyń tabany tıdi. Sondyqtan satyp alyp, qalpyna keltirýdi bastadyq. Retke keltirýge, saqtap qalýǵa áreket etýdemiz. Bolashaq urpaqqa mura retinde qaldyrǵym keledi.
Shaıahmet kópestiń úıin qalpyna keltirýge Aqsý aýdanynyń fermerleri men janashyr azamattar kómektesti. Olardyń kóbi elge ortaq ıgilikti is – mádenı ári tarıhı qundylyqty qalpyna keltirýge shama-sharqynsha úles qosty. Solardyń biri – Jeńis Qabaı degen baýyrymyz. Biraz dúnıelerdi óziniń qolymen jasap berdi. Biraz dúnıederdi retteýge kómektesti. Úıdi qalpyna keltirýdegi bastan-aıaq sýretti de sol kisiden tabýǵa bolady.
ShAIaHMET BAI KIM BOLǴAN?
– Shaıahmet baıdyń úıi týraly aıtyp berińizshi. Kólemi qandaı? Jańartpas buryn qandaı kúıde boldy?
– Tarıhyn tarqatsańyz, Alash alyptarynyń tusyna bir-aq sapar shegemiz. Shaıahmet baı óz zamanynda baı, ári bilimdi kisi bolǵan. Qapaldaǵy mektepke de turaqty qamqorlyq kórsetken. Jergilikti balalardyń oqýyna, jastardyń alǵan bilimderin odan ary jetildirýine jaǵdaı jasaýǵa óz úlesin qosyp otyrǵan. Sondaı-aq, qoly ashyq, qonaqjaı jan bolypty.
Derekterge súıensek, Shaıahmet baıdyń úıine Abaı Qunanbaev aıaldap, Shoqan Ýálıhanov qonaq bolǵan. Qazaq dalasyna saıahattaý barysynda Jetisý jerine de joly túsken álemge belgili aǵylshyn saıahatshysy, jazýshy, sýretshi ári sáýletshi Tomas Atkınson jubaıy Lıýsımen birge baıdyń úıine qonyp, derekter jınaǵan kórinedi.
Shaıahmet baıdy biraz adamdar qazaq emes, noǵaı degen. Ózim Soltústik Kavkazdaǵy Noǵaı aýdanyna baryp, Noǵaılar qaýymdastyǵymen jolyǵyp, kezdesip, anyqtap keldim. Noǵaıdyń ishinde Shaıahmet degen baı bolmaǵan eken.
Sondyqtan onyń barlyǵy ótirik sózder. Sol jerdegi biraz kisiler aıtty: noǵaı bolyp jazylý sebebi noǵaı-tatarlar orys patshasyna jaqyn bolǵan. Sol orys patshasyna jaqyndaýdyń bir amaly, kóp qazaq, qyrǵyzdar noǵaılar men tatarlar arqyly jaqyndapty. Sodan keıin túri, sózi kelip turǵannan keıin Shaıahmet baıdy “noǵaı” deı salǵan bolar. Óıtkeni orys patshasy qazaq, qyrǵyz dep bólip jarmaǵan. Al noǵaı men tatardy anyq bilgen. Shaıahmet baı Reseı patshasynyń birinshi gıldııaly kópesi bolǵan eken. Ol – óte joǵary laýazym. Shaıahmet baı patsha úıine dastarhanyna az-mázir, dúnıelermen qamtamasyz etip otyrǵan. Odan keıin saýdaǵa ruqsaty bolǵan. Shaıahmet baı Mamanovtarmen birigip, Ortalyq Qazaqstandaǵy Qoıandy bazarymen jumys jasaǵan, sonda mal aıdaǵan.
Keıin qýǵyn-súrginge ushyraǵan kópes bala-shaǵasymen Qytaıǵa qashyp, úıi Keńes ókimeti tusynda memleket menshigine ótken. Keńes Odaǵy kezinde bala-baqsha retinde paıdalanylǵan. Odan keıin ol jer memlekettik bir mekeme retinde qoldanylyp, keıin qaraýsyz qaldy. Tozyǵy jetip, qulaǵaly turǵan bolatyn. Qazir mine, qaıta qalpyna keltirilip jatyr.
«TÝRIZMDI DAMYTÝDA QOLDANBAQPYZ»
– Búginde sol úıdiń ıesi sizsiz. Endi ǵımarat qoldanysta ma, álde murajaı etesizder me?
– Murajaı emes, halyq tutynatyn týrıstik ortalyq jasasaq dep otyrmyz. Óıtkeni, Qapaldyń tabıǵaty ádemi. Biz týrızmdi damytatyn, aýyldaǵy turǵyndarǵa kásip bolatyndaı qara shańyraq jasaǵymyz keledi.
Bastapqy usynystar boıynsha úlken bólmelerdiń birine mýzeı ornalastyrylady. Kezinde Qapalda turǵan tulǵalardyń qazir álemniń ár túkpirinde tirlik etetin urpaqtary men jergilikti jurt bolashaq mýzeıge dep tapsyrǵan alǵashqy jádigerler de jınala bastady. Olardyń eń bastysy – aqshamen shaı qaınatqan áıgili mys samaýyr. Sonymen birge HIH ǵasyrda qoldanysta bolǵan sýyq qarý túrleri bar. Amerıkada qyzmet istegen apamyz óziniń jádigerin arnady. Kóne Quran kitabyn ákelip berem dedi. Sol sııaqty kóbi qol ushyn berýge daıyn. Tolyq aıaqtalǵan soń ishi kóne jádigerge tolady dep senemin. Mýzeı qoryn tarıhı jádigerlermen, qundy qujattarmen tolyqtyram deýshilerdi qýana qarsy alamyz. Biz bul úıden tabys tabaıyq dep otyrǵanymyz joq. Eń bastysy, túsetin qarjy úıdi osy qalpynda ustap tursa jetedi.
– Eki ǵasyrdyń kýási bolǵan úıdi qalpyna keltirýge qansha ýaqyt ketti?
– Qalpyna keltirip jatqanymyzǵa osymen úshinshi jylǵa aıaq basty. Endi ishki jumystary men aýla jumystary ǵana qaldy.
– Qalpyna keltirýge kóp kúshińiz de, qarjyńyz da ketken bolar…
– Ońaı boldy dep aıta almaımyn. Óz aýyrtpalyǵy bar. Máselen, ǵımarattyń salbyrap ketken tóbesi ashyldy. Barlyǵyna qolmen jumys jasaldy. Osydan 150-200 jyl buryn salynǵan bóreneli qurylysqa negizinen dıametri 70 santımetrlik bóreneler paıdalanyldy. Kóne úıdi jańartýǵa at salysqan sheberlerdiń eńbegine tánti boldym, olarǵa alǵysym sheksiz.
Árıne, qarajatty mol qajet etedi eken. Biz oılaǵannan da kóp qarajat ketti. Biraq dúnıeniń barlyǵy qarajatpen eseptelmeıdi. Óz basym osyndaı dúnıeni qolǵa alǵanyma qýanyshtymyn. Qapaldyń qara shańyraǵyn saqtap qalǵanyma baqyttymyn.
– Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
Fotolardyń avtory: Jeńis Ysqabaı
