Keŋes odaǧynan keiın qarausyz qalǧan köne ǧimaratty qaita jaŋǧyrtudyŋ öz erekşelıgı bolǧan. Tapsyryspen emes, öz tılek, bastamasymen jöndeu jūmysyn ūiymdastyrǧan Almasbek Sadyrbaev «Aydrnaǧa» bergen sūhbatynda osy turaly aitady.
Tarihqa toly Jetısudyŋ qūtty mekenınıŋ bırı – qasiettı Qapal öŋırı. Mūnda babalardan qalǧan mūra, basqan ız de bar. Jūrtqa aty äigılı aimaq Şoqan Uälihanov, P.P.Semenov-Tian-Şanskii, Nikolai Abramov, Aleksandr Golubev jäne Aleksei Geine siiaqty saiahatşy, ǧalymdardyŋ eŋbekterıne arqau bolǧan.
Sondai-aq, HIH ǧasyrda basqa öŋırlerlerden ozyq bolǧan Qapalda auqatty qazaqtar men tatarlar, özge ūlttyŋ ziialylary qonystanǧan. Zamanǧa sai ülkendı-kışılı käsıporyndar, oqu oryndary ornalasqan. Äsırese, köpesterdıŋ şaruasy şaryqtap, alys-jaqynmen bailanysy örkendep tūrǧan.
Auqatty qapaldyqtardyŋ bırı köpes Şaiahmet Äbsattarov edı.
Sol uaqyttaǧy qazaq dalasyndaǧy eŋ bai adamdardyŋ qatarynda bolǧan köpestıŋ tūrǧan üiı - Qapal auylyndaǧy talai tarihi oqiǧaǧa kuä bolǧan, kezınde säuletımen taŋdai qaqtyrǧan qūndy ǧimarattyŋ bırı bolatyn. Keiın ol tozyǧy jetıp, qarausyz qaldy. Al bügınde babalar mūrasyna bappen qaraityn, tarihqa taǧzym ete alatyn jandardyŋ qolyna tüsıp, qaita qūlpyrdy.
Osy tarihi ǧimaratty jaŋǧyrtqan jergılıktı käsıpker, «Şopan ata» qoi ösıruşıler qauymdastyǧynyŋ töraǧasy Almasbek Sadyrbaevpen “Adyrna” tılşısı sūhbattasty.
«ELGE ORTAQ İGILIK»
– HIH ǧasyrdyŋ özınde sol zamandaǧy qazaqtyŋ betkeūstar tūlǧalarynyŋ tabany tigen, salynǧanyna 200 jylǧa juyqtaǧan jeke üidıŋ qazırgı qalpy köŋılge ümıt syilady. Eldıŋ qamyn küittep jüretın janaşyr jandardyŋ baryna köz jetkızdık. Osy tarihi nysandy qalpyna keltıruge ne türtkı boldy?
– Bala künı būl üidı körıp östık. Öte erekşe bolatyn. Keiın 3-4 jyl būryn baryp, tozyp bara jatqanyn körıp, jaŋartudy qolǧa alǧym keldı. Ol üige Abai atamyzdyŋ, ziialylarymyzdyŋ tabany tidı. Sondyqtan satyp alyp, qalpyna keltırudı bastadyq. Retke keltıruge, saqtap qaluǧa äreket etudemız. Bolaşaq ūrpaqqa mūra retınde qaldyrǧym keledı.
Şaiahmet köpestıŋ üiın qalpyna keltıruge Aqsu audanynyŋ fermerlerı men janaşyr azamattar kömektestı. Olardyŋ köbı elge ortaq igılıktı ıs – mädeni ärı tarihi qūndylyqty qalpyna keltıruge şama-şarqynşa üles qosty. Solardyŋ bırı – Jeŋıs Qabai degen bauyrymyz. Bıraz dünielerdı özınıŋ qolymen jasap berdı. Bıraz düniederdı retteuge kömektestı. Üidı qalpyna keltırudegı bastan-aiaq surettı de sol kısıden tabuǧa bolady.
ŞAIаHMET BAI KIM BOLǦAN?
– Şaiahmet baidyŋ üiı turaly aityp berıŋızşı. Kölemı qandai? Jaŋartpas būryn qandai küide boldy?
– Tarihyn tarqatsaŋyz, Alaş alyptarynyŋ tūsyna bır-aq sapar şegemız. Şaiahmet bai öz zamanynda bai, ärı bılımdı kısı bolǧan. Qapaldaǧy mektepke de tūraqty qamqorlyq körsetken. Jergılıktı balalardyŋ oquyna, jastardyŋ alǧan bılımderın odan ary jetıldıruıne jaǧdai jasauǧa öz ülesın qosyp otyrǧan. Sondai-aq, qoly aşyq, qonaqjai jan bolypty.
Derekterge süiensek, Şaiahmet baidyŋ üiıne Abai Qūnanbaev aialdap, Şoqan Uälihanov qonaq bolǧan. Qazaq dalasyna saiahattau barysynda Jetısu jerıne de joly tüsken älemge belgılı aǧylşyn saiahatşysy, jazuşy, suretşı ärı säuletşı Tomas Atkinson jūbaiy Liusimen bırge baidyŋ üiıne qonyp, derekter jinaǧan körınedı.
Şaiahmet baidy bıraz adamdar qazaq emes, noǧai degen. Özım Soltüstık Kavkazdaǧy Noǧai audanyna baryp, Noǧailar qauymdastyǧymen jolyǧyp, kezdesıp, anyqtap keldım. Noǧaidyŋ ışınde Şaiahmet degen bai bolmaǧan eken.
Sondyqtan onyŋ barlyǧy ötırık sözder. Sol jerdegı bıraz kısıler aitty: noǧai bolyp jazylu sebebı noǧai-tatarlar orys patşasyna jaqyn bolǧan. Sol orys patşasyna jaqyndaudyŋ bır amaly, köp qazaq, qyrǧyzdar noǧailar men tatarlar arqyly jaqyndapty. Sodan keiın türı, sözı kelıp tūrǧannan keiın Şaiahmet baidy “noǧai” dei salǧan bolar. Öitkenı orys patşasy qazaq, qyrǧyz dep bölıp jarmaǧan. Al noǧai men tatardy anyq bılgen. Şaiahmet bai Resei patşasynyŋ bırınşı gildiialy köpesı bolǧan eken. Ol – öte joǧary lauazym. Şaiahmet bai patşa üiıne dastarhanyna az-mäzır, dünielermen qamtamasyz etıp otyrǧan. Odan keiın saudaǧa rūqsaty bolǧan. Şaiahmet bai Mamanovtarmen bırıgıp, Ortalyq Qazaqstandaǧy Qoiandy bazarymen jūmys jasaǧan, sonda mal aidaǧan.
Keiın quǧyn-sürgınge ūşyraǧan köpes bala-şaǧasymen Qytaiǧa qaşyp, üiı Keŋes ökımetı tūsynda memleket menşıgıne ötken. Keŋes Odaǧy kezınde bala-baqşa retınde paidalanylǧan. Odan keiın ol jer memlekettık bır mekeme retınde qoldanylyp, keiın qarausyz qaldy. Tozyǧy jetıp, qūlaǧaly tūrǧan bolatyn. Qazır mıne, qaita qalpyna keltırılıp jatyr.
– Bügınde sol üidıŋ iesı sızsız. Endı ǧimarat qoldanysta ma, älde mūrajai etesızder me?
– Mūrajai emes, halyq tūtynatyn turistık ortalyq jasasaq dep otyrmyz. Öitkenı, Qapaldyŋ tabiǧaty ädemı. Bız turizmdı damytatyn, auyldaǧy tūrǧyndarǧa käsıp bolatyndai qara şaŋyraq jasaǧymyz keledı.
Bastapqy ūsynystar boiynşa ülken bölmelerdıŋ bırıne muzei ornalastyrylady. Kezınde Qapalda tūrǧan tūlǧalardyŋ qazır älemnıŋ är tükpırınde tırlık etetın ūrpaqtary men jergılıktı jūrt bolaşaq muzeige dep tapsyrǧan alǧaşqy jädıgerler de jinala bastady. Olardyŋ eŋ bastysy – aqşamen şai qainatqan äigılı mys samauyr. Sonymen bırge HIH ǧasyrda qoldanysta bolǧan suyq qaru türlerı bar. Amerikada qyzmet ıstegen apamyz özınıŋ jädıgerın arnady. Köne Qūran kıtabyn äkelıp berem dedı. Sol siiaqty köbı qol ūşyn beruge daiyn. Tolyq aiaqtalǧan soŋ ışı köne jädıgerge tolady dep senemın. Muzei qoryn tarihi jädıgerlermen, qūndy qūjattarmen tolyqtyram deuşılerdı quana qarsy alamyz. Bız būl üiden tabys tabaiyq dep otyrǧanymyz joq. Eŋ bastysy, tüsetın qarjy üidı osy qalpynda ūstap tūrsa jetedı.
– Ekı ǧasyrdyŋ kuäsı bolǧan üidı qalpyna keltıruge qanşa uaqyt kettı?
– Qalpyna keltırıp jatqanymyzǧa osymen üşınşı jylǧa aiaq basty. Endı ışkı jūmystary men aula jūmystary ǧana qaldy.
– Qalpyna keltıruge köp küşıŋız de, qarjyŋyz da ketken bolar…
– Oŋai boldy dep aita almaimyn. Öz auyrtpalyǧy bar. Mäselen, ǧimarattyŋ salbyrap ketken töbesı aşyldy. Barlyǧyna qolmen jūmys jasaldy. Osydan 150-200 jyl būryn salynǧan börenelı qūrylysqa negızınen diametrı 70 santimetrlık böreneler paidalanyldy. Köne üidı jaŋartuǧa at salysqan şeberlerdıŋ eŋbegıne täntı boldym, olarǧa alǧysym şeksız.
Ärine, qarajatty mol qajet etedı eken. Bız oilaǧannan da köp qarajat kettı. Bıraq dünienıŋ barlyǧy qarajatpen eseptelmeidı. Öz basym osyndai dünienı qolǧa alǧanyma quanyştymyn. Qapaldyŋ qara şaŋyraǧyn saqtap qalǧanyma baqyttymyn.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Fotolardyŋ avtory: Jeŋıs Ysqabai
