عاسىردان عاسىرعا جەتكەن حالىقتىڭ قازىناسى – تىلى، ءدىلى، سالت-ءداستۇرى، ادەبيەتى مەن ونەرى ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن ايقىندايدى. قازاق حالقى بۇدان كەمدە ەمەس. ەرتە كەزدەن باستاپ دانالىعىمەن، دارالىعىمەن، اقىلدىلىعىمەن، كورەگەندىگىمەن ەرەكشەلەنىپ كەلەدى. رۋحى بيىك، الەم مادەنيەتىمەن باسەكەگە تۇسە الادى.
دەگەنمەن، قازاقستاندا 130-دان استام ۇلت تۇرادى. سايكەسىنشە، ءدىنى دە ءارتۇرلى ادامدار بار. زامان وزگەرگەن سايىن قوعامدى دا وزگەرتكىسى
كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. ولار ۇلتتىق قۇندىلىق تۇگىلى، شىققان تەگىن شاتاستىرۋعا ءازىر. ءدىننىڭ اتىن جامىلىپ، ادامنىڭ ساناسىن ۋلاپ، باسقا اعىمعا يتەرەتىندەر، دومبىرانى «حارام» دەپ، داستۇردەن جاڭىلىستىراتىندار كوپ سوڭعى كەزدەرى. كوپكە توپىراق شاشپايمىز، ارينە.
«ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالىقتىڭ مۇددەسى مەن مۇقتاجىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى» دەگەن بولاتىن ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي. سوندىقتان الدىمەن ۇلتتى قۇرايتىن ءاربىر ازاماتتىڭ جۇرەگىنە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ورناتۋىمىز قاجەت. بۇل جونىندە مەملەكەت ءتۇرلى جوبالار ازىرلەۋدە.
ماسەلەن، ۇلتتىق كودتى ساقتاپ، قۇندىلىقتار مەن سالت-ءداستۇردى ناسيحاتتاۋدى ماقسات تۇتقان «ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ» جوباسىن ايتۋعا بولادى. ول 3 باعىت، 7 مىندەت، 21 كورسەتكىش، 66 اۋقىمدى ءىس-شارادان تۇرادى. جوبا قوعامنىڭ مادەني دەڭگەيىن، تالعامى جانە رۋحىن كوتەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار جاستارعا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىپ، ولاردىڭ ءتۇرلى باستاماسىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىپ جاتىر.
سونداي-اق، بيىل سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن مادەني مۇرانى جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ باعىتىندا دا اۋقىمدى رەفورمالار ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتقان بولاتىن.
پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ تۇركىستان تورىندە وتكەن وتىرىسىندا جۇيەلى يدەولوگيالىق جۇمىستىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەپ بەردى. بۇل باعىتتا تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ، مادەني مۇرانى ناسيحاتتاۋ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ماسەلەسىنە باسا ءمان بەرىلدى»، – دەدى ماۋلەن اشىمباەۆ.
دەگەنمەن، بۇل جوبالارمەن قوسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتى دارىپتەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قازاقستان جازۋشىلار قوعامىنىڭ ءمۇشەسى، ەتنوگراف باياحمەت جۇمابايۇلىنان سۇراپ بىلدىك. ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ءمان-ماڭىزىن اشىپ بەردى.
«ۇلتتىق قۇندىلىق» تۋرالى ءاربىر ازاماتتا تۋرا تۇسىنىك بولۋى كەرەك. قۇندىلىقتىڭ ماڭىز – ماقساتىن بىلمەي تۇرىپ قۇندىلىقتان ءسوز اشۋ دا قيىن.
ءدىن – ول سەنىم، ال ءداستۇر – نانىم. سەنىمگە ءاركىم «ە، سولاي ما ەكەن» دەپ سەنۋگە قاقىلى. ال نانىم – بۇل ءداستۇر، ول ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحتىڭ شىڭدالۋىنان وتكەن ۇلتتىق بولمىس. سوندىقتان سەنىم-نانىمنىڭ ورنىن باسۋى مۇمكىن ەمەس، ەگەر سەنىم-نانىمنىڭ ورنىن باسار بولسا ۇلتتىق
ءداستۇر دە، ۇلتتىڭ بولمىسى دا قۇردىمعا كەتكەنى.
بۇل پىكىرىمىزگە دالەل – الەمدە بوگدە ءدىن ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ايىرىلىپ، جۇتىلىپ كەتكەن ەلدەر جەتەرلىك.
سوندىقتان دا نانىمدىق تانىم بولعان ءداستۇردى سەنىمگە جەڭدىرمەۋ ءۇشىن بۇدان بۇرىنعى سانالارعا شەگەلەنىپ قالعان ءتۇرلى پاتۋالارعا مەمەلەكەت جاعىنان تىيىم سالىپ، مەكتەپتىڭ وقۋ وقىتۋ قۇرالدارىنا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى، داستۇرلىك تانىمىمىزدى تىكتەۋگە ارنالعان باعدارلامالاردى قوسۋ قاجەت»، - دەدى ەتنوگراف.
«باتىر بابالارىمىزدىڭ ورنىن وزگە ءدىني تۇلعالار باسقان»
سونداي-اق، ول سوڭعى كۇندەرى اداسقاندار، ءتىپتى، اتا-اناسىن دا باس تارتقاندار كوبەيگەنىن ايتتى.
«دۇمشە ءدىندار سىماقتار مولايىپ، ءوزىنىڭ قايدا جۇرگەنىن، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن اداسقاندار، ۇلت ءداستۇرىن، ءتىپتى اتا–اناسىن تارك ەتۋشىلەر مولايىپ وتىر.
ەسى بار ادام «شەشە» دەگەن ءسوزدىڭ جەتەسىنە جەتپەي قۇر داۋرىعار ما ەدى؟! «ناماز وقىمادى» دەپ اتا – اناسى ازىرلەگەن تاماقتان باس تارتاتىن، حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت–سانا، عۇرىپ–ادەتتەرىنە ۇركە قاراپ، «بەتاشار - حارام»، «سالەم سالۋ - حارام»، «دومبىرا - حارام» دەپ داۋرىقپاس ەدى.
بۇل كۇندە كەيبىر ۋاعىزشىلاردى تىڭداساڭىز ايتىلاتىن تاقىرىپ تەك «ءجاننات»، «توزاق»، «حور قىزى»، «ساداقا» دەگەندەردەن اسپايدى، ۇلتتىق ءداستۇر دەگەن مۇلدە سويلەنبەيدى. ءتىپتى، كەشەگى قازاقتىڭ كەڭبايتاق ەلى مەن جەرىن قورعاپ، قان توگىپ، جان بەرگەن باتىر، ابىز، شەشەن بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىمەن، دانالىققا تولى سوزدەرىن ۋاعىزدارىنا قوسۋدىڭ ورنىنا، قازاق دالاسى ءۇشىن بەيتانىس ءدىني تۇلعالاردىڭ حيكاياسىن ايتۋمەن شەكتەلەدى.
بۇنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەبى، شەتەل اسىپ بارىپ كۇماندى تۇلعالاردان ءدىن ءبىلىمىن الىپ كەلگەندەردىڭ قىلىقتارى»، - دەدى
باياحمەت جۇمابايۇلى.
«ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدى بالا باقشادان باستاۋ كەرەك»
ەتنوگرافتىڭ ايتۋىنشا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدى
بالا-باقشادان باستاۋىمىز كەرەك.
«ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ ءۇشىن قوعامدىق سەگمەنتكە يە بولعان سپورت تۇرلەرى، كينو، مۋزىكا يندۋستريالارلارى، شوۋ بيزنەس سىندى سالالاردىڭ بارلىعىنا يدەولوگيا ەنگىزۋ كەرەك.
ناقتاپ ايتساق - قۇندىلىقتارىمىزدى بالا باقشادان باستاپ، بارلىق وقۋ ورىندارىمەن اسكەري جانە زاڭ سالالارىنا دەيىن سىڭىرە ءبىلۋ، تاراتۋ مەن تازارتۋدى تەڭ جۇرگىزگەندە بارىپ مەمەلەكەتتىڭ ورنىقتىلىعىن، ۇلتتىڭ تانىمالدىلىعىن ارتتىرۋعا ابدەن بولادى.
مۇندا «تازارتۋ» دەپ وتىرعانىمىز – ۇلتتىق داستۇرگە شۇيىرىلە قارايتىن، باسقا يدەلوگيانىڭ قۇلىنا اينالعان، تەرىس پيعىلدى ءدىن اعىمىنىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەردى تاجىريبەلى، ءبىلىمدى، بىلىكتى ماماندار وقىتۋ كەرەك، ۇلتتىق قۇندىلىقتى بويلارىنا ءسىڭدىرۋ قاجەت»، - دەدى باياحمەت جۇمابايۇلى.
ارينە، ەلىمىز ۇرپاعىن ەلجاندى، ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن ۇلىقتايتىن ازامات ەتىپ تاربيەلەۋدە انا ءتىلىنىڭ نارىمەن سۋسىنداتىپ، جۇرەگىنە ىزگىلىكتىڭ ءدانىن سەپكەن. انا سۇتىمەن بويىمىزعا دارىعان ءتىلدى شۇبارلاماي، تازا كۇيىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزگەن. ەلگە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدى ويلاعان اسىل ەرلەرىمىز جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنەن حالىق مۇددەسىن جوعارى قويعان. مۇنداي ۇلتتىڭ قۇندىلىعى قاشان دا بيىك تۇرۋى قاجەت.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
