Ǵasyrdan ǵasyrǵa jetken halyqtyń qazynasy – tili, dili, salt-dástúri, ádebıeti men óneri ulttyń qundylyǵyn aıqyndaıdy. Qazaq halqy budan kemde emes. Erte kezden bastap danalyǵymen, daralyǵymen, aqyldylyǵymen, kóregendigimen erekshelenip keledi. Rýhy bıik, álem mádenıetimen básekege túse alady.
Degenmen, Qazaqstanda 130-dan astam ult turady. Sáıkesinshe, dini de ártúrli adamdar bar. Zaman ózgergen saıyn qoǵamdy da ózgertkisi
keletinder de kezdesedi. Olar ulttyq qundylyq túgili, shyqqan tegin shatastyrýǵa ázir. Dinniń atyn jamylyp, adamnyń sanasyn ýlap, basqa aǵymǵa ıteretinder, dombyrany «haram» dep, dástúrden jańylystyratyndar kóp sońǵy kezderi. Kópke topyraq shashpaımyz, árıne.
«Ulttyq qundylyqtardan jurdaı rýhta tárbıelengen urpaqtan halyqtyń múddesi men muqtajyn joqtaıtyn paıdaly azamat shyqpaıdy» degen bolatyn ultymyzdyń kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri Mustafa Shoqaı. Sondyqtan aldymen ultty quraıtyn árbir azamattyń júregine ulttyq qundylyqtardy ornatýymyz qajet. Bul jóninde memleket túrli jobalar ázirleýde.
Máselen, ulttyq kodty saqtap, qundylyqtar men salt-dástúrdi nasıhattaýdy maqsat tutqan «Ulttyq rýhanı jańǵyrý» jobasyn aıtýǵa bolady. Ol 3 baǵyt, 7 mindet, 21 kórsetkish, 66 aýqymdy is-sharadan turady. Joba qoǵamnyń mádenı deńgeıin, talǵamy jáne rýhyn kóterip qana qoımaı, sonymen qatar jastarǵa jańa múmkindikter ashyp, olardyń túrli bastamasyna jan-jaqty qoldaý kórsetip jatyr.
Sondaı-aq, bıyl Senat Tóraǵasy Máýlen Áshimbaev qazirgi tańda elimizde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen mádenı murany jáne ulttyq qundylyqtardy dáripteý baǵytynda da aýqymdy reformalar iske asyrylyp jatqanyn aıtqan bolatyn.
Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev Ulttyq quryltaıdyń Túrkistan tórinde ótken otyrysynda júıeli ıdeologııalyq jumystyń negizgi baǵyttaryn belgilep berdi. Bul baǵytta tarıhı sanany jańǵyrtý, mádenı murany nasıhattaý, óskeleń urpaqty tárbıeleý máselesine basa mán berildi», – dedi Máýlen Áshimbaev.
Degenmen, bul jobalarmen qosa, ulttyq qundylyqty dáripteý úshin ne isteý kerek? Bul týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń tarıh jáne qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan jazýshylar qoǵamynyń múshesi, etnograf Baıahmet Jumabaıulynan surap bildik. Ulttyq qundylyqtyń mán-mańyzyn ashyp berdi.
«Ulttyq qundylyq» týraly árbir azamatta týra túsinik bolýy kerek. Qundylyqtyń mańyz – maqsatyn bilmeı turyp qundylyqtan sóz ashý da qıyn.
Din – ol senim, al dástúr – nanym. Senimge árkim «e, solaı ma eken» dep senýge qaqyly. Al nanym – bul dástúr, ol uzaq ýaqyttyq tarıhtyń shyńdalýynan ótken ulttyq bolmys. Sondyqtan senim-nanymnyń ornyn basýy múmkin emes, eger senim-nanymnyń ornyn basar bolsa ulttyq
dástúr de, ulttyń bolmysy da qurdymǵa ketkeni.
Bul pikirimizge dálel – álemde bógde din arqyly ulttyq qundylyqtarynan aıyrylyp, jutylyp ketken elder jeterlik.
Sondyqtan da nanymdyq tanym bolǵan dástúrdi senimge jeńdirmeý úshin budan burynǵy sanalarǵa shegelenip qalǵan túrli pátýalarǵa memeleket jaǵynan tyıym salyp, mekteptiń oqý oqytý quraldaryna ulttyq qundylyǵymyzdy, dástúrlik tanymymyzdy tikteýge arnalǵan baǵdarlamalardy qosý qajet», - dedi etnograf.
«BATYR BABALARYMYZDYŃ ORNYN ÓZGE DINI TULǴALAR BASQAN»
Sondaı-aq, ol sońǵy kúnderi adasqandar, tipti, ata-anasyn da bas tartqandar kóbeıgenin aıtty.
«Dúmshe dindar symaqtar molaıyp, óziniń qaıda jurgenin, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeıtin adasqandar, ult dástúrin, tipti ata–anasyn tárk etýshiler molaıyp otyr.
Esi bar adam «sheshe» degen sózdiń jetesine jetpeı qur daýryǵar ma edi?! «Namaz oqymady» dep ata – anasy ázirlegen tamaqtan bas tartatyn, halqynyń ejelden kele jatqan salt–sana, ǵuryp–ádetterine úrke qarap, «betashar - haram», «sálem salý - haram», «dombyra - haram» dep daýryqpas edi.
Bul kúnde keıbir ýaǵyzshylardy tyńdasańyz aıtylatyn taqyryp tek «jánnat», «tozaq», «hor qyzy», «sadaqa» degenderden aspaıdy, ulttyq dástúr degen múlde sóılenbeıdi. Tipti, keshegi qazaqtyń keńbaıtaq eli men jerin qorǵap, qan tógip, jan bergen batyr, abyz, sheshen babalarymyzdyń erlikterimen, danalyqqa toly sózderin ýaǵyzdaryna qosýdyń ornyna, qazaq dalasy úshin beıtanys dinı tulǵalardyń hıkaıasyn aıtýmen shekteledi.
Bundaı keleńsizdikterdiń sebebi, shetel asyp baryp kúmándi tulǵalardan din bilimin alyp kelgenderdiń qylyqtary», - dedi
Baıahmet Jumabaıuly.
«ULTTYQ QUNDYLYQTARDY DÁRIPTEÝDI BALA BAQShADAN BASTAÝ KEREK»
Etnograftyń aıtýynsha, ulttyq qundylyqtardy dáripteýdi
bala-baqshadan bastaýymyz kerek.
«Ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteý úshin qoǵamdyq segmentke ıe bolǵan sport túrleri, kıno, mýzyka ındýstrııalarlary, shoý bıznes syndy salalardyń barlyǵyna ıdeologııa engizý kerek.
Naqtap aıtsaq - qundylyqtarymyzdy bala baqshadan bastap, barlyq oqý oryndarymen áskerı jáne zań salalaryna deıin sińire bilý, taratý men tazartýdy teń júrgizgende baryp memelekettiń ornyqtylyǵyn, ulttyń tanymaldylyǵyn arttyrýǵa ábden bolady.
Munda «tazartý» dep otyrǵanymyz – ulttyq dástúrge shúıirile qaraıtyn, basqa ıdelogııanyń qulyna aınalǵan, teris pıǵyldy din aǵymynyń jeteginde júrgenderdi tájirıbeli, bilimdi, bilikti mamandar oqytý kerek, ulttyq qundylyqty boılaryna sińdirý qajet», - dedi Baıahmet Jumabaıuly.
Árıne, elimiz urpaǵyn eljandy, ultynyń ulylyǵyn ulyqtaıtyn azamat etip tárbıeleýde ana tiliniń nárimen sýsyndatyp, júregine izgiliktiń dánin sepken. Ana sútimen boıymyzǵa daryǵan tildi shubarlamaı, taza kúıinde urpaqtan-urpaqqa jetkizgen. Elge qaltqysyz qyzmet etýdi oılaǵan asyl erlerimiz jeke basynyń múddesinen halyq múddesin joǵary qoıǵan. Mundaı ulttyń qundylyǵy qashan da bıik turýy qajet.
«Adyrna» ulttyq portaly
