عىلىمي اتاقتىڭ قۇنسىزدانۋى
عىلىمداعى ارزان اتاققۇمارلىق اۋرۋىنا اپارىپ سوقتىرۋدا «زامانىنا قاراي ادامى»، «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» دەگەن ناقىل سوزدەر ەرتەرەكتە اششى مىسقىلمەن ايتىلعانىمەن، بۇگىنگى نارىق زامانى ادامىنىڭ وي-ورەسىنە ءدوپ كەلەتىندەي.
حالقىمىزدىڭ تالاي ارىستارى اڭساپ، جەتە الماي كەتكەن تاۋەلسىزدىك زامانى ەكونوميكاداعى «نارىق» اتتى قىسپاقپەن تۇسپا-تۇس كەلدى. وتكەن وتىز جىلدا وسى اياۋسىز نارىقتىڭ قاتال زاڭىنا جاۋاپ قاتۋعا جاتتىعىپ، قوعامدىق قۇرىلىسىمىزدى قايتا ورناتىپ، قىرۋار نارسەنى جاڭادان ۇيرەنۋگە تۋرا كەلدى. ەلىمىز ءوزىنىڭ دامۋ ساتىسىندا وراسان قيىندىقتاردى ارتقا قالدىرىپ، ەلدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك جاعدايى جونگە كەلىپ، ەگەمەندىگىمىزدىڭ ىرگەسى بەكىدى.
قازىرگى كەلىپ جەتكەن جاڭا حالىقارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ الدىندا دا ءوزىمىزدى ءبىرشاما ەركىن سەزىنىپ وتىرعاندايمىز. بىراق، وسى جەتىستىكتەردىڭ ۇزاعىنان ءسۇيىندىرۋى جانە بولاشاقتىڭ ىرگەتاسىن بەرىك قالاۋ ءۇشىن قوعامدىق سانادا ورىن العان كەرەعار قۇبىلىستارعا زەر سالىپ، سارالاپ وتىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. الدىمەن، وزىمە ەتەنە جاقىن، وسى كۇنگە دەيىن ىستىعىمەن بىتە قايناسىپ، سۋىعىنا ءتوزىپ كەلە جاتقان وتاندىق عىلىم سالاسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە توقتالايىن.
مىسالى، ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىندا جالعان اتاققۇمارلىققا جول بەرىلگەنى ايقىن. بۇگىندە قوعامىمىزدا عىلىمي اتاقتاردىڭ «ەميسسياسى» (قۇنسىزدانۋى) ورنادى دەۋگە بولادى. عىلىمي اتاق-دارەجە اتاۋلى قادىرىنەن ايىرىلىپ، جارناما بيزنەسىنىڭ جالاۋىنا اينالعانداي. «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ەڭبەك ەتىپ، عۇمىرىن عىلىمنىڭ سۇرلەۋ جولىنا ارناپ، بار ۋاقىتىن كىتاپحانا مەن زەرتحانادا نەمەسە سىناق الاڭىندا وتكىزەتىن، ۇزاق جىلدار بويعى تولاسسىز عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى رەتىندە قول جەتكىزەتىن «عىلىم دوكتورى» دەگەن اتاقتىڭ قۇنىن جوعالتىپ العانىمىز انىق.
بۇرىن اكادەميك اتاعىن يەلەنگەن تۇلعالار عىلىمدا ءوز سالاسىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسىپ، اسقار تاۋداي ەڭبەك ەتىپ نەمەسە عىلىمي ەرەن جاڭالىق اشىپ، ىلۋدە بىرەۋ عانا قول جەتكىزەتىندەي جاعدايدا بولسا، قازىر ازىن-اۋلاق عىلىمي ەڭبەكپەن-اق «اكادەميك» اتانىپ جۇرگەندەردىڭ سانى مولايىپ وتىرعاندىعى تاڭعالدىرادى. جالپى، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى كەڭەس داۋىرىنەن كەيىن قيلى زاماندى باسىنان كەشىردى دەۋگە بولادى. قايتا قۇرۋدىڭ سويىلى الدىمەن عىلىم سەكىلدى نازىك سالاعا تيگەنى دە بارشاعا بەلگىلى. ەلىمىزدەگى ءوندىرىس الپاۋىتتارىنىڭ ءوزى ايلاپ-جىلداپ جۇمىسكەرلەرىن جالاقىسىز قالدىرعان، ەلدى جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاپ، كوپشىلىك جۇرت الا سومكەسىن قولعا الىپ، شاعىن ساۋداعا بوي ۇرعان، اركىم وزدىگىنشە كۇنكورىستىڭ قامىنا كىرىسكەن، تورىعۋ زامانىنداعى عىلىمنىڭ حال-جاعدايىنىڭ اسا مۇشكىل بولعاندىعى تۇسىنىكتى.
قاتارداعى عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ وراسان بولىگى عىلىمنان جىراق كەتىپ، ءبىرى شاعىن بيزنەستەن ورىن تاپسا، كەيبىرى شەتەل اسىپ، كۇن كوردى. وسىنداي اۋىرتپالىقتى شاقتا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى كۇردەلى وزگەرىسكە ۇشىراپ، اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىمەن بىرىكتىرىلىپ، عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگىنىڭ اياسىنا بەرىلدى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەتتىڭ عىلىم سالاسىنىڭ اياسىندا بولۋى كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتقانىمەن، بۇل دا ۇزاققا سوزىلماي، ءوز الدىنا بولەك عىلىمي قوعامداستىق بولىپ ءبولىنىپ، ءوزىنىڭ قيىن تاعدىرىن جالعاستىردى.
ەلىمىزدىڭ عۇلاما عالىمى قانىش ساتباەۆ نەگىزىن سالعان عىلىم وشاعى – ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى ءوزىنىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭىن باسىنان وتكىزدى، ەلىمىزدىڭ ىرگەلى عىلىمىندا داعدارىس ورناعاندىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان ەدىك. عىلىم سالاسى ەل ءومىرىنىڭ ايناسى سەكىلدى، كەيىن ەل ەكونوميكاسى ورلەۋ كەزەڭىنە باس قويىپ، عىلىمنىڭ قارجىلاندىرۋى ۇلعايعان شاقتا عىلىمعا جاستار اعىلىپ كەلە باستاپ، عىلىم سالاسىنىڭ ارناسى دا كەڭەيىپ، جەمىسىن يەلەنگەن زامانعا دا قول جەتكىزدىك.
بىراق كەزىندە ەلىمىزدىڭ عىلىم سالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ سالدارى عىلىمي اتاقتىڭ قۇنسىزدانۋىنا جول بەرۋدىڭ باستى سەبەبى بولعانداي. باسىندا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ 80-دەي عانا اكادەميگى بار ەدى، كەيىننەن، اكادەميكتەر مەن كوررەسپوندەنت-مۇشەلەردىڭ دەڭگەيى تەڭەستىرىلىپ، اكادەميكتەردىڭ سانى 400-دەن استى.
ال بەرتىن كەلە، «اكادەميك» اتاعىن قولدان جاساپ الاتىن جاعدايعا جەتۋىمىزگە بايلانىستى، قۇنسىزدانىپ كەتكەنى سونشالىق، «سانى كوپ، ساپاسى جوق» قۇر كورسەتكىشكە اينالعاندىقتان، قازىرگى شاماسى دا بەلگىسىز.
ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العان باستاپقى جىلدارى ءوزىم سىيلايتىن بىرنەشە كورنەكتى تۇلعالاردىڭ «نيۋ-يورك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى» دەگەن اتاقتى يەلەنىپ جۇرگەندىگىنەن حاباردار بولىپ، جالپى مۇنداي اكادەميانىڭ بار ەكەندىگىن ەستىپ كورمەگەن باسىم، ءمان-جايىن سۇراستىرىپ كورسەم، بۇل اتاقتى يەلەنۋ ءۇشىن سەكسەن دوللارداي جارعىلىق تولەم جاساۋ قاجەت ەكەندىگىن ءبىلىپ، قايران قالىپ ەدىم. ال قازىر بۇل جايت ەشكىمدى تاڭعالدىرمايتىن كۇيگە جەتتىك. سامساعان «كۇماندى» اكادەميالاردىڭ سانى كوبەيگەلى قاشان.
الەمگە اتى ايگىلى عىلىم مەن ءبىلىم وردالارىنىڭ اتىنا جۇرناق جالعاپ الىپ، جالعان اتاق-دارەجە تاراتۋ كاسىبى كوركەيۋ ۇستىندە، ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ عىلىمعا ەشقانداي قاتىسى جوق، ءتۇرلى اۋەستىك باعىتىندا اۋلادا قۇرىلعان ۇيىرمەلەر ءتارىزدى. مەنىڭ اتىما پوشتامەن «امەريكا بيوگرافيالىق ينستيتۋتى» اتتى ۇيىمنان «ءححى عاسىردىڭ عۇلاماسى»، «عىلىم ۇزدىگى» دەگەن اتاقتاردىڭ تاعايىندالعانى تۋرالى حابارلاما كەلىپ ءتۇستى، بۇل نە دەگەن «باتپان قۇيرىق» دەپ وقىپ قاراسام، سوڭعى جاعىندا مەدالى، سەرتيفيكاتى، تاعى سول سەكىلدى قوسىمشالارىمەن، بۇل اتاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ قۇنى مىڭ دوللارداي سوماعا شاعىلىپ، باعالانعان پرەيسكۋرانتى قوسا سالىنعان ەكەن.
اتىما ارنايى كەلگەن، اتى داڭعازاداي، وسىنداي «تاعايىندالعاننىڭ» جالپى سانى وننان اسقان، ىشىندە ەۋروپالىق بيزنەس اسسامبلەياسىنىڭ (وكسفورد، ۇلىبريتانيا) «عىلىمداعى ەسىم» اتاعى بار (حالىقارالىق سوكرات كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسىمەن دەگەن جەلەۋمەن). تەك جولساپار، قوناقجاي شىعىنىن، مەدالى مەن وردەنىن، ديپلومىن ازىرلەۋ قۇنىن ءوزىڭ كوتەرسەڭ بولعانى، باتىستىڭ جالعان «اتاقسىماعىنىڭ» سالتاناتتى قوشەمەتپەن تاپسىرىلۋىنا قاتىسىپ، قالاۋىڭشا كۇمپيگەن اتاقتىڭ «قادىرمەندى» يەگەرى بولىپ شىعا كەلەسىڭ.
كوبىنەسە، باتىستىق «ارىپتەستەرىنە» رەسەيلىك كومپانيالاردىڭ دەلدال بولىپ جۇرگەندىگىن، عىلىمدى بيزنەستىڭ كوزىنە شەبەر اينالدىرا الاتىندىعىن، سوڭعى ۋاقىتتا جالعان اتاق-دارەجەنىڭ قۇنى باس-اياعى 7000 ەۋروعا شاعىلعاندىعىن دا ەستيمىن. وسىنداي بيزنەسكە بەيىمدەلگەن «اكادەميالاردىڭ» پوشتا جاشىكتەرىنە سالىپ تاراتاتىن جارناما قاعازدارىنا سايكەس، جارعى-تولەمى ءۇشىن ۇسىناتىن جالعان «اتاقسىماقتارىن» ماڭعازدانىپ، يەلەنىپ جۇرگەندەر دە ورتامىزدان مول تابىلادى. قۇدايعا شۇكىر، مۇنداي ۇسىنىستاردى ەشۋاقىتتا قابىلداعان ەمەسپىن.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اتالعان كەلەڭسىز كورىنىستەر ادامنىڭ ءوز باسىن سىيلاۋدى ۇمىتقاندىعىن بىلاي قويعاندا، ايلاكەرلىك بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋمەن تەڭ. وڭاي پايدا تابۋدى كوزدەگەن «ىسكەرلەر» اتاققۇمارلىق سەكىلدى ادامنىڭ پەندەشىلىككە باس ۇراتىن، وسال تۇستارىن تاۋىپ، تابىسقا كەنەلگەندەي، ال بۇل جايت جاپپاي ىندەتكە اينالىپ، قوعامدىق سانانىڭ ارناسىن تەرىس باعىتقا اكەتۋدە. 1982 جىلعى امەريكاعا بارعان العاشقى ساپارىمنىڭ ءبىرى وسى اتاققا بايلانىستى ءبىر وقيعاسىمەن ەسىمدە قالىپ ەدى.
تەحاستاعى عالىم دوسىمنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن جولعا شىققان بولاتىنمىن، ۇشۋ كەستەسى وزگەرگەندىكتەن بە، ۇشاقتان تۇسكەن بەتىمدە قارسى الۋشىلارمەن بىردەن كەزدەسە الماي قالدىم. شاقىرۋ قۇجاتتارى باگاجداعى پورتفەلىمدە قالعان، ەندى اەروپورتتاعى زالعا ءوتۋىم قاجەت، بىلەتىن ازىن-اۋلىق اعىلشىنشامدى سالىپ، الدىمدى بوگەگەن پوليتسياعا: «شاقىرۋمەن كەلگەن اكادەميكپىن» دەدىم.
سويتسەم، پوليتسيالىق تۇنەرگەن قالپىنان ەش وزگەرمەيدى، ءسوزىمنىڭ، ءتىپتى، ەشقانداي اسەرى بولمادى. مەن وسى ساتتە قالعان اعىلشىنشامدى جيناپ: «مەن دارىگەرمىن» دەدىم. پوليتسيالىقتىڭ بىردەن ءتۇرى وزگەرىپ، ءجۇزى جىلىپ سالا بەردى. پوستىعا بارىپ، «بۇل ءدارىگەر، جىبەرىڭدەر»، دەپ بوگەلگەن جولىمدى اشىپ، قۇرمەت كورسەتكەن ەدى.
بۇل جايت ولاردىڭ قوعامىندا «اتى بار، زاتى جوقتىڭ» بۇرىننان-اق قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى.
ءبىز دە كوپ ۇزاماستان، سولاردىڭ كەبىن كيدىك، ناتيجەسىندە، قازىر كوبىنەسە، «اكادەميك» دەگەن اتاقتى ەسىمىمە قوسىپ ايتۋعا ۇيالاتىن دارەجەگە جەتتىم. عىلىمدا جارتى عاسىردان اساتىن ۋاقىت بويى ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتىپ، يەلەنىپ كەلە جاتقان ابىرويىما نۇقسان كەلەتىندەي بولىپ كورىنەدى. جالعان جارناماشىلىقتان وراسان پايدا ءتۇسىرۋدى كاسىپ ەتكەن وسىنداي ترانس-اتلانتيكالىق كومپانيالاردىڭ «ۇلگى-ونەگەسىن» وتانداستارىمىز دا ۇيرەنە باستاعان.
ونىڭ مىسالى، ءبىزدىڭ اكادەميامىزعا ۇلتتىق بيزنەس-رەيتينگ بويىنشا «سالا ۇزدىگى» اتاعىنا ۇسىنىلعانىمىز تۋرالى حات كەلدى، اتى ەستىلمەگەن ۇيىمداردان تۇراتىن سالا قۇلاش ءتىزىمدى العا تارتقان. ەڭ قىزىعى، بۇل سايىسقا قاتىسۋدىڭ جانە ءتۇرلى اتاق-مەدالىن يەلەنۋدىڭ قۇنى جاعىنان ولار امەريكالىق «ارىپتەستەرىنەن» اسىپ تۇسەدى ەكەن.
جالعان-رەيتينگ جانە شاعىن شىندىق
وتاندىق «ىسكەرلەرىمىز» جەكە تۇلعادان ەمەس، كورپوراتيۆتىك تۇرعىدان جالعان-رەيتينگ ارقىلى تابىسىن مولايتۋدى ۇيعارىپ، «تاپقىرلىق» تانىتقانداي. وسىعان ۇقساس ءىستىڭ ءبىرى - «كىمنىڭ كىم ەكەندىگى» («كتو ەست كتو») اتتى ەلىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنا ارنالعان كىتاپتىڭ شىعارىلۋى.
اتىشۋلى كىتاپتى قولىما الىپ، قاراپ شىققان كەزدە وعان ەنگىزىلگەن ادامداردىڭ ءتىزىمىنىڭ الا-قۇلالىعى بىردەن كوزگە شالىندى، كىتاپقا ءار سالانىڭ مايتالماندارىمەن قاتار ەلگە قانداي ەڭبەك سىڭىرگەنى بەلگىسىز جاندار قاتار ەنگىزىلىپتى. ەلىمىزدىڭ عىلىمىندا ءوز سالاسىنىڭ اۋىر جۇگىن سۇيرەتىپ، العا الىپ شىققان، ۇشان-تەڭىز ەڭبەك سىڭىرگەن جانداردى ەڭبەگىن سالىستىرۋعا دا كەلمەيتىن ادامدارمەن ءبىر قاتارعا قويۋ – ار الدىندا ۇيات ءىس ەمەس پە؟ ارينە، «ونەرگە اركىمنىڭ دە بار تالاسى» دەگەن، كوسىلتىپ كىتاپ شىعارۋ قازىر ونەرگە اينالعانىمەن، عىلىم-ءبىلىم سالاسىنا قاتىستى مۇنداي الا-قۇلالىقتى – ادىلەتسىزدىكتىڭ شىڭى دەپ بىلەمىن.
«بيزنەستەگى تابىس» اتتى زاماناۋي سايىستىڭ جۇلدەگەرلەرى قاتارىندا دا كوبىنەسە، كوپشىلىككە بەلگىسىز، جاڭا ەسىمدەردى بايقايمىز. كەشە قۇرىلعان بيزنەستىڭ بۇگىنگى «مايتالمانى» بولىپ شىعا كەلۋ دە – كۇمانى مول كورىنىس. شىنايى اتاقتىڭ ورنىن اقشا-اتاق باسقان، قادىرى قاشقان زاماننىڭ بىرىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندايمىز.
جالعان اتاققا يە بولىپ جۇرگەن جارانداردىڭ وزگەمەن قاتار وزدەرىن الداپ جۇرگەندەرىمەن ءىسى دە جوق بولعانى عوي.
بۇل جايتتار بۇگىنگى ءومىرىمىزدە «ءتاتتى وتىرىكتەن اششى شىندىق ارتىق» دەگەن ۇعىمنىڭ قوعامدىق سانادان الىستاپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتەدى. ءومىردىڭ ءمانىن قۇرايتىن، ماماندىقتىڭ شىنايى شەبەرى بولۋعا ۇمتىلىس سەكىلدى ءداستۇرلى جانە قوعام ءۇشىن پايدالى ءۇردىستىڭ كەشەگى كۇننىڭ ەنشىسىندە قالۋى – قىنجىلتاتىن كورىنىس. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن، بۇل الاساپىراننىڭ سوڭى ەلىمىزدىڭ عىلىمىن قانداي قايراڭعا اپارىپ سوعارى بەلگىسىز.
ەرەسەكتەردىڭ وسىنداي ۇلگى-ونەگەسىن كورىپ وسكەن، «اق پەن قارانى» ايىرىپ ۇلگەرمەگەن، جاھاندانۋ زامانىنىڭ «پەپسي-ۇرپاعى» اتانعان جاستارىمىزدىڭ ساناسى قاۋىپتى ۇردىسكە باتىپ، ۋلانۋعا ۇشىراپ جاتقاندىعى ايقىن. شىنايى عىلىم تۋرالى جاڭساق پىكىر قالىپتاستىرعان جاستارىمىز بولاشاقتى قانداي جەتىستىكتەرىمەن قارسى الماق؟ عىلىمعا «ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» ادامداردىڭ ەسىمدەرىنە ىلەسپە ەتىپ، عىلىمي اتاق-دارەجە قوسىپ الاتىندى ادەتكە اينالدىرۋى بۇگىنگى كۇننىڭ كورىكسىز كەلبەتى.
مىسالى، بيلىك ورگاندارىندا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىسباستىلىعى بارشاعا ايان، سوندا ولاردىڭ قاي ۋاقىتتا ءمانى زور عىلىمي ديسسەرتاتسيا جازىپ، ونى قاي ۋاقىتتا قورعاپ ۇلگەرەتىنى بەلگىسىز، بىراق، قازىر ىشىندە «عىلىم دوكتورى» دەگەن اتاقتى قانجىعاسىنا بايلاماعانى كەمدە-كەم. شىعارىپ جاتقان كىتاپتارى جوقتارى دا تابىلادى.
وسى جاعدايعا بايلانىستى سوڭعى كەزدەن كەلتىرەتىن وڭ مىسالداردىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىق قانا. ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىندا لاۋازىمدى قىزمەت بابىندا جۇرگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى – مۇحتار قۇل-مۇحاممەد عىلىمدا تىكەلەي ەڭبەك ەتىپ، عىلىم دوكتورى اتانىپ، وسىدان كەيىن عانا باسقارۋ سالاسىنا بەت بۇرعانى بەلگىلى.
وسى سەكىلدى ازاماتتىڭ ءبىرى ءاليحان بايمەنوۆتىڭ ءومىربايانىن وقىسام، قاتارداعى عىلىم كانديداتى ەكەن، ونىڭ ءوزىن باستاپقىدا عىلىمي ينستيتۋتتا ەڭبەك ەتكەن كەزىندە يەلەنگەن. بۇل ازاماتتىڭ اتقارعان بيىك قىزمەتىندە ءجۇرىپ، مىسالى، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولعان كەزىندە، عىلىم دوكتورى دارەجەسىن الۋعا مۇمكىندىگى جەتكەنىمەن، ار-ۇياتىنىڭ جىبەرمەگەنى تۇسىنىكتى.
كوپ جالعاننىڭ اراسىنان «ات توبەلىندەي» شىندىق تاپقانداي سەزىمدە بولدىم. وسى ورايدا، وقىرمانعا ءوز ومىرىمدە ورىن العان تاعى ءبىر جايتتى ايتقانىم دۇرىس بولار.
مەن كەڭەس زامانىنان بەرى رەسەي مەديتسينا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى بولعاندىعىما سايكەس اكادەمياعا شەتەلدىك مۇشەلەردى ەنگىزۋگە قۇقىعىم بار، وسىعان بايلانىستى ەلىمىزدىڭ ءبىر ازاماتى جالىنىپ، وتىنۋىنە وراي رەسەي مەديتسينا عىلىمى اكادەمياسىنا شەتەلدىك مۇشەسى رەتىندە قابىلدانۋىنا ىقپال ەتتىم.
ال قازىر قاراسام، ءوزىن وسى اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى رەتىندە سانايدى، ايتىلعان ەكى اتاقتىڭ اراسىنداعى جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىقتىڭ قالتارىستا قالاتىندىعىن قوسپاعاندا، رەسەي مەديتسينا عىلىمى اكادەمياسىنىڭ ەسىگىن دە اشپاعان جاننىڭ كورەر كوزگە كۇمپيىپ، وسى اكادەميانىڭ اكادەميكتەرىمەن «تەرەزەسىن تەڭەستىرىپ»، «جەيدەسىنە سىيمايتىنداي» كۇيگە جەتىپ-ارتىلعاندىعىن كورگەندە، وسى جايت ءۇشىن ءاردايىم كوڭىلىمە ىڭعايسىزدىق سەزىمى ۇيالايدى.
سوڭعى كەزدەگى عىلىم مەنەدجمەنتىندە ورىن العان جاقسى جاڭالىق – جوعارى «Phd» دارەجەسىن يەلەنۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە دوكتورانتۋرانى ءتامامداۋ قاجەت. وسىنداي توسقاۋىلدى جاعداي عانا عىلىمداعى جاپپاي دارەجە قۇمارلىققا دەگەن تابەتتى ازايتىپ، جالعاندىقتى جويۋعا اپارادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
جالعان اتاققۇمارلىقتىڭ ۇلتىمىزدىڭ بولاشاقتاعى قارىمىنا قايشى نارسە ەكەندىگى تۇسىنىكتى. جالعاندىق جايلاعان قوعامدىق ساناعا شىنايىلىق سيپات بەرۋ ۋاقىت وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ، شيەلەنىسە تۇسپەك.
جاسارعان تويقۇمارلىق
قازىر قوعامدا تاعى ءبىر كوڭىلگە كولەڭكە ۇيالاتار جايتتىڭ ءبىرى – «جازىلماعان زاڭعا» اينالىپ بارا جاتقان، ىندەت سەكىلدى تارالعان كورىنىس – جاپپاي تويقۇمارلىعىمىز.
دارقاندىقتىڭ دا شەگى بار، «اس تا توك» ەتىپ جايعان ۇستەلدەرىنىڭ اراسىندا كولىك قاتىنايتىنداي، داڭعازا توي جاساۋدىڭ ءتىپتى، جالپى ەل كولەمىندە ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا تيگىزەتىن زيانى زور. بۇرىن مەرەيتويلار 60 جاستان باستاپ وتكىزىلەتىن ەدى، قازىر جالپى «مەرەي» ۇعىمى جاسارعان سىڭايلى، سەبەبى، 40-50 جاستىق مەرەيتويلاردىڭ اۋقىمدى تۇردە تويلانۋىنىڭ ءجيى كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. جىل سايىن ەلىمىزدە مىڭداپ وتكىزىلەتىن تويلاردىڭ اتريبۋتتارىنىڭ الۋان ءتۇرى مەن باعالى سىيلىقتارىنىڭ مول كولەمى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ جالاقى مەن زەينەتاقىعا قاراعان، سىن كوتەرمەيتىندەي حال-جاعدايىنا ساي كەلمەيتىندىگى ايقىن.
اتا-انالاردىڭ بالالارىنىڭ ۇيلەنۋ تويىن جاساۋ ءۇشىن پاتەرىن جالعا قويىپ، بانكتەن قارىز الۋعا دەيىن باراتىندىعى، ال كەيىن پاتەرىنەن ايىرىلىپ قالاتىن جاعدايلاردىڭ دا كەزدەسۋى – بۇگىنگى ءومىردىڭ اششى شىندىعى. بۇل ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە قوعامدىق سانانىڭ جەكە ادامنىڭ ساناسىن بيلەيتىندىگىنىڭ ايقىن مىسالى، سوندىقتان، الدىمەن، قوعامدىق سانانى دۇرىس باعىتقا بۇرۋىمىز قاجەت. جۋىق ارادا قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن جاپپاي تويقۇمارلىق، استامشىلىق، ىسىراپشىلدىق ادەتىمىز قوعامداعى قايشىلىقتىڭ ايناسى ءتارىزدى، بۇل جاعدايدىڭ كىم ءۇشىن پايدالى ەكەندىگى مۇلدە تۇسىنىكسىز.
قانشاما ەڭبەكتىڭ جەمىسى زايا كەتەتىندىگىن ويلاۋعا مۇرشامىز قالماعان، ەستافەتا جارىسىندا جۇگىرگەن سپورتشىلارعا ۇقساعان سىڭايلىمىز. وزىق ءبىلىم، جوعارى مادەنيەت، ۇلگىلى ەڭبەك تۇرعىسىنان ءوزارا باسەكەلەستىككە ءتۇسۋ ويىمىزعا كەلە بەرمەيدى، ال تويعا كەلسەك، باسەكەگە بەل شەشىپ تۇسەتىنىمىز نەلىكتەن؟
تاريحتان مەرەيتويلاردى تاربيەلىك ءماندى تۇردە اتاپ ءوتۋدىڭ مىسالىن كەلتىرۋگە بولادى. 1937 جىلى ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكيننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ جيناعى وراسان تارالىممەن شىعارىلىپ، قيامەتى مول سول جىلدارى حالىققا تىرەك بولعاندىعى بارشاعا ايان.
ءبىزدىڭ دە حالقىمىزدىڭ باس يەتىن دانا تۇلعالارى، ويشىل-اقىندارى ابايدىڭ، جامبىلدىڭ مەرەيىنىڭ قۇرمەتىنە ارناپ مىڭداپ كيىز ءۇي تىگىپ، ات شاپتىرىپ، بايگەگە باعالى سىيلىق تىگىپ، توي-دۋمان وتكىزۋدىڭ ورنىنا شىعارمالارىنىڭ جيناعىن مول تارالىممەن حالىق اراسىندا تاراتىپ، ءار وتباسىندا دارىپتەۋ شارالارىن ۇيىمداستىرساق، حالقىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن وي-ورەسىن كوتەرۋدى ارمان ەتكەن وسى ءازىز تۇلعالاردىڭ ۇندەۋى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ كوڭىلىنە جەتىپ، كوپشىلىككە ءبىر مەزگىل تەرەڭ وي ءتۇسىپ، ۇلتتىق ساناعا ۇلەس قوساتىن كەلەشەكتى ءىس بولار ەدى.
كەيىنگى تاۋەلسىزدىك العان جىلدارىمىزدا داستۇرگە اينالعان «اۋەزوۆ وقۋلارىن» ۇلى اباي جولىنىڭ باستى دارىپتەۋشىسى، كلاسسيك جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ زەردەسى مول ادەبي مۇراسىنىڭ حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراي باستاۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن، وسى ارقىلى اعارتۋشىلىق ماقساتتى كوزدەگەن، زيالىلىق ۇشقىنىنداي، سيرەك زاماناۋي شارا رەتىندە اۋىز تولتىرىپ اتاۋعا بولادى.
بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ بەلگىسىنە اينالعان قىنجىلىستى كورىنىستەردىڭ شىعۋ سەبەبى – قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى بولسا كەرەك. «ەڭبەك ءتۇبى – زەينەت»، «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي، تويادى قارنىڭ تىلەنبەي» دەگەن حالقىمىزدىڭ دانا سوزدەرىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قۇلاعى قازىر شالا بەرمەيدى، جاس ۇرپاققا وسىنداي تاعىلىم بەرەتىن ۇلكەندەر سانى دا ازايىپ بارا جاتقانداي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «جەڭىلدىڭ استىمەن، اۋىردىڭ ۇستىمەن» عانا جۇرەتىن، ماماندىعىنىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىن، ساياز ويلى، توعىشار ۇرپاق تاربيەلەپ جاتقاندايمىز. قۇندىلىقتاردىڭ بۇگىنگى قۇلدىراۋى ەرتەڭگى كۇنگە قازىلعان ورمەن تەڭ. بولاشاقتا وپىق جەگىزبەس ءۇشىن قوعامدا قازىرگى قالىپتاسقان ءجونسىز-جوسىقسىز مىنەز-قۇلىقتى، زياندى ارەكەتتەردى جويۋ جولىندا قوعامدىق كۇشتەردى جۇمىلدىرعانىمىز ءجون. حالقىمىزدىڭ بولاشاقتا وركەنيەت كوشىنە ىلەسىپ، ىلگەرى دامۋى ءۇشىن وزگەنى دە، ءوزىمىزدى دە سىيلاي بىلەتىن، ىشكى-سىرتقى مادەنيەتىمىزدى تانيتىن ۋاقىت جەتكەندەي.
تورەگەلدى شارمانوۆ
