بۇگىن – ۇلاعاتتى ۇستاز، بىلىكتى زاڭگەر، اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ تۋعان كۇنى. ءتىرى بولعاندا 103 جاسقا تولار ەدى.
وسىعان وراي قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىمەن جارىق كورگەن «اقساراعات» اتتى ەستەلىگىنەن ءۇزىندىنى بولىسەمىز.
«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان
اقساراعات
اكادەميك سالىق زيمانوۆ تۋرالى قالام تارتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى انا ءتىلىنىڭ ادەمى ۇندەستىگىمەن ۇيلەسىپ تۇرعان «زاڭعار زيمانوۆ» دەگەن تىركەستى ءجيى قولدانادى.
بيىكتىكتى ەڭسەگەي بويلى ەرلەرىنىڭ تۇلعاسىمەن ولشەگەن حالىقتىڭ ۇعىمىندا بۇل «اسقار تاۋ»، «كوك اسپان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى جانە ول زيمانوۆتاي نار تۇلعانىڭ بولمىس-بىتىمىنە جاراسىپ-اق تۇر. اكادەميكتىڭ زاڭعارلىعى اسقار تاۋدىڭ ءوزىن اسقاقتاتىپ تۇراتىن قۇز جارتاس سياقتى. سەن جاقىنداعان سايىن ول اسپانداي تۇسەدى.
«زاڭعاردىڭ» مازمۇنىنان ماعمۇرلاناتىن تاعى ءبىر ءمانىس بار، ول – بيىك پاراسات پەن كەمەل اقىل.
ساتباەۆتاي دانالاردىڭ سەرىگى بولعان سالىق اعا ءبىر قاراعاندا تاكاپپارلاۋ بولىپ كورىنگەنىمەن، پەرنەسىن تاپ باسقان جاعدايدا حان مەن قاراشانىڭ قولىندا بىردەي كۇمبىرلەپ قويا بەرەتىن قوڭىر دومبىراداي قاراپايىمدىعى باسىم. ادىلەت-شاپقات جولىنداعى كۇرەستەردە قاتۋلانىپ، قاھارلانىپ كەتەتىن كەزدەرى دە بار. مۇندايدا كوك سەمسەردەي وتكىر: سويىپ سالادى، ءتىلىپ الادى.
سالىق اعامىزبەن بۇكىل ومىرىمە جەتەرلىك مول رۋحاني ازىق سىيلاعان قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا قىزمەت ىستەگەن بەرەكەلى بەلەستە جاقىنىراق ارالاستىم.
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءتورت تومدىق قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياعا قىزۋ دايىندىق قامىنا كىرىستى. مەن ول كەزدە فيلوسوفيا، پراۆو جانە سوتسيولوگيا رەداكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە اتالعان عىلىم سالالارى بويىنشا دايارلانعان ماقالالارعا جاۋاپتى ەدىم. وسى تومعا ارنالعان اكادەميكتىڭ «زاڭ عىلىمى» دەگەن جانە ونىڭ جەكە ءوزى تۋرالى مەن جازعان ەسىمنامالىق ماقالا وندىرىسكە دايار بولعان كەزدە اعامىزبەن حابارلاسىپ، سولاردىڭ سوڭعى نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىعۋدى ءوتىندىم. ارينە، ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميككە ۋاقىت بەلگىلەگەن جاعدايدا ءوزىم كەلەتىنىمدى سىپايىلاپ جەتكىزۋدى دە ۇمىتقان جوقپىن.
– مۇحتار، اينالايىن، ەنتسيكلوپەديا قازاق عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراقتارىنىڭ ءبىرى عوي. شاڭىراققا سالەم بەرىپ تۇرۋ كەرەك. سەن ەش قىسىلماي-اق قوي، تۇستەن كەيىن ءوزىم كەلەمىن. ادرەسىن ايتپاساڭ دا تابامىن. ويتكەنى مەنىڭ الماتىعا العاش كەلگەندەگى قىزمەتىم ءدال قازىر سەندەر وتىرعان عيماراتتا باستالعان. سۇراقتارىڭدى الدىن الا ازىرلەپ قويارسىڭ، – دەدى بايسالدى داۋىسپەن.
ءيا، بۇل ۇلتتىق زاڭ عىلىمىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان، اتاعى سول كەزدىڭ وزىندە اڭىزعا اينالىپ ۇلگەرگەن اكادەميكتىڭ قاراپايىمدىق ساباقتارىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
سالىق اعامىز ەنتسيكلوپەدياعا ارناپ جازعان ماقالاسىندا: «قازاقستاننىڭ يمپەريا ساياساتى سفەراسىنا تارتىلۋىنا بايلانىستى 19 ع.-دىڭ 80-90 جىلدارىنان باستاپ قازاق دالاسىندا پەتەربۋرگ، موسكۆا جانە قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن قازاق جاستارى شىعا باستادى. ولاردىڭ سانى وسى عاسىردىڭ باسىندا 20-25 ادامعا جەتتى. بۇلاردىڭ اراسىندا ەكەۋى پەتەربۋرگ، قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىن ءبىتىرىپ، پراۆو ماگيسترى دارەجەسىنە يە بولدى»، – دەگەن دەرەكتەر بار بولاتىن. اكادەميكپەن كەزدەسۋدە وسىنى تىلگە تيەك ەتىپ، اتالعان تۇڭعىش زاڭگەرلەردىڭ ەسىم-سويىن كورسەتسەك قايتەدى دەگەن پىكىردى العا تارتتىم.
– نيەتىڭ دۇرىس ەكەن، شىراعىم. ون ەكى تومدىق ەنتسيكلوپەديانىڭ 4-تومىنداعى زاڭ عىلىمىنا ارنالعان ماقالانى دا كەزىندە مەن جازعان ەدىم. سول كەزدە ولاردىڭ اتى-ءجونىن بىلاي قويعاندا، وسىنداي يشارات ارقىلى بەرىلگەن ماعلۇماتتاردىڭ ءوزىن ەنتسيكلوپەديادان الىپ تاستايتىن. مىنا ماقالادا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى رەسەيدىڭ اسا ءىرى عىلىمي ورتالىقتارىندا ءبىلىم العان كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ 25-كە جەتكەندىگى انىق كورسەتىلگەن. ءسوز استارىن اڭعاراتىن جاندار ولاردىڭ كىم ەكەنىن وسىدان-اق سەزەدى. سۇراق قويۋىڭىزعا قاراعاندا ءوزىڭىز بىلەتىن سياقتىسىز، – دەدى وزىنە ءتان سابىرمەن سالماقتاي سويلەپ.
شىنىمەن-اق، كەڭەس زامانىنداعى عىلىمي ادەبيەتتەردە سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن تۇڭعىش قازاق زاڭگەرى، سويلەگەن ءسوزى لەنيننىڭ ءوزىن تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، كوسەمگە دايەكسوز العىزعان باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ەسىمى ارا-تۇرا بولسا دا اتالىپ قالاتىن. ال ءدال وسى فاكۋلتەتتى تامامداعان جاقىپ اقباەۆ پەن مۇستافا شوقايدىڭ اتى-ءجونىن اتاۋعا مۇلدەم تيىم سالىنعان ەدى. اتالا قالعان كۇننىڭ وزىندە ولار جاعىمسىز ماعىنادا كورسەتىلەتىن. اسىرەسە شوقايعا قيسىنسىز، كەلەڭسىز، ءتىپتى وتە اۋىر ايىپتار تاعىلاتىن.
ال يمپەراتورلىق قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ايگىلى الاشورداشىلار احمەت ءبىرىمجانوۆ، سىدىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ پەن ءۋاليتحان تاناشەۆتاردىڭ ەسىمدەرى ول كەزدە قالىڭ كوپشىلىككە بەيمالىمدەۋ ەدى.
– جاڭاعى ايتقان 4-تومداعى «زاڭ عىلىمى» دەگەن ماقالادا: «قازاقستاندا زاڭ سالاسىندا 18 عىلىم دوكتورى بار، ونىڭ 10-ى قازاق» دەگەن ەشقانداي ساياسي استارى جوق دەرەكتىڭ وزىنە شۇيلىگىپ، ۇلتشىلدىق كورىنىسىن ىزدەگەندەر بولعان. سوندىقتان، وسىنىڭ ءوزىن جاريالاي الساڭدار دا جامان بولماس ەدى، – دەگەندى قوسىپ قويدى ءسوزىن ساباقتاي ءتۇسىپ. – ۋاقىتى كەلگەندە بۇل ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەيتىن بولامىز. وعان مىنا ءوزىڭ سياقتى ازاماتتار اتسالىسۋى كەرەك.
اعامىزدىڭ ايتقانى كەلدى. ماقالانىڭ اكادەميك اتاپ كورسەتكەن تۇسىنداعى ماعلۇماتتاردى قىرقىپ تاستاۋعا تىرىسۋشىلار بولعانىمەن، ءبىز سول كەزدە كۇندە ايتىلاتىن جاريالىلىقتى العا تارتىپ، وزگەرىسسىز جاريالاپ جىبەردىك.
اعامىزدىڭ ماعان قاراتا ايتقان لەپەسى دە ءتۇپ-تۇگەلىمەن راسقا شىعىپ، 1999 جىلى اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «جاقىپ اقباەۆ جانە الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» دەگەن تاقىرىپتا زاڭ عىلىمىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...
اشتىق جالماعان بالالىق
سالىق زيمانوۆتىڭ بالالىق شاعى ەل دامۋىنىڭ ەڭ قامىرىقتى كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ونىڭ اكەسى زيمان جارىلقاسىنوۆ (ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – زيعالي) قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا – 1917 جىلدىڭ 24 تامىزىندا سول كەزدەگى گۋرەۆ قالالىق 4 سىنىپتىق ەرلەر گيمنازياسىن ءتامامدايدى. بۇل كەزدە ونىڭ جاسى ارتىق-كەمى جوق تۇپ-تۋرا جيىرمادا ەكەن.
بۇعان تاڭ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى ول كەزدە 2 جانە 4 سىنىپتىق ەرلەر گيمنازياسىنا ءبىلىم الۋعا قۇشتار ەرەسەك بالالار قابىلدانا بەرەتىن.
زيمان اتامىزدىڭ ءبىلىمى تۋرالى قۇجاتىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، ول بىتىرگەن گيمنازيانىڭ باعدارلاماسى باستاۋىشتان گورى جالپىعا ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپكە جاقىن ەكەندىگىن اڭعارامىز. وندا جوعارى سىنىپتاردا وقىتىلاتىن «الگەبرا»، «گەومەتريا»، «فيزيكا»، «گەوگرافيا» سياقتى كۇردەلى پاندەرمەن قاتار ورىس، نەمىس، لاتىن، فرانتسۋز تىلدەرىنىڭ دە بولعانىن بايقايمىز. وسىعان قاراپ-اق زيمان اتانىڭ ءوز زامانىنا ساي ءبىلىم العان جانە بىرنەشە شەتەل تىلدەرىنەن حابارى بار وقىعان ازامات بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ول گيمنازيانى تۇگەسكەن جىلى قىم-قۋىت وقيعالار باستالىپ، سوڭى اق پەن قىزىلدىڭ ءبىر-بىرىنە قاندى قىرعىن اشقان ازامات سوعىسىنا ۇلاستى. بۇلعاق زاماندا زيمان اتامىز اۋىر جاراقات الىپ، بىرتىندەپ بەيبىت تىرلىككە اۋىسادى. ءتۇرلى شارۋاشىلىق قىزمەتىنە ارالاسىپ، بولىس باسقارۋشىسىنا دەيىن ءوسىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي وڭىردەگى ەڭ ۇلكەن ءارى قاۋقارلى مەكەمە «ەمبىمۇنايدا» بۋحگالتەر قىزمەتىن اتقارىپتى.
حالقىمىزعا وسى كۇنگە دەيىن ورنى تولماس قيساپسىز مول قاسىرەت اكەلگەن اشارشىلىق جىلدارىندا زيمان اتا مەن بولعان اجەمىزدىڭ وتباسىندا شۇپىرلەگەن 6 بالا بولىپتى جانە ونىڭ ەس قاتقان ەڭ ۇلكەنى سالىق ەدى.
اعامىز تەك كۇيىك پەن قايعىعا تولى جۇرەك سىزداتاتىن وقيعالاردان تۇراتىن بالالىق شاعى تۋرالى ايتۋدى كوپ ۇناتا بەرمەيتىن.
اشارشىلىق باستالعاندا سالىق اتا-اناسىنا قولعابىس جاساۋعا جاراپ قالعان ەستيار ۇل. جايىقتىڭ بويى، نارىننىڭ قۇمى مەن ءۇستىرتتىڭ قىرىن مىڭعىرعان تۇلىككە تولتىرىپ، باقۋاتتى تىرلىكتە وتىرعان حالىقتىڭ بار مالىن سىپىرىپ الىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرگەندە، ءبىر ءۇزىم نان مەن ءبىر جاپىراق قىزىلعا ۇمتىلعان حالىق گۋرەۆكە قاراي شۇبىرادى.
اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، قالاعا جەتىپ جىعىلىپ، قولىن سوزعان كۇيى وتىرعان جەرىندە ءۇزىلىپ كەتكەن جاندار بازار ماڭى مەن كوشەلەرگە، تەمىر جولدىڭ بويىنا لىق تولىپ كەتكەن. جەرگىلىكتى بيلىك كۇن سايىن قاس قارايا كوشەگە ۇزىن اربالار شىعارىپ، ءۇزىلىپ كەتكەندەردىڭ مۇردەلەرىنە قوسا شىعار-شىقپاس جانى بارلاردى قوسا جيناپ، قالا سىرتىنداعى شۇڭقىرعا ءۇستى-ۇستىنە توعىتىپ وتىرعان. ونداعى ءالى ءجانتاسىلىم ەتە قويماعان كەيبىر ادامداردىڭ ىڭىرسىپ، قىبىرلاپ جاتقاندارىن كورگەن بالا سالىقتىڭ جۇرەگى تالاي تىتىركەنگەن.
كوپ ۇزاماي جاڭا بيلىكتىڭ قولدان جاسالعان مۇنداي قورلىعىنا توزبەگەن ماڭعىستاۋ ادايلارى كوتەرىلىسكە شىعادى. ولاردىڭ الدى رەسەيدەن اكەلگەن اسكەرلەردىڭ قارۋلى توسقاۋىل، بوگەۋىلدەرىنە قاراماستان كورشى ەلدەرگە ۇدەرە كوشەدى. شەۆچەنكو تۇرمەلەرى كوتەرىلىسشىلەرگە لىق تولعان سوڭ، قالعان بولىگى گۋرەۆكە جونەلتىلەدى. اباقتىداعى ۇرىپ-سوعۋ، قيناۋ مەن ازاپتانۋدان ابدەن السىرەگەن تۇتقىنداردىڭ دەنەلەرىن دە قالا سىرتىنداعى شۇڭقىرعا تاستاعان. بالانى قويىپ، ۇلكەننىڭ جانىن سىزداتاتىن مۇنداي ايۋاندىقتار بالا سالىقتىڭ جۇرەگىن اياۋسىز تىلگىلەگەن.
سالىق اعامىز ءوزى تىكەلەي كۋاگەر بولعان اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن جايلاعان زۇلمات اشارشىلىق جايلى ول تۋرالى جازۋعا تيىم سالىنعان كەڭەس زامانىندا-اق ءباسپاسوز وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىندا ايتىپ، كەيىن بالالىق شاعى تۋرالى ەستەلىكتەرىندە تام-تۇمداپ جازىپ ءجۇردى.
ماڭعىستاۋ قازاقتىڭ نار اقىنى مۇرات موڭكەۇلى: «مىڭنان-مىڭنان جىلقى ايداپ، جۇزدەن-جۇزدەن نار بايلاپ، داۋلەتى قالىڭ بىتكەن جەر. اقتىلى قويدىڭ ورگەن جەر، شالقىعان داۋلەت مول ءبىتىپ، قىزىعىن جۇرتىم كورگەن جەر»، – دەپ زور شابىتپەن جىرلاعان قازاقتىڭ ەجەلدەن قۇت قونىپ، باق دارىعان، «مايلى قيان» اتانعان كيەلى ءوڭىرى ەدى.
قازاق ولكەسىن جايلاعان اشارشىلىق قارساڭىندا كسرو عىلىم اكادەمياسى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعان ۇلكەن وقىمىستى ءاليحان بوكەيحانوۆتى 1926 جىلى قازىرگى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ جانە اقتوبە وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىن، تۇرمىس-سالتى مەن شارۋاسىنىڭ جاي-كۇيىن زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى عىلىمي ەكسپەديتسياعا اتتاندىرادى. ونىڭ ناتيجەسى بويىنشا ءا.بوكەيحانوۆ «كازاحي (تۇپنۇسقادا – كازاكي) اداەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى ەڭبەك جازىپ، ونى 1927 جىلى لەنينگرادتا باستىرىپ شىعارادى.
ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ ولكەسىنىڭ سول كەزدەگى جاي-كۇيىن مەيلىنشە تولىق سيپاتتاعان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1925 جىلى اداي ۋەزىندەگى 27 بولىستا 127.798 ادام تۇرىپ، 21.611 شارۋاشىلىق جۇمىس ىستەگەن.
ماڭعىستاۋ تۇبەگىن ەمىن-ەركىن ارالاعان الاش كوسەمى كاسپي مەن ءۇستىرت اراسىن ەن جايلاپ، الاڭسىز تىرلىك كەشەتىن ادايلاردىڭ باقۋاتتى ومىرىنە ەرەكشە تاڭ قالعان. ول ەكسپەديتسيا بارىسىندا 3 ۇيدەن تۇراتىن شاعىن اداي اۋىلى 21 تۇيەمەن كوشىپ-قوناتىنىن، بۇعان قوسىمشا ءۇش وتباسىنىڭ 300 جىلقىسى جانە 1000-نان استام قويى بارىن سيپاتتاپ جازادى.
قازاق ولكەسىنىڭ ءار قيىرىن ارالاپ، ونىڭ شارۋاشىلىق جاعدايىن وتە جاقسى بىلگەن ءا.بوكەيحانوۆ: «شىندىعىندا ادايلار باققان قوڭدى مالدى بۇعان دەيىن مەن ەش جەردەن كورگەن ەمەسپىن»، – دەپ ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ مالى دا ەرەكشە ديلى ەكەندىگىنە تاڭ-تاماشا بولعان.
زەرتتەۋشى ءسابيت شىلدەبايدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ماڭعىستاۋ ەكسپەديتسياسى كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسقان ادىمى وگپۋ تاراپىنان اڭدۋدا بولعان. اتا ءداستۇرىن قاتاڭ ۇستاناتىن ادايلار الاش كوسەمىنە زيالى، ءبىلىمدار ازامات قانا ەمەس، حان تۇقىمى رەتىندە ايرىقشا قۇرمەت كورسەتىپ، قيان تۇپكىردەگى ەل اعالارى الەكەڭە سالەم بەرۋگە كەلگەن. مۇنى تىڭشىلار «پالومنيچەستۆو» دەپ باعالاپ، سول كەزدە وگپۋ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گەنريح ياگودا ستالينگە حات جازىپ، بوكەيحانوۆتى الداعى ۋاقىتتا قازاقستانعا جىبەرمەۋدى ۇسىنعان.
ءا.بوكەيحانوۆ ەڭبەگىندە ادايلار مەن ولاردىڭ باراقات تىرلىگى جايلى زور قۇرمەتپەن جازدى.
مىنە، وسىنداي ەجەلدەن قۇت قونىپ، باق دارىعان ولكە اشارشىلىق جىلدارى ويرانعا ءتۇستى.
ەرجۇرەك ادايلاردىڭ توبانياز ءالنيازوۆ سياقتى باتىرلارى زورلىق-زومبىلىق پەن وزبىرلىققا قارسى قولدا بار قارۋمەن كوتەرىلىسكە شىعادى. مال-مۇلكى جانە كوشىپ-قونۋعا جارايتىن مۇمكىندىگى بار مىڭداعان وتباسىلار تۇرىكمەنستان ارقىلى يرانعا، وزبەكستان ارقىلى اۋعانستانعا جوڭكىلە كوشەدى.
سالىق اعا جۋرناليست م.ستۋكاليناعا بەرگەن سۇحباتىندا: «ماڭعىستاۋدا ادايلار كوتەرىلىسكە شىقتى. ماقاشقالا مەن استراحاننان قارۋلى اسكەر كەلدى. شەۆچەنكو تۇرمەلەرى لىق تولعاندىقتان تۇتقىنداردى گۋرەۆكە توعىتا باستادى. ءجانتاسىلىم ەتكەندەر كوبەيە باستاعاندا ولاردى ارباعا تيەپ، قالا سىرتىنداعى كۇلتوكپەگە كۇن سايىن شىعارىپ وتىردى. كومگەن جوق، بىردەن قوقىسقا تاستاي سالدى. كەيبىر قايىر سۇراعاندار جاس بالالارىمەن بىرگە وتىرعان جەرىندە ءۇزىلىپ كەتىپ جاتتى. ولاردى دا بالالارىمەن بىرگە ارباعا تيەپ، ۇيىندىگە شىعارىپ وتىردى»، – دەپ، اشارشىلىقتىڭ ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن تۇرشىكتىرەتىن اششى شىندىعىن ايتادى.
كوتەرىلىسشىلەردى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاس جاۋى، بانديتتەر دەپ ايىپتاپ، ولارعا ەشبىر اياۋشىلىق جاساماۋ ءۇشىن جازالاۋشىلاردى سىرتتان الدىرادى.
تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بولات جۇماعۇلوۆتىڭ قۇپيا مۇراعاتتاردان العان دەرەكتەرى بويىنشا، ولكەدەگى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى شىققان 32 توپتان تۇراتىن مۇزداي قارۋلانعان جازالاۋشى جاساقتار بەيكۇنا حالىقتى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان.
جازالاۋشىلار جالپى سانى 400-دەن استام: وگپۋ-ءدىڭ كاۆكاز وكرۋگتىك باسقارماسىنا قاراستى ەكى ديۆيزيوننان، باكۋدەن كەلگەن ەسكادرون مەن داعىستان وتريادىنان، وگپۋ-ءدىڭ 100 كىسىدەن تۇراتىن اتقىشتار توبى مەن ەكى ستانوكتىق پۋلەمەت پەن اتىس قۇرالدارىمەن قارۋلانعان 70 ادامدىق جاساقتان، ساراتوۆتان 2 ستانوكتى پۋلەمەت جانە 6 قول پۋلەمەتىمەن قارۋلانعان 100 جاۋىنگەردەن تۇراتىن تاعى ءبىر قاندىقول وتريادتاردان قۇرالدى.
وسىنداي راقىمشىلدىقتى، ۇلكەن-كىشى، كارى-جاستى مۇسىركەۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جاۋىز توبىرلاردان قۇرىلعان قارۋلى جاساقتار ءا.بوكەيحانوۆ زور تاڭدانىسپەن، ايرىقشا قۇرمەتپەن سيپاتتايتىن كيەلى تۇبەكتىڭ بايىرعى، باقۋاتتى حالقىن قىناداي قىرىپ، مال-مۇلكىن تالان-تاراجعا تۇسىرەدى.
ەسكى سۇرلەۋ، قۇپيا سوقپاقتارمەن قارۋلى جاساقتان قاشىپ قۇتىلىپ، تۇرىكمەن جەرىنە امان جەتكەندەردى دە زارلى تاعدىر كۇتىپ تۇردى. سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى قىدىرباي بەردىباەۆ: «وندا بارعاندا جاعداي وتە ناشار بولدى. اكە-شەشەلەرى بالالارىن شاراسىزدان بالالار ۇيىنە وتكىزە باستادى. تۇرىكمەنستانداعى تاشاۋىز وبلىسىنىڭ كالشيشي اۋدانى ورتالىعىنداعى بالالار ۇيىندە بالالاردىڭ قورەگى ءۇشىن ءبىر ءۇزىم ناندى 4 بالاعا ءبولىپ بەرەتىن. كۇندە قابىلداناتىن 40-50 بالانىڭ 20-30-ى اشتىقتان ءولدى»، – دەپ جازادى.
مۇنداي دەرەكتەردى وقىعاندا جۇرەگىڭ اتقاقتاپ، اشۋ-ىزادان قانىڭ باسقا شاپشيدى. بەيبىت حالىققا قان جۇتقىزعان زۇلماتتى قولدان ۇيىمداستىرعان ستالين مەن گولوششەكين سياقتى جاۋىزدار مەن ولار باسقارعان جۇيەگە لاعىنەت ايتاسىڭ.
جاۋىز بيلىك مۇنىمەن دە توقتاعان جوق. قولعا تۇسكەن كوتەرىلىسشىلەر مەن باس كوتەرگەن ازاماتتاردى قانىپەزەرلىكپەن جازالاۋدى باستاپ كەتتى.
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، كوتەرىلىسكە قاتىسقان 1715 ادام تۇتقىندالعان. ولاردىڭ 802-ءسى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، 508 ادامنىڭ ءىسى وگپۋ-گە جىبەرىلگەن، 373 ادام سوتتالعان. كوتەرىلىستىڭ 15 باسشىسى اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، 21 ادام كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە جىبەرىلگەن، ال 100-دەن استام كوتەرىلىسشى جەر اۋدارىلعان. سوتتالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىرگەدەگى گۋرەۆ پەن اقتوبەنىڭ تۇرمەلەرىنە جابىلعان، ولاردىڭ 79-ى اباقتىنىڭ ازابىنا شىداماي جان تاپسىرعان.
بالا سالىق وسىنداي سۇمدىق پەن زامانا زۇلماتىنىڭ ءتىرى كۋاگەرى بولدى. كەيىن ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، شەۆچەنكو قالاسىندا ۇستازدىق جولىن باستاعاندا قىرعىنعا ۇشىراعان حالىقتى، ويراندالعان دالانى، اڭىراپ قالعان انالار مەن بوتاداي بوزداعان بالالاردى ءوز كوزىمەن كورگەن. سوندىقتان بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە قاتەپتى قارا نارداي اعامىزدىڭ يىعى قۋشىق تارتىپ، داۋىسى دىرىلدەپ، كوزى جاسقا شىلانىپ كەتۋشى ەدى...
سالىق اعامىز قازاق حالقىن وسىنشاما قيساپسىز قاسىرەتكە باتىرعان جاۋىزدىققا جول بەرگەن ستالين ولگەندە ەلدىڭ جىلاعانىن كورگەن نەچيتايلو دەگەن قارت كوممۋنيستىڭ: «قازاقتار، سەندەر نەسىنە ءستاليننىڭ ولىمىنە جىلايسىڭدار. مەن سول كەزدە اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى ۇكىمەت كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. اشارشىلىقتان قىرىلعان بەيبىت حالىقتا ەسەپ جوق ەدى. تەمىر جولدىڭ بويى ءجانتاسىلىم ەتكەن قازاقتاردىڭ مايىتىنە تولىپ كەتتى. جيناپ ۇلگەرە المايتىنبىز»، – دەگەن ءسوزىن ەستىگەن ەكەن.
بۇگىندە مۇراعاتتار اشىلعانىمەن اشتىقتى قاساقانا ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى بيلىك قالدىرعان قۇجاتتاردا زۇلمات زامان شىندىعى تۇگەل كورسەتىلمەگەن. ولار ءوز قىلمىستارى مەن كۇناھارلىعىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن ءاربىر ءوڭىر بويىنشا قايتىس بولعاندار سانىن ۇنەمى كەمىتىپ كورسەتكەن.
ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ قازاقتارى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراپ جاتقاندا گۋرەۆ ترەسى جايىق پەن كاسپيدە اۋلانعان بالىقتى تازالاپ، ماسكەۋ پرولەتارياتىنا جونەلتۋمەن بولعان. اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا، بالىقتىڭ ىشەك-قارنى ارىققا تاستالىپ، سۋمەن شايىلىپ، كۇن سايىن كومبيناتتىڭ سىرتىنا شىعارىلىپ وتىرعان. سالىق سياقتى قارا سيراق بالالار قولقانى قابار يسىنە قاراماستان شىبىن-شىركەي ۇيمەلەگەن الگى جۋىندىنىڭ قولعا ىلىنەرىن جيىپ-تەرىپ، ۇيگە اكەلىپ، وتقا اۋناتىپ، سۋعا ءپىسىرىپ، تالعاجاۋ ەتىپتى.
ولمەستىڭ عانا كۇنىن كورىپ، قالعان-قۇتقاندى قورەك ەتكەن مۇنى «بالالىق شاق» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن-اق. سوندىقتان سالىق اعا ۇنەمى: «مەندە بالالىق شاق مۇلدە بولعان ەمەس. ونى اشتىق جالمادى. ءبىزدىڭ بالالىعىمىز ءبىر ءۇزىم نان مەن قالجاۋعا جارايتىن ءبىر تالشىق قىزىل ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتتى. ءبىزدى اشارشىلىق تىرناعىنان امان الىپ قالعان قوراداعى جالعىز سيىردىڭ ءسۇتى مەن تۇيەنىڭ سۇمەسى ەدى»، – دەيتىن بالالىق شاعى تۋرالى ءسوز بولعاندا.
سالىقتىڭ جاسى 17-گە ەندى عانا تولعاندا اكەسى زيمان دۇنيە سالىپ، التى بالاسى بار ءۇيدىڭ ەندىگى باس كوتەرەر ەركەكتەن ۇلكەنى ءوزى بولادى.
اعامىز 1938 جىلى قالاداعى وراز يساەۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءبىر ايلىق ارنايى كۋرستان وتكەن سوڭ شەۆچەنكو قالاسىنداعى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىنە ماتەماتيكا جانە فيزيكا پانىنەن مۇعالىم بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. جەسىر قالعان اناسىنا قولعابىس جاساۋعا ۇمتىلعان ونىڭ بۇل تالپىنىسى دا ۇزاققا بارماي، 1939 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا جاس ازامات اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى.
گۆارديا مايورى
جاۋىنگەر سالىق زيمانوۆتىڭ ءوز ءومىربايانىندا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان مەرزىمى 1939 جىلدىڭ جەلتوقسانى دەپ كورسەتىلگەنىمەن بارلىق اسكەري قۇجاتتارىندا بۇل دەرەك 1940 جىلدىڭ 3 قاڭتارى دەپ راسىمدەلگەن. مۇنداي ازعانتاي ايىرمانى ونىڭ مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان شەۆچەنكو قالاسىنان گۋرەۆكە كەلىپ، اسكەري كوميسسارياتتا رەسمي تىركەۋدەن وتكەن ۋاقىت ارالىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
ونىڭ اسكەردەگى قىزمەتى گرۋزيا مەن تۇركيانىڭ اراسىندا تۇرعان چوروح وزەنىنىڭ قاپتالىندا ورنالاسقان 9-تاۋلىق-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنداعى 121-پولكتە وتەدى.
بۇل كەزدە كەڭەس وداعى الداعى ۋاقىتتا سوعىس ءورتى تۇتانا قالعان جاعدايدا ەلدىڭ ءىرى مۇناي كەندەرى مەن ونى وڭدەيتىن كاسىپورىندارى ورنالاسقان باكۋ، گروزنىي، مايكوپ اۋداندارىن قورعاۋعا ارنالعان بەكىنىستەر جاساۋمەن اينالىستى. سوعىس قارساڭىندا ءبىر جارىم جىل قارت كاۆكازدىڭ قارلى شىڭدارىندا قار توسەنىپ، مۇز جاستانا ءجۇرىپ شىڭدالعان قاتارداعى جاۋىنگەر س.زيمانوۆ ساقا سولدات بولىپ قالىپتاستى.
سوعىس باستالعان بەتتە ول ءوز قارۋلاستارىمەن بىرگە روستوۆ جاققا اتتانسا دا، كوپ ۇزاماي ونىڭ تولىق ورتا ءبىلىمى مەن مۇعالىم بولىپ ىستەگەن تاجىريبەسى بارى ءارى ورىس تىلىنە جەتىكتىگى ەسكەرىلىپ، سۋحۋميدەگى اسكەري ۋچيليششەگە جىبەرىلەدى. وسىلايشا جاس كۇنىندە العان تياناقتى ءبىلىمى مەن عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعى ونى تۋرا كەلگەن اجالدان اراشالاپ قالادى. ويتكەنى سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە روستوۆ باعىتى، ۋكراينا جەرىندە بولعان ۇرىستاردا ميلليونداعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، تۇتقىنعا تۇسكەنىن ءبىز كەيىنگى تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
ءبىر جىلعا دا جەتپەيتىن قىسقا مەرزىم ىشىندە جەدەلدەتىلگەن اسكەري دايىندىقتان وتكەن سالىق زيمانوۆ 1942 جىلدىڭ جازىندا لەيتەنانت شەنىمەن قايتادان مايدان دالاسىنا ورالادى.
بۇل كەزدە كاۆكازدىڭ قارلى شىڭدارى مەن قۇز جارتاستارىنداعى بەت قاراتپاس ىزعار مەن اقتۇتەك بورانداردا شيرىققان جاۋىنگەرلەردەن تۇراتىن ارنايى جاساقتار قۇرىلا باستايدى. سونىڭ 11-دەربەس وتريادىنىڭ قۇرامىنا ۆزۆود كومانديرى، لەيتەنانت سالىق زيمانوۆ تا كىرىپ، شايقاسقا تۇسەدى.
كەز كەلگەن اسكەري تاپسىرمانى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىندايتىن جاس وفيتسەر بىرتىندەپ سولتۇستىك كاۆكاز مايدانىنداعى 5-گۆارديالىق اتقىشتار بريگاداسى قۇرامىنداعى 1-دەربەس گۆارديالىق اتقىشتار باتالونىنىڭ مينومەت روتاسىنىڭ كومانديرىنە دەيىن جوعارىلاتىلىپ، وعان اۋەلى اعا لەيتەنانت، كەيىن كاپيتان شەنى بەرىلەدى.
سوعىس ءورتى ءورشىپ تۇرعان 1943 جىلدىڭ جازىندا گۆارديا كاپيتانى سالىق زيمانوۆتىڭ كەۋدەسىندە العاشقى مارتەبەلى ماراپات – «قىزىل جۇلدىز» وردەنى جارقىرايدى. ونىڭ ۇسىنۋ قۇجاتىندا: «مينومەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرى ءوزىن ەڭ ۇزدىك كومانديرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتتى. زيمانوۆ جولداس 16-18.7.43 جىلى 114.1 بيىكتىك ءۇشىن بولعان شايقاسقا ءوز بولىمشەسىن ۇيىمداسقان تۇردە، زور شەبەرلىكپەن جۇمىلدىرا ءبىلدى. ءتارتىپتى، وتكىر، باتىل، ەرجۇرەك كوماندير»، – دەپ جازىلعان.
بابالارى ەر ماحامبەت، باتىر يساتايلار سالعان ەرلىك ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان گۆارديا كاپيتانى سالىق زيمانوۆ سولتۇستىك كاۆكاز، وڭتۇستىك، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ۋكراينا مايدانى، ەكىنشى بەلارۋس مايدانى قۇرامىندا كاۆكازدان بەرلينگە دەيىنگى ارالىقتا ەرلىك پەن جانقيارلىققا تولى جاۋىنگەرلىك جولدان وتەدى.
گەرمانيانىڭ تاس-ءتۇيىن بەكىنگەن بەرىك اسكەري پلاتسدارمىنا اينالعان دانتسيگ ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن شايقاستاردا 2-بەلارۋس مايدانى 6-مەحانيكالاندىرىلعان كورپۋسى قۇرامىنداعى 615-مينومەتشىلەر پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ بۇكىل قارۋلاستارى مەن گەنەراليتەت الدىندا قاھارماندىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتەدى. ونىڭ وسى ەرلىگى ءۇشىن تولتىرىلعان ماراپات پاراقشاسىن قاز قالپىندا كەلتىرەر بولساق، وندا بىلاي دەلىنگەن: «ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر بولىمشەلەرى 1945 جىلدىڭ 25-ناۋرىزىندا دانتسيگ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى 139.2 بيىكتىگى ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگىزدى. زيمانوۆ جولداس ۇرىمتال ساتتە ارتيللەريستەردى باستاپ، بيىكتىككە ءبىرىنشى بولىپ جەتتى. ول مينومەتشىلەر ديۆيزيونىنا ءوزى تۇرعان جوتانى كوزدەپ اتۋعا بۇيرىق بەرەدى. قارسى شابۋىلعا ارەكەت جاساعان جاۋدىڭ تاس-تالقانى شىقتى. مينومەتپەن جويقىن اتقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇشپاننىڭ 22 سولداتى ءولىم قۇشىپ، ەكەۋى جارالانادى. وسىلايشا ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەر بيىكتىكتى باعىندىرىپ، 1 كيلومەتردەي العا جىلجىدى. زيمانوۆ جولداس «1-دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنى ۇكىمەتتىك ماراپاتىنا ابدەن لايىق».
كورپۋس كومانديرى، تانك اسكەرلەرىنىڭ گەنەرال-مايورى ا.ن.فيرسوۆ قول قويعان ءدال وسى قۇجات نەگىزىندە گۆارديا مايورى س.زيمانوۆتىڭ كەۋدەسىندە ەڭ مارتەبەلى اسكەري ماراپاتتار قاتارىنداعى «1-دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنى جارقىرادى. (ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆا دا كەزىندە اۋەلى ءدال وسى ماراپاتقا ۇسىنىلىپ، كەيىن قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ تاباندى تالابىمەن «التىن جۇلدىزدى» يەلەنگەن).
قازاقتىڭ ارقالى اقىنى قاسىم امانجولوۆ زيمانوۆتاي ەردىڭ بار-جوعىن بىلگەن-بىلمەگەنىنەن حابارسىزبىن، بىراق ونىڭ ابدوللا دوسىنا ارناپ جازعان پوەماسىنداعى «جاۋ جولىنا اتام سەنى، بومبا بول دا، جارىل جۇرەك» دەگەن وت-جالىندى جولدار ماعان ءوزى تۇرعان جوتانى كوزدەپ، «اتىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەرگەن سالىقتاي ەرلەرگە ارنالعانداي كورىنەدى.
مايدانگەر زيمانوۆتىڭ ءدال وسى ەرلىگىنە كۋاگەر بولعان قارۋلاس دوستارى ونى كەيىنگى ەستەلىكتەرىندە تامسانا جازادى. سولاردىڭ ءبىرى – سوعىس جىلدارىندا 615-مينومەتشىلەر پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولعان وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك ي.ا.كوتەلنيكوۆ.
ونىڭ «ۆىزىۆايۋ وگون نا سەبيا» اتتى ەستەلىگى گۋرەۆ وبلىستىق «پريكاسپيسكايا كوممۋنا» اتتى گازەتىنىڭ 1967 جىلعى 9 مامىرداعى سانىندا جاريالاندى. قارت وفيتسەردىڭ ەستەلىگى وقيعاعا تىكەلەي كۋاگەر بولعان ادامنىڭ جازبالارى رەتىندە ايرىقشا قۇندى. ول دانتسيگتەگى جاۋ بەكىنگەن بيىكتى الۋ كەزىندە گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ جاساعان ەرلىكتى اسكەري دالدىكپەن باياندايدى.
كوتەلنيكوۆتىڭ جازۋىنشا كەڭەس اسكەرلەرى جاۋ تاس-ءتۇيىن بولىپ بەكىنگەن جوتاعا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساسا دا، الا الماعان. ءار ۇرىس سايىن كەڭەس اسكەرلەرى تاراپىنان شىعىن مولايا تۇسەدى. اسكەري باسشىلىق بيىكتىكتى قايتكەن كۇندە الۋ كەرەكتىگىنەن تانبايدى. ارى قاراي بولعان وقيعانى ي.كوتەلنيكوۆ بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «ديۆيزيونعا پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، مايور سالىق زيمانۇلى زيمانوۆ كەلدى. ديۆيزيون كومانديرىنىڭ باقىلاۋ پۋنكتىندەگى كومانديرمەن بولعان پىكىر الىسۋى بارىسىندا ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەردىڭ بيىكتىكتى الۋعا باعىتتالعان شابۋىلدارىنىڭ نە سەبەپتەن ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنىڭ ءمان-جايىن تالقىلايدى. ول جاۋ بەكىنىسىنىڭ العى شەبى مەن وق جاۋدىرۋ نۇكتەلەرىن انىقتاپ، وزدەرى جاياۋ اسكەرلەر تۇرعان ارالىقتى ەسەپتەپ شىعارادى. ناتيجەسىندە: «ءبىز بيىكتىكتى الۋىمىز كەرەك. شابۋىلداۋشى توپتى ءوزىم باسقارامىن»، – دەگەن باتىل شەشىمگە كەلەدى».
ءيا، 1945 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا – سوعىستىڭ اياقتالۋىنا ءبىر جارىم اي عانا قالعاندا پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى مايور زيمانوۆتىڭ قاراماعىنداعىلارعا ءتيىستى تاپسىرمانى بەرىپ، شابۋىل بارىسىن باقىلاۋ پۋنكتىنەن-اق باسقارۋعا ابدەن بولاتىن ەدى، بىراق ەرجۇرەك قازاق وفيتسەرى باسىن وققا بايلاپ، جاۋعا قاراي اتوي سالا ۇمتىلادى.
كوتەلنيكوۆ زيمانوۆ باستاعان شابۋىلداۋشى توپتىڭ ءاربىر ارەكەتىن اسكەري ناقتىلىقپەن تاپتىشتەپ باياندايدى.
بەكىنگەن جاۋ وڭايلىقپەن بەرىلسىن بە!؟ ولار اتىس قارۋىنىڭ بارلىق تۇرىنەن وق جاۋدىرىپ، بىرنەشە مارتە شابۋىلداۋشى توپتىڭ بەتىن قايتارعان. اتۋ پوزيتسياسىن قايتا-قايتا اۋىستىرىپ، كەڭەس اسكەرلەرىن جاڭىلىستىرا بەرگەن.
ارى قاراي بولعان وقيعانى ي.كوتەلنيكوۆ بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «جاعداي مۇلدە شيەلەنىسىپ، ەرەكشە شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتتى. ءدال وسىنداي ساتتە مايور س.ز. زيمانوۆ نارتاۋەكەلگە بارىپ، بىردەن-ءبىر دۇرىس شەشىم قابىلدادى. ول ءوزى تۇرعان بيىكتىكتى كوزدەپ اتۋعا بۇيرىق بەردى. توپ باستاعان مايور زيمانوۆتىڭ وتكىر، قايسار جانە باتىل شەشىمى بارشامىزدى تاڭ-تاماشا قالدىردى».
ءيا، ارداگەر وفيتسەردىڭ ەستەلىگى نەبارى ءبىر-اق ابزاتستان تۇراتىن ماراپات قۇجاتىنداعى نەگىزدەمەدەن الدەقايدا تولىق.
ءوز ايتۋى بويىنشا، سالىق زيمانوۆپەن ەكى جىل بويىنا تالاي مارتە قان مايدانعا كىرگەن يۆان اناتولەۆيچ ونىڭ تالاي مارتە جاساعان وزگە دە ەرلىك ىستەرى مەن ازاماتتىعىنا تىكەلەي كۋا بولعان. سوندىقتان وزىمەن قىزمەتى جانە اسكەري دارەجەسى بىردەي ارىپتەسىن: «چۋتوك، ۆنيماتەلەن ك ليۋديام، سپراۆەدليۆ، چەستەن ي بەسكورىستەن»، – دەپ اعىنان جارىلا سيپاتتايدى.
تاعى ءبىر حاتتى پودپولكوۆنيك ن.س.برايكو رەسپۋبليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا 1985 جىلدىڭ 28 اقپانىندا جولداپتى. ول سالىق زيمانوۆپەن 1943 جىلدىڭ سوڭىندا اۋىر جاراقاتىن ەمدەتىپ، گوسپيتالدان ورالعان كەزدەن باستاپ تانىس بولعان. سول كەزدە زيمانوۆ 615-مينومەتشىلەر پولكى 1-ديۆيزيونىنىڭ كومانديرلىگىنە تاعايىندالعان. برايكو قارۋلاس دوسىنىڭ ۋكراينانىڭ كيروۆوگراد وبلىسىن ازات ەتۋ كەزىندەگى ەرلىگىن ەرەكشە باعالاپ: «پوكازال سەبيا ۆ بوياح ۋمەلىم، وپىتنىم ي راسچەتليۆىم كومانديروم»، – دەپ باعا بەرەدى.
ول دا ءوزى قاتىسقان دانتسيگ تۇبىندەگى ەرلىكتى زور ريزاشىلىقپەن بايانداي كەلىپ: «ونىڭ ءىس-ارەكەتى پولكتىڭ بارلىق اسكەرلەرى تاراپىنان وزدەرىنىڭ كومانديرىنە دەگەن زور ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزدى»، – دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
برايكو 615-مينومەتشىلەر پولكىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءىس-قيمىلدارى تۋرالى اسكەري جۋرنالدىڭ ءبىر داناسىن وزىندە ساقتاعان ەكەن. ونىڭ ەستەلىگى وسى قۇجات نەگىزىندە جازىلعاندىقتان اسكەري دالدىگىمەن ەرەكشە قۇندى. ارداگەر سونىمەن بىرگە زيمانوۆتىڭ ءوزى دە سوعىس كەزىندە بەلارۋس اسكەري وكرۋگىنىڭ گازەتىندە ماقالا جاريالاعاندىعى تۋرالى تاعى ءبىر مالىمەتتى العا تارتىپ، ونىڭ اۆتور قولىندا بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جازعان.
سالىق زيمانوۆ تۋرالى 2001 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن جيناقتى قۇراستىرۋ بارىسىندا ءبىز اعامىزدان برايكو ايتقان الگى ماقالا جايلى سۇراعان بولاتىنبىز. ول وزىنە ءتان قاراپايىمدىلىقپەن: «وتقا ورانىپ جۇرگەندە قايسىبىر قاعاز ساقتالدى دەيسىڭ، بىراق مينومەتشى بولىپ قىزمەت اتقارعان كومانديردىڭ تاجىريبەسى رەتىندە وزگەلەرگە دە پايداسى تيەر دەپ ماقالا جازعانىم راس. قاجەت بولسا، ىزدەپ كورەيىن»، – دەپ مايداندىق «نا شتۋرم!» دەپ اتالاتىن گازەتتىڭ 1944 جىلدىڭ 29 قازانىندا جاريالانعان ماقالاسىنىڭ سارعايعان قيىندىسىن ۇسىنعان ەدى.
ءبىز ءۇشىن قازاقتىڭ ۇلى عالىمىنىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر ەڭبەك قىمبات. ونىڭ ۇستىنە بۇل بولاشاق اكادەميكتىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جارىق كورگەن تىرناقالدى تۋىندىسى بولىپ شىقتى.
ماقالا «دەيستۆيا مينومەتچيكوۆ ۆ لەسيستو-بولوتنوي مەستنوستي» دەپ اتالادى. ول ەشبىر اسىرەلەۋسىز-اق اسكەري اكادەميا بىتىرگەن تاجىريبەلى وفيتسەردىڭ جازباسىنداي اسەر قالدىرادى.
مايور زيمانوۆ ورماندى-باتپاقتى جاعدايدا مينومەتتەن اتىلعان وقتىڭ نىساناعا ءدوپ ءتيۋى ءۇشىن ونى سازداۋىت نەمەسە قۇمداۋىت جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەزىندە وق جاۋدىراتىن ورىندى مۇقيات تەگىستەپ، نىعىزداپ، مينومەتتىڭ وڭدى-سولدى سەرپىلمەۋىن قاداعالاۋ كەرەكتىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. مينومەتتى تۇندە، قاراڭعىدا پايدالانۋدىڭ وزگەشەلىكتەرىنە دە ارنايى توقتالادى.
كۇندىزگى شابۋىل كەزىندە اتۋ پوزيتسياسىن جاۋدان جاسىرۋ مەن اينالدىرا اتىس سالۋدىڭ بارىسىندا تۋىندايتىن قيىندىقتاردى ەڭسەرۋ جولدارىن دا تۇسىندىرەدى. مينومەتشىلەردىڭ جاياۋ اسكەرلەر جانە جاقىن ماڭدا ورنالاسقان باسقا اسكەري بولىمدەرىمەن بىرلەسە قيمىلداۋىنىڭ ماڭىزدىعىنا دا توقتالعان. ماقالاسى ارادا 60 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ 2001 جىلعى جيناقتا قايىرا باسىلدى.
سالىق اعا 1965 جىلى دنەپردەن ءوتۋ كەزىندە بولعان وقيعالار جايلى دا ماقالا جازىپتى. قاراپايىم جاننىڭ بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان بۇل ەڭبەگىن دە ءوز رۇحساتىمەن 2001 جىلعى جيناققا قوسقان ەدىك.
ماقالانى وقي وتىرىپ، ەگەر ول اسكەري جازبالارىن ءدال وسى ستيلدە جالعاستىرا بەرگەن جاعدايدا اكادەميكتىڭ قالامىنان كوركەمدىك قۋاتى مىقتى تالاي تەگەۋرىندى تۋىندىلار دۇنيەگە كەلەر ەدى دەپ شامالاۋعا بولادى. وقىپ كورىڭىز: «ءبىزدىڭ الدىمىزدا ارىنى قاتتى، ايدىنى كەڭ، كوكپەڭبەك، الىپ داريا جاتتى. مەن دنەپردى تۇڭعىش رەت كوردىم جانە ول ماعان، الىستاعى دالا پەرزەنتىنە، ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى. توڭىرەك تۇگەل تىنىشتىق قۇشاعىنا بولەنىپ، جاعالاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى سەلودان دا ەشقانداي تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەدى»، – دەپ جازادى.
ەگەر وسى جولداردى وقىعان ادام ونىڭ تەك زاڭ تىلىندە عانا جازىپ، زاڭ تىلىمەن عانا ۋاجدەسەتىن عالىم ەكەندىگىن الدىن-الا بىلمەسە، بۇل ماقالاسىن كاسىبي جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان شىعارما دەپ قابىلداۋى دا ابدەن مۇمكىن.
وقىرمانىن جاندى سۋرەتتەرمەن بىردەن باۋراپ الاتىن شاعىن ماقالا ونىڭ بولاشاقتا وسى تاقىرىپقا بۇدان دا جىلىكتى دۇنيە جازۋدى جوسپارلاعانىنداي اسەر قالدىرادى.
كەسكىلەسكەن شايقاستاردا شاربولاتتاي شىڭدالعان گۆارديا مايورى سوعىس سوڭىنا قاراي ارتيللەريالىق پولك شتابىنىڭ باستىعىنا دەيىن ءوستى. گەرمانيانىڭ شترالزيند، گريممەن، دەممين، مالحين، ۆارەن، ۆەزەنبەرگ، ۆيتتەنبەرگ، ت.ب. قالالارىن ازات ەتۋشىلەر قاتارىندا بولدى.
سالىق زيمانوۆ اسكەري جانە مەمۋارلىق ادەبيەتتەردە ەڭ كوپ جازىلعان كەڭەس-امەريكا اسكەرلەرىنىڭ ەلباداعى كەزدەسۋىنە دە قاتىسىپتى. بۇل تۋرالى ول 1965 جىلى جازىلعان ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «قۋاتتى برونەتەحنيكالىق 8-مەحانيكالاندىرىلعان كورپۋس ەكى-ءۇش كولوننامەن ەلباعا قاراي جىلجي ءتۇستى. ءۇشىنشى مامىر كۇنى تۇسكە تامان ءبىزدىڭ بولىمدەر ەلباعا جەتىپ، ورمانعا جايعاستى. ۆيلليستەر مەن موتوتسيكلدەرگە مىنگەن امەريكالىق وفيتسەرلەر مەن سولداتتاردىڭ ءبىر توبى بىزگە كەلدى. اناۋ-مىناۋ فورمالدىقتار ىسىرىلىپ تاستالعان كەزدەسۋ وتە جىلى جانە قۋانىشتى جاعدايدا ءوتتى. جەرگە توسەنىشتى جايىپ تاستاپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى بار مازىرىمىزبەن سىيلاي باستادىق. بىزدەر امەريكالىقتار كورگەن العاشقى ورىستار بولىپ شىقتىق. سودان بەرى 20 جىل دا وتە شىعىپتى. كوپ نارسە كوڭىلدەن جىراق قالىپ، ەستەن شىعا باستاپتى. بىراق انتيگيتلەرلىك سوعىستا قالىپتاسقان وداقتاس-سولداتتاردىڭ سول ءبىر جاۋىنگەرلىك دوستىعى ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس».
بايقاعان بولارسىز، سالىق اعامىزدىڭ ەستەلىگى دە ءوزى سياقتى سالماقتى، سابىرلى. ارتىق پافوس جوق، تەك اسكەري ادامعا ءتان فاكتىلەر كونستاتاتسياسى بار.
ءدال وسى ەستەلىگىندە مايور زيمانوۆ امەريكالىقتارمەن ەلباداعى كەزدەسۋ الدىندا تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىستەر اراسىنان ابدەن ارىپ-اشقان ءبىر وفيتسەر كورگەنىن، ول نەمىس تىلىندە ءوزىنىڭ امەريكالىق ەكەنىن ايتىپ، ءوزىن سولارمەن جولىقتىرۋدى وتىنگەنىن جازادى. بايعۇس بۇعان دەيىن وسى ءسوزىن تالاي كەڭەس وفيتسەرلەرىنە ايتسا دا، تۇسىنەتىن پەندە تاپپاعان سياقتى. مەكتەپتە ءارى اسكەري ۋچيليششەدە نەمىس ءتىلىن وقىعان گۆارديا مايورى الگىنىڭ ءسوزىن اسىقپاي تىڭداپ، ونى بريگادا شتابىنا جونەلتەدى. ايتقانى راستالعان سوڭ الگى وفيتسەردى ورىستار امەريكالىق وداقتاستارعا قايتارادى.
مايور پودبەريوزكو مەن زيمانوۆتار باستاعان كەڭەس اسكەرلەرى ەلباداعى امەريكالىقتارعا كەلگەندە الگى وفيتسەر ارسالاڭداپ الدارىنان شىعىپ، سالىق باستاعان كەڭەس اسكەرلەرىن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ، ارىپتەستەرىنە بۇل وفيتسەرلەردىڭ تۇسىنىستىگى مەن وزىنە جاساعان قامقورلىقتارى ءۇشىن قايتا-قايتا العىس ايتۋمەن بولعاندىعى دا ەستەلىكتەن تىس قالماعان.
س.زيمانوۆ مايدانداعى ءومىرى تۋرالى ارنايى مەمۋار جازباعان. كەزىندە «اسكەري قۇپيا» رەتىندە ساقتالعان ونىڭ مارتەبەلى ماراپاتقا ۇسىنىلعان قۇجاتتارى دا كوزى تىرىسىندە سالىق اعامىزدىڭ قولىنا تيمەدى. ايتسە دە مايدانگەر اكادەميك سول كەزدەگى داستۇرگە ساي وزىمەن بىرگە شايقاسقان قارۋلاس دوستارىمەن حابارلاسىپ، ولارمەن حات-حابار الىسىپ تۇرعان. ءتىپتى ەگدە تارتقانىنا قاراماستان، 84 جاسىندا ۇلى جەڭىستىڭ 60 جىلدىعىنا وراي ماسكەۋدە وتكەن اسكەري شەرۋگە ارداگەر وفيتسەر – گۆارديا پولكوۆنيگى رەتىندە قاتىسادى.
سالىق اعانىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرى تولىق بولۋى ءۇشىن مىنا ءبىر دەرەكتى كەلتىرە كەتكەن ءجون.
اسكەري ءومىر جولىندا قاتارداعى جاۋىنگەردەن باستاپ، ساتىلاپ ءوسۋ ارقىلى كۋرسانت، ۆزۆود كومانديرى، روتا كومانديرى، باتارەيا كومانديرى، ديۆيزيون كومانديرى، مينومەت پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، مينومەت باتالونى كومانديرى، ارتيللەريالىق پولك شتابىنىڭ باستىعى سياقتى اسا جاۋاپتى قىزمەتتەردى ابىرويمەن اتقارعان سالىق زيمانوۆقا كورپۋس كومانديرى، گەنەرال-مايور الەكساندر نيكولاەۆيچ فيرسوۆ 1946 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدەگى برونەتەحنيكالىق اسكەرلەر اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسۋگە ۇسىنىس جاسايدى. بىراق قوس بىردەي ۇلىنان ايرىلىپ اڭىراپ قالعان اناسىنا، اعاسىنىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتكەن ءۇش بىردەي قارىنداسىنا دەگەن ساعىنىش ونى تۋعان جەرىنە تەزىرەك جەتۋگە اسىقتىرادى.
اعامىزدىڭ كوڭىل قوشى كەلگەندە ايتىلاتىن اسكەري ءومىرى جايلى سىرلارىنان تاعى ءبىر ەستىگەنىم، ورنىنا اكادەمياعا وقۋعا جىبەرىلگەن قارۋلاس دوسى كەيىن ونى ويداعىداي ءتامامداپ، گەنەرال-لەيتەنانت دارەجەسىنە دەيىن ءوسىپتى.
سالىق اعامىز وتباسى تۋرالى اڭگىمەلەگەندە سوعىسقا زيمانوۆتار اۋلەتىنەن ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن ساپار جانە وتار اتتى ەكى بىردەي ءىنىسىنىڭ دە اتتانىپ، ەكەۋىنىڭ دە قان مايداننان ورالماعانى تۋرالى ايتۋشى ەدى. بىراق قايتىس بولعاندارى تۋرالى ءبىر جاپىراق قارا قاعازدان وزگە ەشتەڭە كەلمەگەن. سوعىستان كەيىن ەڭ بولماعاندا، جاتقان ورنىن انىقتاپ، وعان تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن سالۋ نيەتى بولعانىن، بىراق قولىندا ناقتى ماعلۇمات جوقتىعىنان بۇل ويىن جۇزەگە اسىرا الماعانىن قىنجىلا ايتۋشى ەدى.
وكىنىشكە وراي، س.زيمانوۆ قايتىس بولعانعا دەيىن قابىلەتسىز قولباسشىلاردىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىنەن ميلليونداعان ادامنىڭ قاندى قاساپقا تۇسكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن اۋەلى كسرو، كەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قورعانىس مينيسترلىگى سوعىستا قازا تاپقاندار مەن ءىز-ءتۇزسىز جوعالعاندار جايلى دەرەكتەردى قۇپيا ۇستادى. تەك 2015 جىلى عانا بۇل قۇجاتتاردان قۇپيالىق گريفى الىنىپ، جارياعا شىقتى.
وسى ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا ارماندا كەتكەن ارىستاردىڭ رۋحى ريزا بولۋى ءۇشىن قوس بوزداقتىڭ تاعدىرى جايلى ءبىز دە مۇراعاتتىق ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. سوعان سۇيەنسەك، 1923 جىلى تۋعان ساپار زيمانوۆ 1942 جىلدىڭ 2 مامىرىندا گۋرەۆ قالاسىنان قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، ۋكراينا جەرىندەگى وڭتۇستىك-باتىس مايدان قۇرامىنداعى 87-گۆارديالىق مينومەت پولكىنىڭ ساپىندا ۇرىسقا كىرگەن. ەسىل ەر 1943 جىلدىڭ 16 ناۋرىزى كۇنى ۋكراينانىڭ حاركوۆ وبلىسى، چۋگۋەۆ اۋدانى گرانوۆو سەلوسى ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاۋىپتى.
وكىنىشكە وراي، ارماندا كەتكەن تاعى ءبىر بوزداق – وتار زيمانوۆتىڭ تاعدىر-تالايى جايلى دەرەكتەردى قانشا ىزدەسەك تە ەش ناتيجە بەرمەدى.
قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتى، گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ ۇلى وتان سوعىسىنا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، 1946 جىلدىڭ تامىز ايىندا 651-ارتيللەريالىق پولكتىڭ شتاب باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزدە دەموبيليزاتسيالانىپ، تۋعان ەلىنە ورالدى.
العاشقى ادىمدار
مايدان دالاسىندا زور ابىرويعا بولەنگەن سالىق زيمانوۆتىڭ سوعىس اياقتالعاندا ءالى جوعارى ءبىلىمى دە جوق بولاتىن. ول ەكى بىردەي ۇلىنان ايرىلىپ، شەرمەندە بولعان اناسى مەن ەندىگى جەردە تىرەك بولار اعاسىن اڭساي كۇتكەن قارىنداستارىنا، اعايىن-تۋىسقا جايدان-جاي قايتۋدى ءجون كورمەدى. كوپ ويلانىپ-تولعانىپ، اسكەري قىزمەتكە ءبىر تابان بولسا دا جاقىن زاڭگەرلىك ماماندىقتى تاڭدايدى. سالىق اعا تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىكتەرىندە ونىڭ ساراتوۆ زاڭ ينستيتۋتىن، كەيدە قازان زاڭ ينستيتۋتىن بىتىرگەندىگى جونىندە جاڭساق دەرەكتەر كەزدەسەدى.
جاس وفيتسەردىڭ تاڭداۋى سول كەزدە اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان سىرتتاي وقىتاتىن بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنا تۇسەدى. بۇل سول جىلدارداعى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنە جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر دايارلايتىن كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ءىرى وقۋ ورنى ەدى. ءبىر قىزىعى، ول ءدال بايىرعى اتاۋىمەن 1990 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەپ، كەيىن زاڭ اكادەمياسىنا اينالدى. ال بۇگىندە و.ە.كۋتافين اتىنداعى موسكۆا مەملەكەتتىك زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل وقۋ ورنىن تاڭداۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى – ونىڭ سىرتتاي وقىتاتىنى ەدى.
ينستيتۋتتىڭ ەلگە جاقىنداۋ ورنالاسقان قازان فيليالىنداعى العاشقى لەكتسيالارىنا قاتىسىپ، ءتيىستى قۇجاتتارى، وقۋلىقتارى مەن تاپسىرمالارىن العان سوڭ كەۋدەسىن جارقىراعان وردەن، مەدالدارعا تولتىرىپ، اتىراۋعا ورالادى.
اڭساپ كۇتكەن اناسىمەن، اعايىن-جۇرتپەن قۋانا كورىسىپ، سالەمدەسۋ رەتى اياقتالعان سوڭ مايداندا ءجۇرىپ 1943 جىلى پارتيا قاتارىنا وتكەن جاس كوممۋنيست وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە كەلىپ، ەسەپكە تۇرادى. ارينە، جۇمىسقا ورنالاسۋدىڭ دا جاي-جاپسارىن سۇراۋدى ۇمىتپايدى. سىمداي تارتىلعان سىمباتتى جاس وفيتسەرگە ونداعىلار وبلىستىق پروكۋراتۋرانى نۇسقايدى.
سالىقتىڭ باقىتىنا قاراي، بۇل كەزدە وسى مەكەمەنى ۇزاق جىلدار باسقارىپ، كەيىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلگەن ءبايىش حاسانۇلى تاپالوۆ دەگەن ازامات باسقاردى. ول جاس وفيتسەردى بىردەن ستاجەر رەتىندە قابىلداپ، ارادا 1-2 اي وتكەندە ارنايى ءبىلىمىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان اعا تەرگەۋشىلىككە، كەيىن وبلىس پروكۋرورىنىڭ تەرگەۋ ءىسى جونىندەگى كومەكشىسى قىزمەتىنە جوعارىلاتادى.
سالىق تەرگەۋشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن 1947 جىلدىڭ جازىندا وبلىسقا رەسپۋبليكا پروكۋرورى ك.يا.رۋميانتسەۆ كەلەدى.
كونستانتين ياكوۆلەۆيچ 1919 جىلدىڭ وزىندە-اق پارتياعا وتكەن قارت بولشەۆيك، سوعىسقا قاتىسىپ، ءبىر اياعىن مايدان دالاسىندا قالدىرعان ارداگەر ازامات بولاتىن. قازاقستانعا كەلگەنشە رەسەيدىڭ اسا ءىرى وبلىستارى – ستالينگراد جانە ءنوۆوسىبىر وبلىستىق پروكۋراتۋراسىن باسقارعان تاجىريبەلى زاڭگەر سالىق سياقتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وت-جالىنىندا شىنىققان، اسكەري تارتىپكە ابدەن ماشىقتانعان، ەكى ءتىلدى بىردەي ەركىن مەڭگەرگەن، ماتەماتيكادان ساباق بەرگەن مۇعالىم رەتىندە تالدامالى ويعا جۇيرىك ازاماتقا بىردەن نازارىن اۋدارادى.
وبلىستا ءىسساپاردا بولعان كۇندەرى سالىقتى جانىنان تاستاماي، ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ، ءبىلىم-بىلىگىن بايقاستاپ، سىناقتان وتكىزەدى. اسكەريلەر «بوگ ۆوينى» دەپ ەرەكشە قادىرلەيتىن ماماندىعىنا قاراي «ارتيللەريست» دەپ ەركەلەتە ارقاسىنان قاعىپ، جانىنا جاقىن تارتا تۇسەدى. ساپار سوڭىندا وعان رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋراعا اۋىسۋعا ۇسىنىس جاسايدى. اناسىنىڭ رۇقساتىن العان سوڭ سالىق بۇعان قۋانا كەلىسەدى.
وسىلايشا قىلشىلداعان جيىرما بەستەن ەندى عانا اسقان جاس وفيتسەر 1947 جىلدىڭ كۇزىندە رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرانىڭ اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشىسى بولىپ شىعا كەلەدى.
قازاق كسر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ سول كەزدەگى ر.مۇحامەدياروۆ، ا.چۋربانوۆ، م.دەممە سياقتى باسشىلارى اسكەري قىزمەتكە ابدەن توسەلىپ، وبلىستىق پروكۋراتۋرادا اجەپتاۋىر تاجىريبە جيناقتاعان، ونىڭ ۇستىنە بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىندا سىرتتاي وقۋ بارىسىندا تەوريالىق ءبىلىمىن دە جەتىلدىرىپ جۇرگەن جاس تەرگەۋشىنىڭ جاڭا ماماندىقتى يگەرۋدەگى ىنتا-ىقىلاسىن لايىقتى باعالاپ، بىردەن قامقورلىقتارىنا الادى.
الماتى سياقتى كىتاپحاناسى مەن اقىل-كەڭەس بەرەر ماماندارى مول عىلىمي ورتاعا كەلگەن سوڭ سالىق ينستيتۋتتاعى وقۋىن مىقتاپ قولعا الىپ، قازانداعى فيليالعا العاشقى ءۇش كۋرستىڭ وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا ەكستەرن جولىمەن ەمتيحاندار تاپسىرىپ، (ول كەزدە سوعىسقا قاتىسقان جوعارى شەندى وفيتسەرلەرگە مۇنداي مۇمكىندىك بەرىلەتىن), سوڭعى كۋرستا الماتىدا جاڭادان اشىلعان فيليالعا ءبىرجولاتا اۋىسادى.
كوپ ۇزاماي، 1948 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىداعى فيليالدا بەس بىردەي پاننەن مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرۋعا كىرىسەدى. بۇل تۋرالى ينستيتۋتتىڭ الماتى فيليالىندا ديرەكتور بولعان سالىق اعانىڭ ۇستازى ل.ۆ.ديۋكوۆ: «گۆارديا مايورى س.ز. زيمانوۆ 1948 جىلى بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنىڭ الماتى فيليالىن (قازان فيليالىنان اۋىسۋ ارقىلى) سىرتتاي وقىپ ءبىتىردى. بەس مەملەكەتتىك ەمتيحاندى تۇگەلدەي «وتە جاقسىعا» تاپسىرىپ، اسپيرانتۋراعا ۇسىنىلدى. بۇل كەزدە ول رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرادا اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندە تەرگەۋشى بولىپ ىستەدى»، – دەپ جازادى.
ءدال وسى تۇستا سالىق زيمانوۆتىڭ كەيىنگى ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن ەرەكشە وقيعا بولدى.
قۇقىق قورعاۋ مەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا جوعارى ءبىلىمدى كادرلار تاپشى زاماندا رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەردەگى باسشى قىزمەتتەردە ارنايى قۇقىقتىق ءبىلىمى جوق ازاماتتار دا قىزمەت ىستەي بەرەتىن. سونداي لاۋازىم يەلەرىنىڭ ءبىرى 40-50 جىلدارى قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان پولكوۆنيك بايزولدا ساكەنوۆ بولدى. ول دا 1948 جىلى بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنا مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرۋعا سالىقپەن بىرگە دايىندالادى.
ەمتيحانعا دايىندىق جانە وعان قاتىسۋ بارىسىندا قاشاندا سالىقتىڭ بىلىمدىلىگى مەن العىرلىعىن، داتكە دە، سىرعا دا بەرىكتىگىن اڭداعان ساكەنوۆ وعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە اۋىسۋدى ۇسىنادى. ءتىپتى ونىڭ كەلىسىمىن كۇتپەي-اق سىرتىنان قۇجاتتارىن راسىمدەۋگە كىرىسىپ كەتەدى.
ءبىر كەزدەرى ءوزى زور سەنىم ارتىپ، الىستاعى اتىراۋدان ارنايى شاقىرۋمەن الدىرعان جاس شاكىرتىنىڭ وزىمەن اقىلداسپاي جاساعان بۇل اسىعىستاۋ ارەكەتىنە رەنجىگەن شىكامشىل قارت بولشەۆيك رۋميانتسەۆ سالىققا قاتقىلداۋ سويلەپ، نارازىلىعىن بىلدىرەدى.
قاشاندا بىربەتكەي، تىكمىنەز سالىق ديپلوم قولعا تيگەن سوڭ سىرتىنان تون پىشكەن جاڭا «دوسى» بايزولداعا دا، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتكەن باستىعىنا دا رازى-حوش ايتىپ، اسپيرانتۋراعا بەرىلگەن جولدامانى تاڭدايدى. ءدال وسى وقيعا ونىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرىنا كۇرت وزگەرىس ەنگىزىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سەرىك بولعان عىلىم-ءبىلىم الەمىنە الىپ كەلەدى.
وسىلايشا اۋەلى تەمىردەي تارتىپكە نەگىزدەلگەن اسكەري ءومىر مەن العا باسقان ءاربىر قادامىڭدى زاڭ تالابىمەن ولشەيتىن پروكۋراتۋرا ورگانىندا وتكىزگەن ون جىلدان سوڭ سالىق زيمانوۆتىڭ شەتسىز-شەكسىز عىلىم ولكەسىندەگى جەمىستى جىلدارى باستالدى.
بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىندا سىرتتاي وقىعان جىلدارى عىلىمعا بەيىمدەلە باستاسا دا، بۇل سالانىڭ وعان ءالى دە بولسا، بەيمالىم قىرلارى كوپ ەدى. ناقتى بۇيرىق، شۇعىل تاپسىرما، جەدەل ارەكەتكە نەگىزدەلگەن اسكەري-قۇقىقتىق تارتىپپەن سالىستىرعاندا ءاربىر ءسوز، پىكىرىڭىزدى سارالاپ، سالىستىرىپ، تالداپ، تولعاپ ايتۋدى قاجەت ەتەتىن عىلىمي قىزمەتتىڭ جايى مۇلدە بولەك بولاتىن. بۇل وعان ءجۇرىس-تۇرىسىڭنان باستاپ ويلاۋ، پىكىر جارىستىرۋ، وزگەنىڭ كوزقاراسىن دا ەسكەرىپ، ءوز ويىڭدى ەلەپ-ەكشەپ ايتۋدى تالاپ ەتەتىن عىلىمي ورتامەن جاڭاشا قارىم-قاتىناس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى قاجەت ەتتى.
سونىمەن، 1948 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە س.زيمانوۆ قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇقىق سەكتورىنىڭ اكادەمياسىنا اسپيرانت رەتىندە قابىلدانادى.
ءدال وسى جىلى ونىڭ ومىرىندە تاعى ءبىر ايتۋلى وقيعا بولدى. ول بۇدان كەيىنگى عۇمىرىندا وزىنە ادال جار، اناسىنا يبالى كەلىن، قارىنداستارىنا قامقور جەڭگە، بالالارىنا اياۋلى انا بولعان ءشاربان باتتالقىزىمەن وتاسىپ، شاڭىراق كوتەردى.
ءومىردىڭ نەبىر قيا جولدارى مەن قيان سوقپاقتارىندا سەنىمدى سەرىك بولار ومىرلىك قوساعىن ناعىز ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي تاڭداي بىلگەن اسقار تاۋداي اعالاردىڭ كورەگەندىگىنە ءاردايىم تاڭ قالامىن. جالپى، اتاعى الىسقا كەتىپ، ابىرويعا بولەنگەن كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ تابىستارىنىڭ تاساسىندا قوبىلاندىنىڭ قۇرتقاسىنداي، الپامىستىڭ گۇلبارشىنىنداي اعالارىمىزدىڭ بابىن دا تاۋىپ، بالاسىن دا اسىراپ، اعايىن-تۋىسىنا دا قامقور بولا بىلگەن نازىك جاراتىلىس يەلەرى تۇرادى. ءشاربان اپامىز وسىنداي اياۋلى جانداردىڭ قاتارىنان ەدى.
اقيقات ءۇشىن ايتا كەتەيىك، ءشاربان باتتالقىزىنىڭ جەكە ءومىرى مەن عىلىمداعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءوزى ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتاپقا جەتىپ ارتىلادى.
ارقاعا اتى ءمالىم اتاقتى جارىلقاپ باتىردىڭ تۇقىمى باتتال اتامىز وتىز ەكىنىڭ اشارشىلىعىندا قىزىل بيلىكتىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىنە قولىنا قارۋ الا قارسى شىعىپ، حالىق كوتەرىلىسىن باستاپتى. سول ءۇشىن باتتال ابەۋوۆ 1932 جىلدىڭ وزىندە رەپرەسسيانىڭ قاندى قاسابىنا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتەدى. كوپ ەشتەڭەدەن ىعا قويمايتىن تۋراشىل زيمانوۆ مۇنى ءار جىلدارى تولتىرعان ومىرباياندىق انكەتاسىندا جاسىرماي، انىق كورسەتىپ وتىرعان.
اكەسىنىڭ حالىق جاۋى بولىپ، رەپرەسسيا شەڭگەلىنە تۇسكەنىنە قاراماستان ءشاربان اپامىز قاراعاندى وبلىسىنىڭ قيان تۇپكىرى – شەت اۋدانىنداعى قازاق مەكتەبىن 1939 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. ول ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە سوعىس باستالىپ، ءشاربان اپاي ەلگە ورالادى. جەرلەستەرىنىڭ «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن تۇرتكىسىندە قالماۋى ءۇشىن الماتى وبلىسىنداعى ورتا مەكتەپتە حيميا جانە فيزيكا پانىنەن ۇستازدىق ەتىپ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.
سوعىس اياقتالا سالىسىمەن ماسكەۋدەگى وقۋىن جالعاستىرادى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن ءشاربان اسپيرانتۋراعا بەرىلگەن ساناۋلى جولدامانىڭ بىرىنە قول جەتكىزەدى. ونى دا ويداعىداي ءتامامداپ، 1952 جىلى كانديداتتىق، ال 1968 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن زور تابىسپەن قورعايدى.
ءشاربان باتتالقىزى وتاندىق حيميا عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، وزىندىك عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىردى. ەكى جۇزدەن استام عىلىمي ەڭبەك جازدى. اشقان عىلىمي، ونەرتاپقىشتىق جاڭالىقتارى ءۇشىن 7 بىردەي بۇكىلوداقتىق اۆتورلىق كۋالىككە يە بولدى. ول 1975 جىلى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، ال 1989 جىلى اكادەميگى بولىپ سايلاندى. ءبىر عاجابى، كەڭەس زامانىندا بۇكىل قازاقستاندا ءبىر شاڭىراقتان ەرلى-زايىپتى قوس اكادەميك شىققان ەكى-اق وتباسى بولدى. سونىڭ ءبىرى – سالىق اعامىز بەن ءشاربان اپامىز قۇرعان زيمانوۆ-باتتالوۆالاردىڭ جاراستى جۇبى ەدى.
پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەر ازامات وزىنە جار ىزدەگەندە كوبىنەسە اناسىنا ۇقساس ادامدى تاڭدايدى ەكەن. ومىرلىك سەرىك تاڭداعاندا سالىق اعامىز دا ءوز اناسىنداي اقىل مەن مىنەزگە باي، ءومىردىڭ قانداي سىناقتارىنا قايمىقپاي قارسى تۇرىپ، ەرىمەن بىرگە ەڭسەرگەن ءشاربان اپامىزدى ءدال وسىنداي اسىل قاسيەتتەرى ءۇشىن العان سياقتى كورىنەدى.
سالىقتىڭ اكەسى ەرتەرەك دۇنيە سالعاننان كەيىن اشارشىلىق، جوق-جىتىكتىك قىسپاعىندا قالعان بولعان اجەمىز ءۇش ۇل، ءۇش قىزىن قىزعىشتاي قورىپ، جوقتان بار جاساي ءجۇرىپ قاتارعا قوستى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن اتپال ازاماتتاردىڭ ءوزى اشارشىلىق تىرناعىنا ىلىگىپ، حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان ناۋبەت جىلدارىندا وسىنداي قاجىر-قايرات كورسەتكەن ادامدى «انالاردىڭ اناسى» دەسەك، ارتىق بولا قويماس.
ءشاربان اپامىز ەنەسىن تۋعان اناسىنداي سىيلاپ، قايىن سىڭلىلەرىنە جول كورسەتىپ، جوبا سىلتەگەن اقىلمان جەڭگە بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ساكەڭنىڭ ءمادينا دەگەن قارىنداسى ءشاربان باتتالقىزىنىڭ ىقپالىمەن حيميا عىلىمىن تاڭداپ، كەيىن ءدال وسى سالادان عىلىم كانديداتى اتاندى. ۇلكەن قارىنداسى دينا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جانىبەك ەلەۋسىزوۆكە تۇرمىسقا شىعادى. ماسكەۋگە قول ۇستاسىپ قاتار كەلگەن سالىق پەن ءشاربان 1948 جىلى اسپيرانتۋراعا دا قاتار تۇسەدى. ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى عۇمىرى ءبىر شاڭىراق استىنداعى تاتۋ-ءتاتتى، جاراسىمدى تىرلىكپەن جالعاسىپ، عىلىم الەمىندەگى بەرەكەلى، تابىستى، ۇناسىمدى جىلدارعا ۇلاسادى.
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد
