ساياسي، ەكونوميكالىق سالادا قازاقستان رەسەيسىز قادام باسپايتىنى بەلگىلى. الايدا رەسەيدىڭ قازاقستانمەن ەسەپتەسەتىن تۇستارى قانداي؟ بۇل تۋرالى ساياساتتانۋشى مەن ەكونوميست نە دەيدى؟
بۇگىن، 9 قاراشا قازاقستانعا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين كەلدى. كورشى ەل باسشىسىنىڭ ەلگە قادام باسۋى كوپتىڭ تالقىسىنا تۇسۋدە. ساپار قارساڭىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ - رەسەيلىك «يزۆەستيا» باسىلىمىنا، ال رەسەي پرەزيدەنتى "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىنە سۇحبات بەردى.
سۇحبات بارىسىندا ولار ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جايلى ءسوز ەتكەن بولاتىن. قوس پرەزيدەنت ساياسي احۋالدارعا باعا بەرىپ، ىنتىماقتاستىق، سەرىكتەستىك تۇرعىسىنان وتكەن شاققا جانە كەلەشەككە كوز جۇگىرتتى.
ء"بىز رەسەي پرەزيدەنتىمەن ەكىجاقتى ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن جان-جاقتى تالقىلاۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ينتەگراتسيالىق قۇرىلىمدار اياسىنداعى ءوزارا ارەكەتتەسۋ اسپەكتىلەرىن قاراستىرايىق. قازاقستان-رەسەي ديالوگىنىڭ ماڭىزدى بەلگىلەرى سىندارلىلىق جانە ءوزارا قولايلى ناتيجەگە باعدارلانۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز ارقاشان رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ ۇستانىمىن ەسكەرۋگە تىرىسامىز، ال ولار ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى ەسكەرۋگە تىرىسادى" دەدى توقاەۆ رەسەيلىك جۋرناليست ساۋالىنا.
ال پۋتين قازاقستانداعى رەسەيدىڭ قاتىسى بار ءىرى كاسىپورىنداردى ايتا كەلىپ، ءوزى اۋزىنان تاستامايتىن «ورتاق تاريح» تاقىرىبىنا ويىسىپ كەتكەن.
"رەسەي قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى ءىرى ينۆەستورلاردىڭ ءبىرى. قازاقستانعا جيناقتالعان رەسەيلىك ينۆەستيتسيا شامامەن، 17 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. رەسپۋبليكادا رەسەيدىڭ قاتىسۋىمەن 6 مىڭعا جۋىق كاسىپورىن بار. ورتاق تاريحي وتكەنىمىز، كوپ عاسىرلىق تاتۋ كورشىلىك پەن ىنتىماقتاستىق، ناتسيزمگە قارسى كۇرەسىپ، جەڭىستى جاقىنداتقان اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىنە ماقتانىش – حالىقتارىمىزدى جاقىنداستىرىپ، ءداستۇرلى تىعىز ءوزارا ءتيىمدى بايلانىستاردى نىعايتا تۇسەدى. ءبىز بۇل باعا جەتپەس بايلىقتى باعالايمىز جانە ازاماتتارىمىزدىڭ بولاشاق ۇرپاعى ءۇشىن ونى ارتتىرۋعا تىرىسامىز" دەپ اتاپ ءوتتى پۋتين قازاقستان جايلى.
ال پۋتين ساپارىنىڭ قارساڭىندا قازاقستانعا فرانتسيا پرەزيدەنتى ماكرون ساپارلاپ, وتكەن اپتادا استانادا تۇركى ەلدەرىنىڭ ونىنشى ءسامميتى وتكەن بولاتىن.
جالپى، قازاقستان مەن رەسەي قاتىناسىندا استانانىڭ ماسكەۋمەن ساناساتىنى بەلگىلى. ال ماسكەۋدىڭ دە استانامەن ساناساتىنداي قانداي مەحانيزمدەرى بار؟ بۇل ماسەلەنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىرى قانداي؟
«قاتىناستى سۋىتپاۋ فاكتورلارى»
ساياساتتانۋشى اسحات قاسەنعاليدىڭ ايتۋىنشا، رەسەيمەن بايلانىسىن ساقتاپ قالعان از ەلدىڭ ءبىرى – قازاقستان.
- رەسەيدىڭ قازاقستانعا ىقپال ەتەتىن تۇستارى جەتكىلىكتى. ول قازاقستان مۇنايىنىڭ رەسەي اۋماعى ارقىلى كتك قۇبىرىمەن تاسىمالدانۋى، قازاقستان قوعامىنداعى ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ كوپ بولۋى، رەسەيدىڭ قۋاتتى اسكەرى جانە باسقا دەگەندەي. ال قازاقستان رەسەيگە ىقپال ەتە الا ما؟ بۇل ساتتە سۇراقتىڭ جاۋابىن رەسەي ءۇشىن ءدال قازىر قازاقستانمەن قانداي دا ءبىر قىرعي-قاباقتىققا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ايتۋدان باستاۋىمىز كەرەك. ماسكەۋ كۇللى الەممەن قاتىناسىن ۇزۋدە. ۋكرايناعا سوعىس اشۋى ونى باتىسپەن ارىپتەستىكتەن اجىراتتى، ال جاقىن وداقتاسى سانالاتىن ەلدەر رەسەيدى بۇل سوعىستا اشىق قولدامادى. تەك بەلارۋس بيلىگى عانا رەسەيدى اشىق قولداپ، قولپاشتاۋدا. قازاقستان بەيتاراپ پوزيتسيانى ۇستاندى، بۇل بەيتاراپتىق رەسەي ساراپشىلارى تاراپىنان كەيدە «ساتقىندىق» دەپ تە باعالانىپ جاتاتىنى بار. رەسەيمەن جاقسى قاتىناس ساقتاپ قالعان بىرنەشە ەل عانا قالسا، سونىڭ ءبىرى - قازاقستان. رەسەي ءۇشىن مۇنداي ەلمەن قاتىناستى سۋىتۋ اقىماقتىق بولار ەدى، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
اسحات قاسەنعالي ءسوزى بىلاي جالعاستىردى.
- ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسەي تاۋارىن وڭتۇستىككە شىعارۋ جولى، ءترانزيتى. ءۇندىستان، پاكىستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستانعا بارۋ ءۇشىن دە ءبىزدىڭ اۋماق كەرەك. ۇشىنشىدەن، رەسەيدىڭ گاز بەن بىرقاتار مۇنايى دا ءبىزدىڭ اۋماق ارقىلى وتۋدە. مىسالى گاز – وزبەكستانعا، مۇناي قىتايعا كەتەدى. قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانىپ كەلەدى. رەسەيمەن دە، قىتايمەن دە، باتىسپەن دە ارىپتەستىك بار. بىرجاقتى ساياسات ۇستانۋ، نە باتىستىق ياكي قىتايلىق پوزيتسياعا كوشۋ رەسەي ءۇشىن قاۋىپتى ءارى قازاقستان ءۇشىن قاجەت ەمەس ستسەناري. سول سەبەپتى دە بۇنى قازاقستاننىڭ رەسەيگە ىقپالى دەمەسەك تە، ەكى اراداعى قارىم-قاتىناستى سۋىتپاۋ فاكتورلارى دەۋگە بولادى، - دەدى ساياساتكەر اسحات قاسەنعالي «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
«بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانۋ»
ال بەلگىلى ەكونوميست ساپارباي جوباەۆ قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ارىپتەستىگى الدە دە دامي بەرەتىنىن ايتادى.
- قازاقستان مەن رەسەي ورتاسىنداعى ارىپتەستىك تاريحتان كەلە جاتىر. ءبىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ۇسىنىسىمەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شەڭبەرىنە كىردىك. الدىمەن، بۇل قاۋىمداستىق بولدى، كەيىن كەدەن وداعى اتاندى. بۇگىن دە مىنە، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق. قۇرامىنا قازاقستان مەن رەسەي، بەلورۋسسيا، قىرعىزستان مەن ارمەنيا كىرەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ رەسەيمەن ارىپتەستىگىمىز دامي بەرمەك. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق ارىپتەسىمىز - رەسەي. قازاقستاننىڭ قايتادان وندەلگەن ونىمدەرىن رەسەيگە ەكسپورتتايدى. سەبەبى، قىتاي، ەۋروپا ءبىزدىڭ دايىن ونىمدەرىمىزدى كۇتىپ وتىرعان جوق، ال رەسەيدىڭ كاسىپورىندارىمەن بىرلەسىپ ءبىز كوپتەگەن ونىمدەرىمىزدى رەسەيگە ەكسپورتتاي الامىز. سوندىقتان رەسەيمەن بايلانىس ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى، - دەيدى ول.
ەكونوميست ساپارباي جوباەۆ ءسوزىن بىلاي ساباقتادى.
- ەكىنشىدەن، قارجى جۇيەسىندە دە رەسەيمەن بايلانىسىمىز وتە كۇشتى. سەبەبى ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىندا شەكارا جوق بولعانننان كەيىن ساۋدا اينالىمدارى، كەيىن ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە بايلانىسى ءار ۋاقىتتا بولا بەرمەك. ال قالعان مەملەكەتتەر ارقىلى كەدەن، باج سالىقتارىن، قوسىمشا قۇن سالىقتارىن قوسىپ الساق بولادى، ال رەسەيمەن بۇنداي ىسكە ءبىز بارا المايمىز، ولار دا بارا المايدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ساۋدا اينالىمىمىز، بيۋدجەتتى سالىق ساياساتى بويىنشا دا ءبىز گارمونيزاتسيا جاساپ، سايكەستەندىرگەنبىز. بىزدەن رەسەيگە بارىپ جۇمىس ىستەيتىندەر، رەسەيدەن بىزگە كەلىپ ىستەيتىندەردىڭ الەۋمەتتىك ساقتاندارۋى دا قارالعان، - دەدى ەكونوميست.
سونداي-اق، ول ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا كەلۋى ماڭىزدى ەكەنىن ايتا كەتىپ، ارادا شەشىلمەگەن بىرنەشە تاقىرىپتارعا توقتالا ءوتتى.
- رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستان كەيىن، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ رەسەيگە سالعان سانكتسياسىنان كەيىن رەسەي ءوزىنىڭ لوگيستيكاسىن، ترانسپورت ماسەلەلەرىن قازاقستان مەن قىتاي ارقىلى شەشۋگە ءماجبۇر. قازاقستان ارقىلى ورتالىق ازياعا، ءۇندىستان، پاكىستانعا بارۋ جولدارىن رەسەي ەسەپتەپ، كەڭەيتۋگە ارەكەت جاساپ جاتىر. ءوزىنىڭ شيكىزاتتارىن ەكسپورتتاۋ ماسەلەلەرىن شەشپەكشى. وسىلايشا، رەسەي قازاقستان ارقىلى بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانباق. رەسەي سانكتسيالاردان كەيىن كوپ نارسەنى يمپورتتاي الماي قالدى. بىراق باسقا مەملەكەتتەر، ياعني گرۋزيا، ارمەنيا، ازەربايجان جانە ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارى ارقىلى پاراللەل يمپورت دەگەندى ويلاپ تاپتى. ماسەلەن، قىرعىزستان رەسەيگە كەرەكتىلەردى باسقا مەملەكەتتەردەن وزىنە يمپورتتايدى، كەيىن ونى رەسەيگە شىعارادى. سونداي-اق، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان كاسپي ارقىلى استراحانعا شىعاتىن جولدى اشپاقشى. ال قازاقستان ەۋروپانىڭ تالابى بويىنشا شەك قويعان. دەگەنمەن، باۋىرلاس مەملەكەتتەر بۇدان دا اينالىپ ءوتۋ ماسەلەسىن شەشىپ جاتىر. مەنىڭشە، پۋتين قازاقستانعا لوگيستيكا ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن كەلۋى مۇمكىن، - دەيدى ساراپشى.
- قىرعىزستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا قوسىلعاننان بەرى رەسەيدىڭ كونترابانداسى قىتاي دەرەگى بويىنشا، 20-21 ملرد دوللار ەكەن، ال قىرعىز مەملەكەتى 4-5 ميللياردىن عانا كورسەتەدى. ودان تۇسەتىن كەدەن سالىعى ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بارلىق ەلدەرگە ءبولىنۋى كەرەك. ءبىزدىڭ دە 7-8 پايىز ۇلەسىمىز بار. دەگەنمەن قىرعىزستان ونى مويىنداپ وتىرعان جوق. ءپۋتيننىڭ وسى ماسەلەنى قوزعاۋى دا مۇمكىن. ودان بولەك، ەكونوميكا، ترانسپورت، مادەني ماسەلەلەرى ايتىلماق. سوندىقتان ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا كەلگەنى ماڭىزدى،- دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى ەكونوميست ساپارباي جوباەۆ.
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
