Saiasi, ekonomikalyq salada Qazaqstan Reseisız qadam baspaityny belgılı. Alaida Reseidıŋ Qazaqstanmen eseptesetın tūstary qandai? Būl turaly saiasattanuşy men ekonomist ne deidı?
Bügın, 9 qaraşa Qazaqstanǧa Resei prezidentı Vladimir Putin keldı. Körşı el basşysynyŋ elge qadam basuy köptıŋ talqysyna tüsude. Sapar qarsaŋynda Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev - reseilık «İzvestiia» basylymyna, al Resei prezidentı "Kazahstanskaia pravda" gazetıne sūhbat berdı.
Sūhbat barysynda olar ekı el arasyndaǧy qarym-qatynas jaily söz etken bolatyn. Qos prezident saiasi ahualdarǧa baǧa berıp, yntymaqtastyq, serıktestık tūrǧysynan ötken şaqqa jäne keleşekke köz jügırttı.
"Bız Resei prezidentımen ekıjaqty saiasi, sauda-ekonomikalyq jäne mädeni-gumanitarlyq yntymaqtastyq mäselelerın jan-jaqty talqylaudy josparlap otyrmyz. Halyqaralyq ūiymdar men integrasiialyq qūrylymdar aiasyndaǧy özara ärekettesu aspektılerın qarastyraiyq. Qazaqstan-Resei dialogynyŋ maŋyzdy belgılerı syndarlylyq jäne özara qolaily nätijege baǧdarlanu bolyp tabylady. Bız ärqaşan reseilık ärıptesterımızdıŋ ūstanymyn eskeruge tyrysamyz, al olar bızdıŋ pıkırımızdı eskeruge tyrysady" dedı Toqaev reseilık jurnalist saualyna.
Al Putin Qazaqstandaǧy Reseidıŋ qatysy bar ırı käsıporyndardy aita kelıp, özı auzynan tastamaityn «ortaq tarih» taqyrybyna oiysyp ketken.
"Resei Qazaqstan ekonomikasyndaǧy ırı investorlardyŋ bırı. Qazaqstanǧa jinaqtalǧan reseilık investisiia şamamen, 17 milliard dollardy qūraidy. Respublikada Reseidıŋ qatysuymen 6 myŋǧa juyq käsıporyn bar. Ortaq tarihi ötkenımız, köp ǧasyrlyq tatu körşılık pen yntymaqtastyq, nasizmge qarsy küresıp, Jeŋıstı jaqyndatqan ata-babalarymyzdyŋ erlıgıne maqtanyş – halyqtarymyzdy jaqyndastyryp, dästürlı tyǧyz özara tiımdı bailanystardy nyǧaita tüsedı. Bız būl baǧa jetpes bailyqty baǧalaimyz jäne azamattarymyzdyŋ bolaşaq ūrpaǧy üşın ony arttyruǧa tyrysamyz" dep atap öttı Putin Qazaqstan jaily.
Al Putin saparynyŋ qarsaŋynda Qazaqstanǧa Fransiia prezidentı Makron saparlap, ötken aptada Astanada Türkı elderınıŋ onynşy sammitı ötken bolatyn.
Jalpy, Qazaqstan men Resei qatynasynda Astananyŋ Mäskeumen sanasatyny belgılı. Al Mäskeudıŋ de Astanamen sanasatyndai qandai mehanizmderı bar? Būl mäselenıŋ saiasi jäne ekonomikalyq qyry qandai?
«QATYNASTY SUYTPAU FAKTORLARY»
Saiasattanuşy Ashat Qasenǧalidıŋ aituynşa, Reseimen bailanysyn saqtap qalǧan az eldıŋ bırı – Qazaqstan.
- Reseidıŋ Qazaqstanǧa yqpal etetın tūstary jetkılıktı. Ol Qazaqstan mūnaiynyŋ Resei aumaǧy arqyly KTK qūbyrymen tasymaldanuy, Qazaqstan qoǧamyndaǧy orys tıldı azamattardyŋ köp boluy, Reseidıŋ quatty äskerı jäne basqa degendei. Al Qazaqstan Reseige yqpal ete ala ma? Būl sätte sūraqtyŋ jauabyn Resei üşın däl qazır Qazaqstanmen qandai da bır qyrǧi-qabaqtyqqa tüsudıŋ qajetı joq ekenın aitudan bastauymyz kerek. Mäskeu küllı älemmen qatynasyn üzude. Ukrainaǧa soǧys aşuy ony Batyspen ärıptestıkten ajyratty, al jaqyn odaqtasy sanalatyn elder Reseidı būl soǧysta aşyq qoldamady. Tek Belarus bilıgı ǧana Reseidı aşyq qoldap, qolpaştauda. Qazaqstan beitarap pozisiiany ūstandy, būl beitaraptyq Resei sarapşylary tarapynan keide «satqyndyq» dep te baǧalanyp jatatyny bar. Reseimen jaqsy qatynas saqtap qalǧan bırneşe el ǧana qalsa, sonyŋ bırı - Qazaqstan. Resei üşın mūndai elmen qatynasty suytu aqymaqtyq bolar edı, - deidı saiasattanuşy.
Ashat Qasenǧali sözı bylai jalǧastyrdy.
- Ekınşıden, Qazaqstan Resei tauaryn oŋtüstıkke şyǧaru joly, tranzitı. Ündıstan, Päkıstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan, Türkımenstanǧa baru üşın de bızdıŋ aumaq kerek. Üşınşıden, Reseidıŋ gaz ben bırqatar mūnaiy da bızdıŋ aumaq arqyly ötude. Mysaly gaz – Özbekstanǧa, mūnai Qytaiǧa ketedı. Qazaqstan köpvektorly saiasat ūstanyp keledı. Reseimen de, Qytaimen de, Batyspen de ärıptestık bar. Bırjaqty saiasat ūstanu, ne batystyq iaki qytailyq pozisiiaǧa köşu Resei üşın qauıptı ärı Qazaqstan üşın qajet emes ssenarii. Sol sebeptı de būny Qazaqstannyŋ Reseige yqpaly demesek te, ekı aradaǧy qarym-qatynasty suytpau faktorlary deuge bolady, - dedı saiasatker Ashat Qasenǧali «Adyrna» ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda.
«BARLYQ MÜMKINDIKTI PAIDALANU»
Al belgılı ekonomist Saparbai Jobaev Qazaqstannyŋ Reseimen ärıptestıgı älde de dami beretının aitady.
- Qazaqstan men Resei ortasyndaǧy ärıptestık tarihtan kele jatyr. Bız egemendık alǧannan keiın tūŋǧyş prezidentımızdıŋ ūsynysymen Euraziialyq ekonomikalyq odaq şeŋberıne kırdık. Aldymen, būl qauymdastyq boldy, keiın Keden Odaǧy atandy. Bügın de mıne, Euraziialyq ekonomikalyq odaq. Qūramyna Qazaqstan men Resei, Belorussiia, Qyrǧyzstan men Armeniia kıredı. Sondyqtan bızdıŋ Reseimen ärıptestıgımız dami bermek. Onyŋ üstıne bızdıŋ eŋ negızgı ekonomikalyq ärıptesımız - Resei. Qazaqstannyŋ qaitadan öndelgen önımderın Reseige eksporttaidy. Sebebı, Qytai, Europa bızdıŋ daiyn önımderımızdı kütıp otyrǧan joq, al Reseidıŋ käsıporyndarymen bırlesıp bız köptegen önımderımızdı Reseige eksporttai alamyz. Sondyqtan Reseimen bailanys bız üşın maŋyzdy, - deidı ol.
Ekonomist Saparbai Jobaev sözın bylai sabaqtady.
- Ekınşıden, qarjy jüiesınde de Reseimen bailanysymyz öte küştı. Sebebı ekı memlekettıŋ arasynda şekara joq bolǧannnan keiın sauda ainalymdary, keiın olardyŋ bır-bırıne bailanysy är uaqytta bola bermek. Al qalǧan memleketter arqyly keden, baj salyqtaryn, qosymşa qūn salyqtaryn qosyp alsaq bolady, al Reseimen būndai ıske bız bara almaimyz, olar da bara almaidy. Sondyqtan bızdıŋ sauda ainalymymyz, biudjettı salyq saiasaty boiynşa da bız garmonizasiia jasap, säikestendırgenbız. Bızden Reseige baryp jūmys ısteitınder, Reseiden bızge kelıp ısteitınderdıŋ äleumettık saqtandaruy da qaralǧan, - dedı ekonomist.
Sondai-aq, ol Putinnıŋ Qazaqstanǧa keluı maŋyzdy ekenın aita ketıp, arada şeşılmegen bırneşe taqyryptarǧa toqtala öttı.
- Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧystan keiın, damyǧan memleketterdıŋ Reseige salǧan sanksiiasynan keiın Resei özınıŋ logistikasyn, transport mäselelerın Qazaqstan men Qytai arqyly şeşuge mäjbür. Qazaqstan arqyly Ortalyq Aziiaǧa, Ündıstan, Päkıstanǧa baru joldaryn Resei eseptep, keŋeituge äreket jasap jatyr. Özınıŋ şikızattaryn eksporttau mäselelerın şeşpekşı. Osylaişa, Resei Qazaqstan arqyly barlyq mümkındıktı paidalanbaq. Resei sanksiialardan keiın köp närsenı importtai almai qaldy. Bıraq basqa memleketter, iaǧni Gruziia, Armeniia, Äzerbaijan jäne Ortalyq Aziia Respublikalary arqyly parallel import degendı oilap tapty. Mäselen, Qyrǧyzstan Reseige kerektılerdı basqa memleketterden özıne importtaidy, keiın ony Reseige şyǧarady. Sondai-aq, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türkımenstan Kaspii arqyly Astrahanǧa şyǧatyn joldy aşpaqşy. Al Qazaqstan Europanyŋ talaby boiynşa şek qoiǧan. Degenmen, bauyrlas memleketter būdan da ainalyp ötu mäselesın şeşıp jatyr. Menıŋşe, Putin Qazaqstanǧa logistika mäselelerın şeşu üşın keluı mümkın, - deidı sarapşy.
- Qyrǧyzstan Euraziialyq ekonomikalyq odaqqa qosylǧannan berı Reseidıŋ kontrabandasy Qytai deregı boiynşa, 20-21 mlrd dollar eken, al qyrǧyz memleketı 4-5 milliardyn ǧana körsetedı. Odan tüsetın keden salyǧy Euraziialyq odaqqa müşe barlyq elderge bölınuı kerek. Bızdıŋ de 7-8 paiyz ülesımız bar. Degenmen Qyrǧyzstan ony moiyndap otyrǧan joq. Putinnıŋ osy mäselenı qozǧauy da mümkın. Odan bölek, ekonomika, transport, mädeni mäselelerı aitylmaq. Sondyqtan Putinnıŋ Qazaqstanǧa kelgenı maŋyzdy,- dep sözın qorytyndylady ekonomist Saparbai Jobaev.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
