ءتىل – قارىم-قاتىناستىڭ، تۇلعالىق كوممۋنيكاتسيانىڭ قۇرالى، ۇلتتىڭ بايلىعى، مۇرالىق قۇندىلىق. ادامنىڭ وي-ءورىسىن، مادەني دارەجەسىن، اقىل-پاراساتىن، رۋحاني بايلىعىن كورسەتەتىن اجار دا ونىڭ رەڭكىنىڭ قانىق تا كوركەم بولۋى تۇلعانىڭ لينگۆيستيكالىق مادەنينەتىنە بايلانىستى.
كوپتەگەن عىلىمي-پەداگوگيكالىق ادەبيەتتەردى، مەرزىمدى ءباسپاسوز اقپاراتتارىن تالداپ-زەرتتەي كەلە، بۇگىنگى كۇنگى جاستارىمىزدىڭ ءسوز ساپتاۋى كوڭىل اۋدارارلىق، ءتىپتى كوپشىلىگىنىڭ ءتىل مادەنيەتى تومەنگى دەڭگەيدە دەگەن قورىتىندى جاساۋ – عىلىمي ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. زەرتتەۋ نىسانى – جاستار ءوز ويلارىن دۇرىس، تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزە المايدى، باسى ارتىق بوس سوزدەردى كوپ قولدانىپ، ويىن شاشىراتىپ جىبەرەدى، ماعىناسى جوق قاتە قولدانىستاعى سوزدەردى ءجيى تىلگە تيەك ەتەدى. كەيبىرى شالاعاي، وزگە ءتىلدىڭ دەتالدارىن قوسىپ، ارالاستىرا سويلەسە، ءبىرى جارگون-ديالەكتىلەرمەن سويلەگەندى ءسان كورەدى. بۇل ماسەلە تۋرالى كوپتەپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. مىسالى، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى ي. نۇعىمانوۆ پەن قاشقىنباەۆا:
«وقۋشىنىڭ جەكە تۇلعا بولىپ دامۋى مەن العان ءبىلىمىن ىسكە اسىرۋدا سويلەۋ ءتىلىن، ارەكەتىن، سويلەۋ مادەنيەتىن، ادەبىن قالىپتاستىرۋ پەداگوگيكانىڭ قازىرگى كەزدەگى كوكەيتەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى» - دەيدى. بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – تاۋەلسىزدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءتىل مادەنيەتىن كوتەرۋ، ساۋاتتى جازا الاتىن، ءوز ويىن ايقىن جەتكىزە الاتىن ازامات تاربيەلەۋ. سوندىقتان، ءتىل مادەنيەتىنە اسا قاجەتتى، ماڭىزدى سالالاردىڭ ءبىرى - قۇندى ءسوز جانە ونىڭ قولدانىستاعى تازالىعى. انا تىلىمىزگە دەگەن ايرىقشا قۇرمەت پەن ىستىق سەزىمنىڭ لەبى تانىستىقتا ءبىرىنشى تازا سويلەۋدەن بايقالادى.
ۆ. رادلوۆتىڭ «قازاقتاردىڭ ءتىلى جاتىق تا شەشەن،ءارى وتكىر، كوبىنەسە ءىلىپ-قاعىپ سۇراقپەن جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە تاڭعاڭدىرارلىقتاي ورالىمدى سويلەيدى. كەز كەلگەنى،ءتىپتى ساۋاتسىزداردىڭ ءوزى انا تىلىندە فرانتسۋزدار مەن ورىستاردىڭ دارەجەسىندە سويلەي بىلەدى » دەپ تۇجىرىمداۋىنىڭ ءوزى تەگىننەن ەمەس. تۇركى تىلتەرىنىڭ تەورەتيگى، عىلىمي ورتاعا بەلگىلى زەرتتەۋشىنى تاڭداندىرعان ءتىل ونەرىنىڭ، شەشەندىك، ءسوز بايلىعى مەن تازالىعىنىڭ بۇگىنگى كۇندە وزەكتى ماسەلەگە اينالۋ قۇبىلىسىنىڭ ءوزى تولىققاندى ءاناليزدى قاجەت ەتەدى. ال تىلشى-عالىم ر. سىزدىقوۆا: «ءتىل مادەنيەتى دەگەنىمىز - سوزدەردى دۇرىس ورنىمەن قولدانۋ (لەكسيكالىق), دۇرىس قۇراستىرۋ (سينتاكسيستىك), دۇرىس قيۋلاستىرۋ (مورفولوگيالىق), دۇرىس دىبىستاۋ (ورفوەپيالىق), ساۋاتتى جازۋ (ورفوگرافيالىق), ءتىلدى اسەرلى ەتىپ جۇمساۋ(لينگۆوستيليستيكالىق) نورمالارىن ۇستانۋ، ورنىقتىرۋ، جەتىلدىرۋ»، - دەيدى. ا.بايتۇرسىنوۆ بولسا: ءسوز ۇنامدى، ءوڭدى بولۋى ءۇشىن تالعاۋدىڭ باستى شارتى - ءسوز تازالىعى، ءسوز دۇرىستىعى، ءتىل انىقتىلىعى، ءتىل دالدىگى مەن ءتىل كورنەكتىلىگى،-دەپ كورسەتەدى. ءتىل تازالىعى دەگەندە، ويىمىزدىڭ، ءسوزىمىزدىڭ بوتەن، بوگدە ەلەمەنتتەرمەن شۇبارلانباي، اۋەزدى دە جاتىق، تابيعي قالپىن ساقتاۋىن تالاپ ەتەمىز.
قانداي ادام بولماسىن، وي-ءورىسىنىڭ، ءبىلىمىنىڭ، مادەنيەتى مەن رۋحاني دۇنيەسىنىڭ قانشالىقتى ەكەنى ونىڭ جازعان جازۋىنان، سويلەگەن سوزىنەن دە بايقالدى. «كىسىگە قاراپ ءسوز الما، سوزىنە قاراپ كىسىنى ال»، - دەپ ۇلى اباي تەگىن ايتپاعان. انا ءتىلىنىڭ مول بايلىعىن يگەرگەن، قۇدىرەتىنە تۇسىنگەن، كۇشىنە تاعزىم ەتىپ، باس يگەن ادام وزىنە دە، وزگەگە دە تالاپ قويا الادى، ءسوزدى قالاي بولسا سولاي قولدانۋعا جول بەرمەيدى. ءسوز مادەنيەتى مەن ءوز مادەنيەتىن قاتار ۇستاپ، ەكەۋىن بىرگە الپەشتەپ، قامقور بولسا، انا تىلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ارتا تۇسەرى داۋسىز.
