مەن اقيقاتتى مەنشىكتەنە المايمىن،
تەك قيسىندار سحەماسىن عانا ۇسىنا الامىن.
سەرىكبول قوندىباي، ميفولوگ.
قازاق ەملەسىنىڭ دەرتىنە داۋا كيريلشە جازۋدا تابىلا قويعان ەمەس. ەملە دەرتىن جاۋىردى جابا توقىپ، ىلەكەرلەپ كەلە جاتقانىمىز راس. سول سەبەپتى جازۋ رەفورماسى شىنىندا دا وزەكتى. بىراق... ال ەندى جاڭا لاتىنشا قارىپ ەملەنى «سول دەرتتەن» ايىقتىرا الا ما؟! بۇل جايىنداعى تارتىس لايىق شەشىمگە اپارا ما، الدە ونى بۇرىنعىدان دا ورشىتە مە؟ بۇل داۋ-داماي ەمەس، شىندىعىندا ەملەدەگى بۇل «دەرتتى ەمدەۋ» اينالاسىنداعى عىلىمي تالاس جانە ول كەرەك تارتىس، ونسىز العا باسا المايمىز، سايكەس شەشىم تابىلا قويمايدى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىن ەسكەرمەگەندە، بەرىسى 2006 جىلداردان باستالعان ءالىپبيدى لاتىنشالاۋ ناۋقانى مەن شارالارى ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىندەگى ەملە ماسەلەسىن شەشۋگە قابىلەتى بارىن بايقاتا الماي كەلەدى. بۇعان باستى سەبەپ: ءالىپبيدى جاڭعىرتۋداعى ناقتى تۇجىرىمنىڭ جوقتىعىنان، بولعان تۇجىرىم تولىق عىلىمي ساراپتان وتە الماي، اركىم ءوز كوزقاراسىن تۇجىرىمعا بالاۋعا تىرىساتىندىقتان; بەيعىلىمي جەكە ۇستانىمدى تىقپالايتىندىقتان; اقىرى جاڭا ءالىپبي جاساقتاۋ ۇدەرىسى ونى اينالىپ ءوتىپ، ساياسيلانعان تۇجىرىمعا ماڭداي تىرەگەنىنەن بولىپ جاتىر. بۇل – ءبىر.
ەكىنشى نازار اۋدارعىمىز كەلەتىن جايت: باسىندا لاتىنشا-26 نۇسقاسىمەن قازاقى ءالىپبي جاساعىسى كەلەتىندەر، قازاق ءتىلىن تەرمەكىلگە/كلاۆياتۋرا باعىندىرا جازداعانى; ودان كەيىنگى نۇسقالاردىڭ نەنى نەگە باعىندىرعىسى كەلەتىنى بولماسا نە نارسەگە باسىمدىق بەرەتىنى بەيمالىم بولىپ جاتقاندىعى. قىسقاسى، قازاق ءتىلى وزىنە ءتان ءالىپبي مەن ەملەگە يە بولۋ ماسەلەسى بارعان سايىن داۋ مەن تالاستى ءورشىتىپ كەلەدى. جاۋاپتان گورى ساۋال مولايدى. شەشىمنەن گورى ماسەلە ۇلعايدى.
بۇنىڭ ارعى جاعىندا نە تۇر؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇنىڭ استارىندا – ءتىل تابيعاسىنىڭ (تابيعا – سەرىكبول قوندىباي تەرمينى) ءمانىن ەسكەرمەۋدەن نە بىلمەۋدەن تۋىنداعان قاتپار-قاتپار ماسەلە جاتىر. مىسالعا قازاق تىلىنە ءالىپبي ىزدەگەندە كەيبىر عالىمدار تاراپىنان باستى قاعيداعا اينالعان «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» دەگەن تۇجىرىمنىڭ ءوزى تىلىمىزگە قاجەتتى قابىلەت پەن قاسيەتتى ايشىقتايتىن دۇنيە مە ەدى؟! - دەگەن كۇدىگى باسىم كۇڭكىلدى بالالاتتى. اگگليۋتيناتيۆ سيپاتتى قازاق تىلىنە سول پرينتسيپ ءتان بە؟ شىن مانىندە بۇل پرينتسيپ ءبىر ءۇندى بىرنەشە قۇبىلتاتىن فلەكتيۆ/ۇنشەڭ تىلدەرگە ءتان قاعيدا ەدى. سول سەبەپتەن قازاق ءتىلى ءۇشىن «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» تالابى ورىندالماستان كەلەدى. دۇرىسى – ورىندالا الماي كەلەدى. سونىڭ ورىندالۋى مىندەتتى مە ەدى؟! جوق! بۇل اسىرەسە، ۋ مەن ي دىبىستارىنا قاتىستى قازاق جازۋىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنۇلى توتە جازۋ ءالىپبيىن تۇزگەننەن بەرى تولىق شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلە.
ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ توتە جازۋ ءالىپبيىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا بىرنەشە رەت ساتىلاپ، جەتىلدىرۋمەن اينالىستى، ەملەنى بارىنشا نىعايتۋ ماقساتىمەن رەفورمانى بىرتە-بىرتە ەۆويۋتسيالىق جەتىلدىرۋگە دەن قويدى. سەبەبى، اراپ جازۋىنداعى ارىپتەردىڭ قازاقى داۋىستى دىبىستى بەرۋگە قابىلەتى جەتىسپەدى جانە دە ءتىل تابيعاتىن دا، ەملەسىن دە اشپادى. ويتكەنى، اراپ ءتىلى مۇلدەم وگەي تىلدىك جۇيە ەدى. سول سەبەپتى، اۋەلدە احاڭ ەڭ اۋەلى 1912-1922 جىلدارى «توتە جازۋدا» اراپشا ە تاڭباعا قازاقتىڭ ىء/ى، ە، ي/ي بەس دىبىسىن اراپتىڭ ءبىر تاڭباسىمەن بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، ياعني باسىندا قازاق ەملەسى اراپتىڭ «ءبىر تاڭبا – بىرنەشە دىبىس» قاعيداسىنا باعىنۋعا ماجبۇرلەندى.
1923 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇسىنۋىمەن «توتە جازۋعا» تۇرلەندىرۋ جاسالىپ، ءو/و، ءۇ/ۇ، ۋ (جارتى داۋىستى) داۋىستىلاردى تاڭبالايتىن ءبىر تاڭبانىڭ ورنىنا تاۋەلسىز ءۇش بىردەي تاڭبا تاڭىلدى.بۇل دا جەتىستىك ەدى. ءسويتىپ جۋان-جىڭىشكەلىگى ەسكەرىلمەسە دە، قازاقتىڭ باستى ءۇش دىبىسى ەگەمەن بولدى. اتالمىش قادام - قازاق لينگۆيستيكاسىنداعى ايتۋلى وقيعانىڭ ءبىرى ەدى. بۇل وزگەرتىمدەر ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەلگىلى «ءتىل-قۇرال» ەڭبەگىندە كورىنىس تاپتى.
قازاق ءتىلىنىڭ ەملەسىن العاش رەت رەسمي رەتتەۋ ەرەجەسى 1923 جىلى 23 ناۋرىزدا قازاق-قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسىنىڭ №71 قاۋلىسىمەن قابىلدانادى. بۇل كوميسسيانىڭ توراعاسى – ح. دوسمۇحامەدوۆ، مۇشەلەرى – م.جۇماباەۆ پەن ءا.ديۆاەۆ بولعان. اتالمىش ەرەجە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارى س.قوجانوۆتىڭ №43 بۇيرىعىمەن سول جىلى 23 ناۋرىز كۇنى بەكىتىلگەن.
الايدا، بۇل شەشىم قازاق ءتىلىنىڭ بۇلجىماس ەملە ەرەجەسى بولدى دەۋگە كەلمەيدى. 1940 جىلعا دەيىن تالاي تۇزەتۋلەر ورىن العان. اتاپ ايتقاندا، بۇگىنگە دەيىن داۋى باسىلماعان ي/ي مەن ۋ دىبىستارىن احمەت بايتۇرسىنۇلى «ءتىل - قۇرال» ەڭبەگىنىڭ 1925-1927 جىلداردا بىرنەشە رەت باسىلعان نۇسقالارىندا «جارتى داۋىستى» دەپ تانىعانمەن، ولاردى داۋىسسىزدار قاتارىنا جاتقىزعان. بۇل دىبىستارعا قاتىستى تالاس 1925 جىلعى تۇڭعىش ءبىلىمپازدار جيىنىندا قارالىپ، 11 ادام - داۋىسسىز، 4 ادام - داۋىستى دەپ داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە داۋىسسىزدار قاتارىنا جاتقىزىلادى. ال بۇلارعا قاتىستى ەرەجەلەر وزگەرىسسىز قالدى.
احمەت ۇستاز ءوزىنىڭ «ءتىل - جۇمسار» كىتابىندا ءۇ/ۇ دىبىستارىنا «تالعاۋىق دىبىسشىلار» دەپ باعا بەرەدى. ويتكەنى، بۇل دىبىستار ءسوز ىشىندە ورىن تالعايدى، ال ءتۇبىر سوزدەردىڭ باسىندا، باسقى بۋىندا كەلەدى دەپ كورسەتتى.
الايدا، اتالمىش دىبىستاردىڭ زاتىن تانۋ ەملەدەگى ماسەلەنى شەشە قويمادى. ونى شەشۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر جولىن قازاقتىڭ تۇڭعىش ءتىلبىلىم پروفەسسورى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، مىنا قوسار دىبىستاردى – ىءي/ىي، ءۇۋ/ۇۋ ءبىر تاڭبامەن ي، ۋ تۇرىندە جازۋدى ۇسىنىپ، بارىنشا ءتيىمدى شەشىم شىعارعان ەدى. بىراق ول ءىس جۇزىندە كەيىنىرەك ءى.كەڭەسباەۆ پەن م.بالاقاەۆتار تۇسىندا عانا ىسكە استى. ال بۇل شىن مانىندە ۇندەس/سينگارمو ءالىپبي تۇزۋدەگى تۇڭعىش ءبىر قادام بولاتىن. جانە دە بۇل قادام الگى فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» قاعيداتىنا قايشى، سەبەبى قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي لينگۆيسى بۇل قاعيداتتىڭ اگگليۋتيناتيۆ تىلدەردىڭ تابيعاسىنا جات ەكەنىن ءساتتى بايقاعان ەدى.
قازاقتىڭ ءتول ەملەسى قولعا الىنعالى باستالعان قوسار ءارىپ اۋرەسى سول كەزدەن-اق داۋعا اينالىپ، ودان كەيىنگى حح عاسىرداعى لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان جىلداردا جالعاستى. لاتىن جازۋىنداعى قاتەنىڭ تورتتەن ءبىرى ي مەن ۋ-دى تاراتىپ، قوس ارىپپەن جازۋدان دەپ دابىل قاققان قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ: «مۇنىمەن ەسەپتەسپەسكە بولار ما ەكەن؟ قوسار ءارىپتىڭ جازۋداعى قيىنشىلىعىمەن ساناسپاي بولمايدى»، - دەپ ارنايى ماقالا دا جاريالاعان (قوسار ما، دارا ما؟، 1935 ج.). 1929-1940 جىلدار ارالىعىندا قولدانىستا بولعان لاتىن الىپبيىندەگى قيىندىق پەن الا-قۇلالىق تا وسى ي مەن ۋ-دى قوسار تاڭبامەن بەرۋ ماسەلەسىندە ورىن العاندىقتان، 1938 جىلى ول دىبىستاردى بارلىق جەردە ءبىر عانا تاڭبامەن جازۋ تۋرالى شەشىم شىعارعان.
ق.جۇبانوۆتىڭ ءوزى ۇسىنعان سينگارمو ءالىپبي جاساۋ ماسەلەسىن تولىق شەشۋگە رەپرەسسيالىق سۇرگىننەن مۇمكىندىگى بولمادى. بىراق بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە باسى اشىلماعان كۇيى قالىپ وتىر. قازاق ءتىل بىلىمىندە بۇل تاقىرىپ قوزعالماعان كۇيى وزەكتەلمەگەن قالپى قالدى. ايتپەسە كوپ ماسەلەگە شەشىم تابىلار ەدى. سەبەبى نەدە؟ بۇعان جاۋاپتى تاعى دا سول ءتىلدىڭ جازۋ تابيعاسىنىڭ تولىق تانىلماعانىنان، ءتىلبىلىم نىسانىنا اينالماعاندىعىنان دەپ ءبىر قايتارا تۇرالىق. وسىنىڭ كەسىرىنەن قازاق ءتىلى وزىنە ءتان، ءوز تابيعاسىنا قاجەت جازۋ قۇرىلىمىن ءالى تاپقان جوق!
الايدا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن بىرنەشە جىلداردى قامتىعان ۇلى ءبىلىمپازدارىمىزدىڭ ەڭبەگى ەش ەمەس، كەرىسىنشە، سول ەڭبەكتەر ارقىلى ءتىلدىڭ تابيعاسى بىرتە-بىرتە اشىلا ءتۇستى. بىراق، ونىڭ ءتول كەلبەتىن سوۆەتتىك لينگۆيستيكا تولىق اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ويتكەنى، قازاق ءتىلىنىڭ ءوز كەلبەتى بولۋىن سۇرقيا ساياسات قالامادى، وعان قازاق ءتىلى قايتكەندە دە، ورىس تىلىنە تاۋەلدى ەتەتىن ستسەناري جول بەرمەدى. مىنە سول قيتۇرقىلىق ينەرتسياسىمەن ءالى كەلەمىز، سونىڭ كەسىرىنەن داۋعا داۋ، تالاسقا تالاس قوسىپ الدىق. بىراق شەشىمنىڭ قاراسى كورىنبەيدى.
داۋى شەشىلمەگەن ۋ مەن ي ارىپتەرىمەن تاڭبالانعان قوسار دىبىستاردىڭ ءالى كۇنگە تياناقتى ەملەسى بار دەي المايمىز. ءۇۋ/ۇۋ قوسار دىبىستارىن ءبىر تاڭبامەن ۋ-مەن بەلگىلەۋ ماشىعى شىن مانىندە قازاق ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاسىنان تۋىندايدى. بىراق سول تابيعانى تاپ باسىپ لينگۆيستيكالىق قاعيدامەن اشىپ بەرە الماعاننىڭ كەسىرىنەن، بۇل پرەتسەدەنت تەوريالىق جاعىنان باسى اشىق كۇيىندە قالىپ، جۇرتتىڭ كوكەيىنە كوپ ساۋالدى ساۋلاتىپ وتىر. بۇنىڭ تەوريالىق ءارى پراكتيكالىق ءىلىمى اشىلماعاندىقتان، قازاق ەملەسىندەگى بۇل كورىنىستىڭ قاعيداسى جۇمباق، ەرەجەسى ناقتىلانباعان. «بۇۋۇۋ» ءسوزىن بۋ تۇرىندە جازۋ اقتاۋلى بولعانمەن، بۇل جازبانى «ءبۇۋۇۋ» تۇرىندە دە وقۋعا بولادى عوي. سول سەكىلدى سۋ،بۋ،تۋ سوزدەرىن نەلىكتەن سۇۋ، بۇۋ، تۇۋ تۇرىندە وقۋىمىز كەرەگىن ناقتىلايتىن ەملە جوق، پرەتسەدەنتتى زورلاپ سىڭىرۋدەمىز. بۇنى جان-جاقتان الۋان ءتىلدىڭ ءتۇرلى ىقپالىنا قالعان جاس بۋىن دا، ءتىلدى ۇيرەنۋشى دە ءسۇۋ،ءبۇۋ،ءتۇۋ تۇرىندە وقۋعا قاقى تاعى بار... سولاي ەتىپ تە ءجۇر! باسى اشىلماعان دۇمبىلەز دۇنيە. بۇل ەملە تىلدەگى ەرەكشەلىكتى اشا الماي تۇر! ءسويتىپ، جازارمانى مەن وقىرمانىن شاتاستىراتىن بىردەن ءبىر جاساندى ءارى شيكى، ءبىر قايناۋى جەتىسپەگەن «جارتىكەش داۋىستىلار» قاعيداسىنىڭ ماسەلەسى اشىق كۇيىندە قالۋدا.
ال ەندى ي/ي ارىپتەرىنىڭ اۋسەلەسىنە كەلەيىك. بۇل تاڭبالار ءارىپ رەتىندە قازاقتىلدى ورتانى اۋەلدەن شاتاستىرىپ كەلە جاتىر. قاراڭىز: جيىن، جيناق، جينا سەكىلدى سوزدەردىڭ ءتۇبىرى – «جىي» ءسوزى. «ءتيىن» ءسوزىنىڭ ءتۇبىر بۋىنى - «ءتىي». «تيىن» ءسوزىنىڭ ءتۇبىر بۋىنى – «تىي». ەكى بۋىننىڭ دا جۋان-جىڭىشكەلىگى ءارتۇرلى بولا تۇرا، ءبىر فورمانت بولىپ تۇر: تي. «ەگەر دە سوڭعى بۋىندارى جۋان/جىڭىشكە بولىپ كەلسە، ي ءارپى سايكەسىنشە جۋان ىي، نە جىڭىشكە ءىي قوسار دىبىستارىن تاڭبالايدى» دەگەن ناقتى ەرەجە بولسا، وندا بۇل سينگارمو ءالىپبيىنىڭ قاعيداسى بولىپ شىعا كەلەر ەدى جانە سوعان سۇرانىپ تا تۇر! وسىنداي ءىي/ىي قوسار دىبىستاردىڭ ءبىر تاڭبامەن جازىلۋىن ناقتىلايتىن تياناقتى ەملە ەرەجەسى بار ما؟ جوق! بولسا دا، جازارماندى سەندىرە المايدى. ياعني الۋان احۋالدى اجىراتاتىن قاعيدا جوق. بار بولعانى اۆتوريتەتكە نەگىزدەلگەن دوگماعا ۇقساس قابىلداۋ عانا.
ال ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز: «جىي» ءتۇبىرى سەكىلدى «سىي» فورمانتىنان قۇرالاتىن سوزدەردەگى قوسار دىبىستاردى ءبىر ەمەس ەكى ارىپپەن جازىپ جۇرگەنىمىز قالاي؟ «سىي»، «سىياقى»، «سىيلىق»، «سىيتاباق»... بۇلاردى دا نەگە جينا، جينالىس، جيناق سەكىلدى «سي»، «سياقى»، «سيلىق»، «سيتاباق» تۇرىندە جازباسقا؟! ونىڭ ەسەسىنە «سىيپات» ءسوزىن سيپات تۇرىندە جازامىز – لوگيكا قايدا؟! الدە س داۋىسسىزىنىڭ قۇبىلاتىن ءبىر سىيقىرى بار ما؟! قازاق تىلبىلىمىندەگى بۇنداي ارتەكتى قاعيدا مەن قايشىلىقتى قانداي ەرەجەمەن دە اراشالاي المايسىڭ. ماسەلە ەملەدەگى شەشىمىن تاپپاعان دۇنيەلەردە بولىپ تۇر!
ەندى «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» قاعيداسىنا باعىندىرىپ، جازۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋدى ماقۇلداۋشى توپتاردىڭ ارەكەتىنە كەلەيىك. اتالمىش قاعيدا اگگليۋتيناتيۆ/بۋىنشاڭ سيپاتتى قازاق تىلىنە ەمەس، ورىس ءتىلى سەكىلدى فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان قاعيدا ەكەنىن باسىندا اتاپ وتكەنبىز. فلەكتيۆ سوزدەر تاڭبامەن ءار دىبىسىن تۇگەندەمەسە جازۋعا دا، وقۋعا دا شورقاق. ويتكەنى، فلەكتيۆ/ۇنشەڭ تىلدەر ءۇشىن سوزوزگەرىم قۇبىلىسى فلەكسيلەردىڭ سۇيەمەلىمەن جۇزەگە اسادى: فلەكسيلەر دەگەنىمىز – بويىنا بىرنەشە ءماندى جيناقتاعان فورمانتتار. ءسويتىپ، فلەكتيۆ تىلدەر ءاربىر قىڭق ەتكەن دىبىستى دۇرىس تاڭبالاۋعا ءماجبۇر بولادى. سونىڭ وزىندە ول تىلدەردە «يت دەپ جازىلىپ، شوشقا دەپ وقىلۋ» ماسەلەسى سول كۇيىندە شەشىلمەستەن كەلە جاتىر. فلەكتيۆ تىلدەر جازۋ جۇيەسىنە كىرىككەن ءبىزدىڭ اگگليۋتيناتيۆ ءتىلىمىز دە سونىڭ جولىن قۇشىپ كەلەدى: كوكونىس دەپ جازىپ، كوگونۇس دەپ ايتامىز. ورفوگرافيا مەن ورپوەفيانى «كۇندەس» ەتىپ قويعانبىز. مىنە وسى قايشىلىقتان قۇتىلعىسى كەلەتىندەر «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» پرينتسيپىنە جۇگىنگىسى كەلەدى.
اگگليۋتيناتيۆ/بۋىنشاڭ، جالعامالى قازاق ءتىلى ونداي ۇساقتىقتى جاراتپايدى، ويتكەنى ول ءبۇتىن ءبىر بۋىندى نە بۋىنشاقتى/ميكروبۋىندى ءبىر تاڭبامەن دە جازىپ كەتۋگە كەڭپەيىلدى ءتىل. بۇنى 1923 جىلعى بەكىتىلگەن العاشقى رەسمي ەملە ەرەجەسىنىڭ ءوزى «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ەمەس، «بىرنەشە دىبىس – ءبىر تاڭبا» پرينتسيپىمەن جازىلعانىن دا اڭعارايىق. بۇل ەرەجە ۇزىگىن زەرتتەۋشى ە.مارالبەك مىرزا ءوزىنىڭ «قازاق ەملە ەرەجەلەرىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى» ماقالاسىندا «ەسكەرتۋ: ءماتىن ەملە ەرەجەلەرى بولعاندىقتان ەرەجەلەردىڭ ناقتى سيپاتىن كورسەتۋ ءۇشىن ءتۇپ نۇسقاعا دالمە-ءدال ترانسكريپتسيا جاسالدى» دەگەن ماڭىزدى ەسكەرتۋىن قۇپ الا وتىرىپ، مىنا سوزدەردىڭ سول كەزدەگى جازىلۋىنا ءمان بەرەلىك:
- داۋستى – داۋىستى
- نوقاتسز – نوقاتسىز
- قويىلب – قويىلىپ
- بۇۋندا – بۋىندا
- جازلمايدى – جازىلمايدى
- بۇۋن – بۋىن
- اشق – اشىق
- ءسوزدڭ – ءسوزدىڭ
- سوڭندا – سوڭىندا
- استندا – استىندا
- بولماعاندقتان – بولماعاندىقتان
- ازرگە – ازىرگە
- ۇترلى - ۇتىرلى
- تك – تىك
- الپبىيىنەن – الىپبيىنەن
- مۇنڭ – مۇنىڭ
- ۇشكل – ۇشكىل
- قالبتى – قالىپتى
- بۇۋىنندا – بۋىنىندا.
ءبىرىنشى باعانداعى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋى بۇگىنگى كيريلشە جازۋمەن «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» تالابىنا سايكەسە قويمايتىن، ونىڭ ورنىنا قىساڭ ى/ى دىبىستارىنىڭ تاڭبالانباۋ ۇلگىسىن كورىپ وتىرمىز. بۇل شىن مانىندە اگگليۋتيناتيۆ تىلگە ءتان جازۋدىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن! ۇلت ۇستازى سول ءتىل قاعيداتىنا باعىنعان ادام! ال ءبىز كەرىسىنشە جات قاعيداتقا ءتىلدى باعىندىرىپ كەلەمىز.
ەگەر دە اتالمىش جازۋ ۇلگىسىن ودان ءارى جەتىلدىرگەندە، قاعيدالاۋ بارىسىندا قازاق ورفوگرافياسى مەن فونەماگرافياسىنىڭ بارىنشا ءتيىمدى دە وڭتايلى شەشىمى تابىلار ەدى. بىراق تاريحي احۋال ءبىزدى ونداي مۇمكىندىككە قول جەتكىزبەدى.
وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە جازۋ ارقىلى قازاق دىبىستارىن تۇگەندەۋ تەحنولوگياسىن قولعا العان عالىمدار قازاق ەملەسىن شۇلعاۋداي شۇبالىڭقى قالىپقا تۇسىرەتىنىن اڭعارماي قالىپ ءجۇر. اگگليۋتيناتيۆ ءتىل ءۇشىن «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ءپرينتسيپى جازۋدى بارىنشا قيىنداتىپ، وقۋدى ەجىكتەۋگە ءماجبۇر ەتەتىن وراشولاق ەملەنى تۋدىرادى. ورفوەپيالىق ترانسكريپتسيانى فونەماگرافياعا اينالدىرۋ تىلگە عانا ەمەس ءتىلبىلىم سالاسىنا وبال. جانە دە جالعانبالى ءتىلدىڭ جازبا سيپاتىن شۇبالاڭقىلىققا اينالدىراتىنى سونداي، قازاق ءتىلىنىڭ جازبا كولەمى كەمىندە 25-30 پايىزعا ۇلعايادى. بۇل جازارماندى دا شوشىتادى، جازۋ جۇمىسى مەن شىعىنىنىڭ دا كولەمىن ەناپات ەتەدى. بۇنداي جازۋى بار تىلدەن تىلدىك ورتا تۇيىققا تىرەلەدى; جازۋ مۇمكىن بولمايدى; تىلدىك قاۋىم ونداي تىلدەن باس تارتادى. بۇل ءتىلدىڭ تابيعاسىن تۇتىنۋشىلار مەن ۇيرەنۋشىلەرگە كۇردەلى ەتىپ كورسەتەدى.
مىسالى ءۇشىن «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» پرينتسيپىنە باعىندىرىپ، ءتىل ءبىلىم عىلىمىنىڭ اقساقالى نۇرگەلدى ءۋاليدىڭ «ورفوگرافياعا وڭتايلى ءالىپبي كەرەك» اتتى سۇحباتىنا سۇيەنە وتىرىپ، مىنا سوزدەردى قاراستىرايىق:
ءبۇلىنۋ – ءبۇلۇنۇۋ
ۇرىنۋ – ۇرۇنۇۋ
سۋىنۋ – سۇۋۇنۇۋ
جىلىنۋ – جىلىنۇۋ
سۇرقيا – سۇرقىيا
سۋسىلدىق – سۇۋسىلداق
قيۋلاستىرۋى - قىيۇۋلاستىرۇۋۇ
وڭتايلى ءالىپبي ورفوگرافياعا دا ەمەس، ورفوەپياعا دا ەمەس، ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ ۇندەستىك زاڭىن پاش ەتەتىندەي ورفوگرافيا مەن ورفوەپياعا قىزمەت ەتكىزۋ قاجەت!
شىن مانىندە قازاق ءتىلىنىڭ ەملە تەورياسىن سينگارمولوگياعا يكەمدەۋگە باتىلدىقپەن كىرىسەتىن رەفورما قاجەت، بۇل رەفورما جاڭاشا ويلاۋعا عانا باعىنادى. بۇل جونىندە بەلگىلى فونولوگ، سينگارمونيست عالىم ءالىمحان جۇسىپبەكتىڭ «سينگورمولوگيا يلي نەيزۆەستنىي سينگارمونيزم» ەڭبەگى بۇل ويىمىزدى ودان ءارى وزەكتەندىرە تۇسەدى: تيۋركسكايا (كازاحسكايا) ترانسكريپتسيا يمەەت ۋنيكالنۋيۋ وسوبەننوست – ورفوگرافيا راۆنا ورفوەپي – ت.ە. ورفوەپيچەسكايا وت پريرودى سترۋكتۋرا تيۋركسكوي (كازاحسكوي) رەچي نە ترەبۋەت سپەتسيالنوگو ترانكريپتسيوننوگو وبەسپەچەنيا پري فونەتيچەسكوم اناليزە تيۋركسكوگو تەكستا...
«تيۋركوتسەنتريزم»، ەتو – مەتودى ي پرينتسيپى اناليزا كازاحسكوگو (بولەە شيرە تيۋركسكيح، ەششە شيرە ۋرالو-التايسكيح يازىكوۆ) يازىكا، گدە تەورەتيچەسكوي وسنوۆوي اناليزا فونەتيكي ياۆلياەتسيا سينگارمولوگيا. سينگارمولوگيا – رازدەل تيۋركولوگي، يزۋچايۋششي سترۋكتۋرۋ زۆۋكوۆوگو سترويا كازاحسكوگو (تيۋركسكيح يازىكوۆ) يازىكا ي فۋنكتسيونيروۆانيە زۆۋكوۆ ۆ كازاحسكوي (تيۋركسكوي) يازىكوۆوي سيستەمە. وسنوۆنوي ەدينيتسەي سينگارمولوگي ياۆلياەتسيا سينگەما... ۆ رەزۋلتاتە سينگارمولوگيچەسكيح يسسلەدوۆاني ۋسترويستۆو كازاحسكوگو (تيۋركسكيح) يازىكا پرەدستانەت ۆ سوۆەرشەننو نوۆوم، نەپريۆىچنوم دليا يندوەۆروپەيستيكي، ۆيدە. ەتو بۋدەت رەالنايا فونەتيچەسكايا كارتينا ورگانيچنو پريسۋششايا زۆۋكوۆومۋ سترويۋ كازاحسكوگو (تيۋركسكيح يازىكوۆ) يازىكا. «ەۆروپوتسەنتريستسكي»، ناۆيازاننىي كو ۆسەم تيپولوگيچەسكي رازليچنىم يازىكام ميرا تەرمين «فونولوگيا» پوكازىۆاەت سۆويۋ نەسوستوياتەلنوست.»
بۇدان ءارى وسى ويدى وربىتسەك، قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ورفوگرافياسىنا، فونەماگرافياسىنا سينگەمانى تاڭبالاۋ جەتكىلىكتى بولماق. سينگەما – دىبىس ەمەس، ابدەن ۇندەسكەن، سينگارمولىق قالىپتان شىققان قوسار دىبىستاردان قۇرالعان دىبىس بىرلىگى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوعارىدا اتالعان ىي/ىي، ءۇۋ/ۇۋ، ىءۋ/ىۋ دىبىستارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ايتىلۋ كەزىندە سينگورمونيالىق وزگەرىسكە قۇبىلاتىن، اتاپ ايتقاندا كوكونىس-كوگونۇس تۇرىندەگى قۇبىلىس تا سينگەمالىق جازۋ كورىنىسى رەتىندە مويىندالۋى كەرەك.
سەرىك ەرعالي،
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، لينگۆيست
