قازاقستان مەن قىتاي نە ءۇشىن بىرىگىپ فيلم ءتۇسىردى؟

جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسىندا قازاقستان مەن قىتاي بىرىگىپ تۇسىرگەن «كومپوزيتور» ءفيلمىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. رەسمي دەرەككوزدىڭ حابارلاۋىنشا، بۇل فيلم – قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا 2017 جىلى جاسالعان كينووندىرىس سالاسىندا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ العاشقى «جەمىسى». رەسمي ورىندار ءفيلمدى پەكيننىڭ ءىرى حالىقارالىق جوباسى «ءبىر جول – ءبىر بەلدەۋمەن»دە ۇشتاستىرادى.

فيلم الەمدىك پروكاتقا شىعادى دەپ ايتىلادى. تۋىندى پەكين كينوفەستيۆالىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا كورسەتىلىپ، ازيا كينوفەستيۆالدەرىنە دە قاتىسىپ ۇلگەردى. 2018 جىلى قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن قىتاي باسشىسى سي تسزينپينگە دە كورسەتىلگەن.

فيلم تۋرالى رەسمي اقپارات بىرتەكتى ءارى جۇتاڭ. ءباسپاسوز حابارلامالارىندا ءفيلمنىڭ قازاق پەن قىتاي كومپوزيتورلارىنىڭ (باقىتجان بايقاداموۆ پەن سيان سينحاي) شىنايى دوستىعى جايلى ەكەنى ايتىلادى.

سينحاي – قىتايدىڭ مۋزىكا تاريحىندا ەلەۋلى ورىنعا يە تۇلعا. 1940 جىلى كومپوزيتور قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن سوۆەت مۋزىكاسىن زەرتتەپ، «يانان جانە 8-ءشى اسكەر» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ىسساپارمەن بارعان. بىراق ەۆاكۋاتسيادان كەيىن ەرىكسىز سوۆەتتىك الماتىعا تاپ بولعان. ول وسىندا بىرنەشە جىل تۇرىپ، قازاق ماقامىندا شىعارمالار جازعان. ولاردىڭ قاتارىندا «امانگەلدى» وپەراسى دا بار. الماتىنىڭ ءبىر كوشەسىنە ءتىپتى كومپوزيتور ەسىمى دە بەرىلگەن. قىتاي كومپوزيتورى 1945 جىلى ماسكەۋدە 40 جاسىندا تۋعان جەرىنە جەتە الماي وكپە اۋرۋىنان كوز جۇمعان.

كوركەم فيلم تۇسىرۋگە قاجەت ماتەريال جەتەرلىك. تەك كەز كەلگەن تاريحي ماتەريالدان ءارتۇرلى فيلم شىعارۋعا بولادى. رەجيسسەردىڭ ءفيلمدى ينتەرپرەتاتسيالاۋى ءبىر جاعىنان - ساياسي جاعدايعا، ەكىنشى جاعىنان اۆتورلىق كوزقاراسقا كەپ تىرەلەدى. وليۆەر ستوۋننىڭ “داللاستاعى اتىس» جانە نەلسون ماككورميكتىڭ «كەننەديدى ءولتىرۋ» فيلمدەرى – ءبىر وقيعانى - اقش پرەزيدەنتىنىڭ ءولىمىن ەكى ءتۇرلى كورسەتەدى. ويتكەنى ولاردى ءارتۇرلى ۋاقىتتا ءارتۇرلى رەجيسسەرلار تۇسىرگەن. “كومپوزيتور” ءفيلمىنىڭ دە اۆتورى كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ فيلمگە قوياتىن سۇراقتارىڭ كوبەيە باستايدى.

ءباسپاسوز ماتەريالدارىندا ءفيلمنىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى قىتايلىق كينەماتوگراف شەحريزات ياكۋب دەپ كورسەتىلگەن. قازاقستان جاعىنان جوباعا تاجىريبەسى مول قويۋشى سۋرەتشى، جاقىندا شىققان “ورالماننىڭ” رەجيسسەرى ءسابيت قۇرمانبەكوۆ قاتىسقان. بىراق «كومپوزيتور» ءفيلمىنىڭ ماتەريالدارىندا قۇرمانبەكوۆتى نە قوسالقى رەجيسسەر، نە ەكىنشى رەجيسسەر، نە جاي عانا قويۋشى سۋرەتشى دەپ اتايدى. رەجيسسەر مەن ەكىنشى رەجيسسەر اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ويتكەنى ەكىنشى رەجيسسەر ءتۇسىرىلىم كەزىندە تەحنيكالىق رولگە عانا يە. ول ءتۇسىرىلىم جوسپارىن جاسايدى، ءتۇسىرىلىم الاڭىنداعى تارتىپكە جاۋاپ بەرەدى. ءفيلمنىڭ شىعارماشىلىق تۇسىنا ەكىنشى رەجيسسەر قاتىسپايدى.

كينوكارتينادا كىمنىڭ ىقپالى كۇشتىرەك بولعانى «كومپوزيتوردىڭ» ترەيلەرىنەن-اق كورىنەدى. ترەيلەر جاپون-قىتاي سوعىسى تۋرالى تاريحي درامالار ستيلىندە جاسالعان. فيلمگە قازاقستان جاعىنان تەك ەكى اكتەر بەرىك ايتجانوۆ پەن ارۋجان جازىلبەكوۆا عانا تۇسكەن. تۋىندىنىڭ قازاقتان گورى قىتايلىق شىعارماعا كوبىرەك ۇقسايتىنىن نۇر-سۇلتان قالاسىندا فيلمگە بارعان العاشقى كورەرمەندەر دە ايتتى.

ءفيلمنىڭ قارجىلىق جاعىنا بايلانىستى دا سۇراقتار بار. بۇرىن جاريالانعان دەرەككە سايكەس، «كومپوزيتور» قىتايمەن تەڭ قۇقىقتى ۇلەسكەرلىك نەگىزدە جاسالعان. ياعني، بۇل تولىق كوپرودۋكتسيا بولۋى كەرەك ەدى.

بىراق قازىر مادەنيەت مينيسترلىگى مەن «قازاقفيلم» قازاقستان كينوكارتيناعا قانشا قارجى قۇيعانىن، بيۋدجەت قالاي بولىنگەنىن جاريالاماي وتىر. ەسەسىنە جوبانى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ناسيحات ءبولىمى ماقۇلداعانىن بىلەمىز.

بۇل جاعدايدا «ناسيحات» – نەگىزگى ۇعىم سياقتى. قىتاي جاعى دايىنداعان ءباسپاسوز حابارلاماسىندا «حالىقتار دوستىعى» تىركەسى «كومپوزيتور» فيلمىنە دە، قازاقستان-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى دا وتە ءجيى قولدانىلادى.

بۇل تۇرعىدان العاندا ءباسپاسوز حابارلاماسى سوۆەت زامانىندا شىققان «پراۆدا» گازەتىنىڭ العاشقى بەتىندەگى «مەملەكەتتەر اراسىنداعى ارىپتەستىك بارلىق سالادا دامىپ كەلەدى»، «دوستىق نىعايدى»، «حالىقتار دوستىعى ارتتى»، «قازاقتار مەن قىتايلار – ماڭگىلىك باۋىرلار» دەگەن ماقالالاردى ەسكە تۇسىرەدى.

بۇل «دوستىق كارتيناسىنا» قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى «ساياسي قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرى» تۋرالى ايتقان سايراگۇل ساۋىتباي مەن شىڭجاڭداعى باسقا ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ باسىنان وتكەن وقيعالار اسا ۇيلەسە قويمايدى. بۇل ادامداردىڭ ايتۋىنشا، لاگەرلەرگە ەتنيكالىق ازشىلىق وكىلدەرىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردى كۇشتەپ الىپ كەتىپ جاتىر. قازاقستان-قىتاي شەكاراسىن زاڭسىز كەسىپ ءوتىپ، ءالى كۇنگە تاريحي وتانىندا بوسقىن مارتەبەسىن الا الماي جۇرگەن سايراگۇل سيان سينحايمەن سالىستىرعاندا قىتاي جەرىنە ورالۋعا قۇلىقتى ەمەس. ول قىتايدا ءوزىن ءولىم جازاسى كۇتىپ تۇرعانىن ايتادى.

قىتايدا كورسەتىلە باستاعان «حالىقتار دوستىعى» تۋرالى كارتينا شىڭجاڭ «لاگەرلەرىندە» دە كورسەتىلۋى مۇمكىن. ال بۇل جەردە تۇرىپ جاتقان ادامدار تۋرالى قازاقستان-قىتاي ءفيلمى جاقىن ارادا تۇسىرمەيتىن سياقتى.

(ماقالاداعى پىكىر ازاتتىق راديوسىنىڭ كوزقاراسىمەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن)

"ازاتتىق" راديوسى