بۇگىن — قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، اقىن، جازۋشى ىبىراي التىنسارين مەن دارىندى عالىم-تاريحشى، پروفەسسور، پەداگوگ سانجار اسفەندياروۆتىڭ تۋعان كۇنى.
ءيسى قازاقتىڭ ۇستازىنا اينالعان ىبىراي التىنسارين 1841 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى زاتوبولسك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شىن ەسىمى — يبراھيم، ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق تايپاسىنان شىققان.
بالا ىبىراي ءۇش جاسقا تولعاندا اكەسى التىنسارىدان ايىرىلادى. وسىدان كەيىن تۋعان اتاسى، سول كەزدەگى بەلگىلى بي، رۋباسى بالقوجا جاڭبىرشىۇلىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى.
زامانا بەت الىسىن وزىنشە بولجاعان بالعوجا بي تابىسقا جەتۋدىڭ ەندىگى جولى – وقۋ دەپ بىلەدى. ءسويتىپ، نەمەرەسى كىشكەنتاي ىبىرايدى ورىنبوردا اشىلادى دەپ كۇتىلگەن ورىس-قازاق مەكتەبىنە كۇنى بۇرىن جازدىرىپ قويادى. ءبيدىڭ ونداعى ماقساتى، ارينە، نەمەرەسىنىڭ بالا وقىتىپ، پەداگوگ بولۋى ەمەس، اكىمشىلىك ورىنداردا جۇمىس ىستەپ، شەنەۋنىك، ورىسشا وقىعان «تورە» بولىپ شىعۋى، اتا-اناسىن اسىراۋى.
1850 جىلى 22 تامىزدا ىبىراي مەكتەپكە العاشقى 30 بالانىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانادى. ىبىراي جاسىنان زەرەك بولىپ، العىرلىق تانىتىپ، كوپشىلىك قۇرمەتىنە بولەنىپ وسەدى.
مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىندە، شەكسپير، گيوتە، بايرون، پۋشكين، گوگول، لەرمونتوۆ، فيردوۋسي، نيزامي، ناۆوي سياقتى الەمدىك ادەبيەت كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن ءوز بەتىمەن وقىپ، زەرتتەيدى. سوندا ءجۇرىپ شەكارا كوميسسياسىندا قىزمەت ەتكەن شىعىستانۋشى ۆ.گريگورەۆپەن جاقىن ارالاسادى. ءتىپتى، گريگورەۆتىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ، ونىڭ كىتاپحاناسىن قولداندى.
مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن 3 جىل بويى (1857-1860) اتاسىنىڭ قول استىندا كەڭسە حاتشىسى، ودان كەيىن ورىنبور كەڭەسىندە اۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
ىبىراي التىنسارين قازاق بالالارىن ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋعا اسىعادى. وسى ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وبلىستىق باسقارماعا مەكتەپ اشۋ تۋرالى وتىنىشتەر جىبەرەدى. اقىرى 1860 جىلى وبلىستىق باسقارما ىبىراي التىنسارينگە تورعايدان قازاق بالالارىنا ارنالعان باستاۋىش مەكتەپ اشۋدى تاپسىرادى، ءارى ءوزىن سول مەكتەپكە ورىس ءتىلىنىڭ مۇعالىمى ەتىپ تاعايىندايدى. بىراق جەرگىلىكتى ۇكىمەت التىنسارينگە قول ۇشىن سوزا قويمايدى، ءسويتىپ مەكتەپ اشۋ ءىسى ۇزاققا سوزىلادى. ىبىرايدىڭ ارمانداعان مەكتەبى اراعا ءتورت جىل سالىپ، 1864 جىلى 8 قاڭتاردا تورعاي جەرىندە سالتاناتتى تۇردە اشىلادى. بۇل ۇلت ۇستازى نەگىزىن قالاعان العاشقى ءبىلىم ورداسى ەدى. مەكتەپتى ءوزىنىڭ ءتورت جىل بويى جيناعان اقشاسىنا اشادى.
ونىڭ «قازاق حرەستوماتياسى»، مۇسىلماندىق تۇتقاسى» سىندى ەڭبەكتەرى — قازاق ادەبيەتىنىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىلارى.
ال قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسكەن ءبىرتۋار تۇلعا سانجار اسفەندياروۆ 1889 جىلى تاشكەنت قالاسىندا ومىرگە كەلگەن. 1907 جىلى جاراتىلىستانۋ، ماتەماتيكا پاندەرىن تەرەڭدەتە وقىتاتىن تاشكەنتتەگى رەالدىق ۋچيليششەنى بىتىرەدى.
ول ءدىننىڭ شىعۋ سەبەپتەرى، كوشپەلى شارۋاشىلىق، ۇلتتاردىڭ پايدا بولۋى، ءتىلدىڭ ءرولى، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار، «قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ»، رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ تاريحى، ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ جولدارى سەكىلدى قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەردى كوتەرىپ، قالام تەربەگەن.
وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستالاتىن سانجار اسفەندياروۆتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحى نەگىزگى ورىن الادى. ونىڭ ەڭ باعالى عىلىمي ەڭبەگى – «قازاقستان تاريحى» 1935 جىلى جارىق كوردى. بۇل ەڭبەك ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءىى عاسىردان 1917 جىلعا دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ تاريحىن قامتيدى. ونىڭ «پريچينى ۆوزنيكنوۆەنيا يسلاما» دەگەن ەڭبەگىنەن كەيىن 1935-1936 جىلدارى «قازاق تاريحىنىڭ وچەركتەرى»، «شىعىستىڭ ۇلتتىق رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار تاريحى» دەگەن كىتاپتارى جارىق كوردى.
سانجار جاپارۇلى — تۇڭعىش قازاق دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى. كورنەكتى قايراتكەر جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ شارالارىنا، حالىققا اقىسىز دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋ جۇمىستارىن جولعا قويىپ، حالىق اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن وكپە (قۇرت اۋرۋى), شەشەك، وبا، سۇزەك، تەرى اۋرۋلارىنا قارسى مەديتسينالىق كومەك ءىسىن جانداندىرعان.
