«مەملەكەتتىك ءتىل قازاقستاندا بىرەۋ-اق». جەلىدە تاراعان ۆيدەو تۋرالى قولدانۋشىلار مەن ماماندار وسىلاي دەيدى. الەۋمەتتىك جەلىدە ساتىپ الۋشىنىڭ سۋپەرماركەت قىزمەتكەرىنە مالىمەتتى ورىس تىلىندە تالاپ ەتۋى قىزۋ تالقىلانعان ەدى. وسى وقيعاعا قاتىستى ماماندار نە دەيدى؟
«سۋپەرماركەت مەملەكەتتىك ۇيىم ەمەس»
زاڭگەر ساۋدا ورتالىعىندا بولعان وقيعاعا مەملەكەتتىك ورگان باسشىلارىنىڭ زاڭدى دۇرىس بىلمەۋىنىڭ سالدارىنان تۋىندادى دەگەن باعا بەردى. وندا ورىس تىلىندە سويلەيتىن ساتىپ الۋشىنىڭ ءبىرى ساۋدا ورتالىعى قىزمەتكەرىنە «چەك «مەنىڭ تىلىمدە جازىلۋى كەرەك، باسقا كىم، نە قالايتىنىنا تۇكىرگەنىم بار» دەيدى. ول ءوز سوزىنە كونستيتۋتسيانى جەلەۋ ەتۋگە تىرىسىپ، ءوزىنىڭ سالىق تولەۋشى ەكەنىن ايتادى.
زاڭگەر بۇل ماسەلەنىڭ تۇپكى توركىنى بيلىك تارماقتارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىمەن بايلانىستىرادى.
- اتاپ ايتساق، پارلامەنت دەپۋتاتتارى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، ۇكىمەت، كونستيتۋتسيالىق سوت، مينيستىرلىكتەر، اكىمدەر بارلىعى كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك تiل – قازاق ءتىلى دەگەن تالاپتى ورىنداماي كەلەدى. «ماگنۋمداعى» – داۋدى زەردەلەپ قارايىق. بۇل، بىرىنشىدەن – جەكەمەنشىك كومپانيا. كەيبىر ازاماتتاردىڭ قىسىلعاندا اتا زاڭعا سىلتەمە جاساپ «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەپ ايتۋى نەگىزسىز. «ماگنۋم» سۋپەرماركەتتەر جەلىسى مەملەكەتتىك ۇيىم ەمەس. كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى بۇل بولعان وقيعادا قولدانىلمايدى - دەيدى زاڭگەر ايىپقان مۇحاماديەۆ.
زاڭگەردىڭ مەڭزەپ وتىرعانى كونستيتۋتسياداعى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءبولىم.
پروكۋراتۋرانىڭ مىندەتى
زاڭگەر ايىپقان مۇحاماديەۆتىڭ سوزىنشە، ساۋدا مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ 21-بابىنا سايكەس ارەكەت ەتىپ وتىر. ويتكەنى، بۇل باپتا حابارلاندىرۋلار، جارناما، پرەيسكۋرانتتار، باعا كورسەتكiشتەرi, اس مازىرلەرى، نۇسقاعىشتار جانە باسقا دا كورنەكi اقپارات مەملەكەتتىك تىلدە، قاجەت بولعان كەزدە ورىس تىلىندە جانە باسقا تiلدەردە دە ورنالاستىرىلادى دەپ بەكىتىلگەن.
- وسى نورماعا ساي «ماگنۋمنىڭ» ساياساتى دۇرىس، قاجەتتىلىك جوق «تىلدەي قاعازعا» قالاي باسقا سوزدەردى سىيعىزادى. داۋ زاڭ بىلمەۋدەن تۋدى. قولدانىستاعى زاڭدارعا سايكەس وسى داۋ كوتەرگەن ادامنىڭ وزگە دە سۇراقتارى تۋىنداسا «ماگنۋمعا» جازباشا حات جولداپ قالاعان تىلىندە جاۋاپ الا الادى، - دەيدى زاڭگەر.
زاڭگەردىڭ پىكىرىنشە، وسىنداي داۋلاسۋشى ازاماتتار قىلمىستىق كودەكستىڭ 174-بابىنا سايكەس ۇلتتىق الاۋىزدىقتى قوزدىردى، ار-نامىسى مەن قادىر قاسيەتىن قورلادى» دەپ جاۋاپقا تارتىلىپ، ەكى مىڭنان جەتى مىڭعا دەيىنگى اەك مولشەرىندە ايىپپۇل سالىنۋى مۇمكىن نەمەسە 2 جىلدان 7 جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋ، نە سول مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلعان. «الايدا، بۇل ماسەلەنى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى انىقتايدى»،- دەيدى ايىپقان مۇحاماديەۆ.
سونداي-اق زاڭگەر پروكۋراتۋرا مەملەكەت اتىنان قازاقستان اۋماعىندا زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىنا جوعارى قاداعالاۋدى جۇزەگە اسىراتىن ورگان رەتىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى ەكەنىنە توقتالدى.
- وسى زاڭنىڭ 1-بابىندا ءوزiنiڭ تاريحي شىعۋ تەگiنەن تىسقارى ەلدە تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ بiر بولiگiن «دياسپورا» دەپ اتاعان. مەنىڭ «دياسپورالارعا» ايتارىم، وتانىم، ەلىم – قازاق جەرى دەپ ويلايتىن بولساڭىزدار، مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىڭىزدار، بىلىڭىزدەر. بۇل – كونستيتۋتسيانى بۇلجىتپاي ورىنداۋ، - دەپ ناقتىلادى زاڭگەر.
تۇسىنبەستىك نەدەن تۋادى؟
ءورىستىلدى ادامداردىڭ كونستيتۋتتسيانى جەلەۋ ەتۋىن ساياساتتانۋشى دوس كوشىم ءتىل تۋرالى زاڭدا ناقتىلىقتىڭ جوقتىعىمەن ءتۇسىندىردى.
- ءبىر قاراساڭىز، ءبارى انىق، ءبارى تۇسىنىكتى. قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل بارلىق جەردە قولدانىلادى، ال ورىس ءتىلى تەك قانا مەملەكەتتىك ۇيىمدارمەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانىلادى. باسقا جەرلەردە مۇنداي تالاپ جوق. دەمەك، بانكتە، دۇكەندە ت.ب ۇيىمداردا ەكى ءتىل قاتار جۇرمەيدى، تەك قانا مەملەكەتتىك ءتىل جۇرەدى دەگەن ءسوز. قىسقاسى، وسىنى بيلىك ناقتىلاپ ايتقىسى كەلمەيدى. مەملەكەت قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى قاتار قولدانىلمايتىنىن تۇسىندىرە المايدى. سوندىقتان وسىنداي ءارتۇرلى تۇسىنبەستىك ورىن الادى، - دەيدى ول.
ساياساتتانۋشى ءتىل تۋرالى زاڭدا ناقتى تالاپ قويىلماعان سوڭ، ەكىۇدايىلىق ءورىس الادى دەپ ەسەپتەيدى.
- ەكىنشى، زاڭدا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلى «قاجەت بولعان كەزدە» تەڭ قولدانىلادى دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، ءبارىن ءبۇلدىرىپ تۇرعان «قاجەت بولعان كەزدە» دەگەن ءسوز. زاڭدا ناقتىلىق جوق. سوندىقتان وسىنداي تۇسىنبەستىك تۋادى دا، ورىستىلدىلەر وسىعان جابىسىپ وزدەرىنشە وسىنى دالەل ەسەبىندە ايتادى. شىندىعىندا، مەملەكەتتىك ءتىل قازاقستاندا بىرەۋ-اق. رەسمي ءتىل مەن مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن ءسوز ءبىر ۇعىم بەرەدى، - دەيدى ساياساتتانۋشى.
«مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا جازۋ كەرەك»
سونىمەن قاتار دوس كوشىم «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى قايتا جازۋدى ۇسىندى.
- مەملەكەتتىك تىل تۋرالى زاڭدى تولىق قايتا جازۋ كەرەك. سەبەبى، جالپى تىلدىك جاعداي 10-15 جىلدا، ايتپەسە 5 جىلدىڭ ىشىندە وزگەرىپ تۇرادى. مىسالى، بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر 1989 جىلدان كەيىن 3 رەت زاڭدى وزگەرتتى. كەرەك دەسەڭىز، تاجىكستاننىڭ ءوزى 1989 جىلى قابىلداعان زاڭدى وزگەرتىپ، جاڭا زاڭ قابىلدادى، - دەپ اتاپ ءوتتى دوس.
ال ءتىل جاناشىرى باعدات سۇلتان داۋ بولعان بەينەجازباعا قاتىستى ءسوزىن بىلايشا تۇيىندەدى:
- ءتىل – ۇلتتىڭ ەڭ باستى كرەدوسى، ءتىل بولماي ۇلت تا بولمايتىنىن، جويىلاتىنىن ءاربىر قازاق تۇسىنسە ەكەن دەيمىن. ەكى قازاق تۇرىپ، ورىسشا سويلەسەدى. مۇنداي جاعدايلاردىڭ بولۋى، مەنىڭشە، قازاقى تاربيە مەن ۇلتتىق ءداستۇردى كورمەۋدەن، وتكەن تاريحتى بىلمەۋدەن جانە ونى بىلۋگە دەگەن قۇلشىنىستىڭ جوقتىعىنان تۋىندايدى. قازاق ۇلتىنىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋال – انا تىلىمىزگە ارنالعان ءجوندى، قۇزىرەتتى زاڭنىڭ جوقتىعى. تاۋەلسىز قازاقستان بولعانىمىزبەن، ۇلتتىڭ ەڭ باستى كورسەتكىشى رەتىندە ءرول اتقاراتىن قۇندىلىقتى زاڭ اياسىندا بەكىتە الماي وتىرمىز، - دەيدى باعدات سۇلتان.
قازاقستاندا قازىر 1997 جىلى قابىلدانعان ءتىل تۋرالى زاڭ قولدانىستا. وعان كەيىننەن ءتۇرلى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن. ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 1993 جىلعى العاشقى كونستيتۋتسيادا "قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى» دەپ سيپاتتالاسا، كەيىن بۇل وزگەردى. 1995 جىلعى كونستيتۋتسيادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەپ بەلگىلەندى.
دينارا بورانباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
