«Memlekettik til Qazaqstanda bireý-aq». Jelide taraǵan vıdeo týraly qoldanýshylar men mamandar osylaı deıdi. Áleýmettik jelide satyp alýshynyń sýpermarket qyzmetkerine málimetti orys tilinde talap etýi qyzý talqylanǵan edi. Osy oqıǵaǵa qatysty mamandar ne deıdi?
«SÝPERMARKET MEMLEKETTIK UIYM EMES»
Zańger saýda ortalyǵynda bolǵan oqıǵaǵa memlekettik organ basshylarynyń zańdy durys bilmeýiniń saldarynan týyndady degen baǵa berdi. Onda orys tilinde sóıleıtin satyp alýshynyń biri saýda ortalyǵy qyzmetkerine «chek «meniń tilimde jazylýy kerek, basqa kim, ne qalaıtynyna túkirgenim bar» deıdi. Ol óz sózine Konstıtýııany jeleý etýge tyrysyp, óziniń salyq tóleýshi ekenin aıtady.
Zańger bul máseleniń túpki tórkini bılik tarmaqtaryndaǵy memlekettik tildiń qoldanys aıasymen baılanystyrady.
- Atap aıtsaq, Parlament depýtattary, Prezıdent ákimshiligi, Úkimet, Konstıtýııalyq sot, mınıstirlikter, ákimder barlyǵy Konstıtýııanyń 7-babyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili degen talapty oryndamaı keledi. «Magnýmdaǵy» – daýdy zerdelep qaraıyq. Bul, birinshiden – jekemenshik kompanııa. Keıbir azamattardyń qysylǵanda Ata zańǵa silteme jasap «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» dep aıtýy negizsiz. «Magným» sýpermarketter jelisi memlekettik uıym emes. Konstıtýııanyń 7-baby bul bolǵan oqıǵada qoldanylmaıdy - deıdi zańger Aıypqan Muhamadıev.
Zańgerdiń meńzep otyrǵany Konstıtýııadaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen bólim.
PROKÝRATÝRANYŃ MINDETI
Zańger Aıypqan Muhamadıevtiń sózinshe, saýda mekemesiniń qyzmetkeri «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» zańynyń 21-babyna sáıkes áreket etip otyr. Óıtkeni, bul bapta habarlandyrýlar, jarnama, preıskýranttar, baǵa kórsetkishteri, as mázirleri, nusqaǵyshtar jáne basqa da kórneki aqparat memlekettik tilde, qajet bolǵan kezde orys tilinde jáne basqa tilderde de ornalastyrylady dep bekitilgen.
- Osy normaǵa saı «Magnýmnyń» saıasaty durys, qajettilik joq «tildeı qaǵazǵa» qalaı basqa sózderdi syıǵyzady. Daý zań bilmeýden týdy. Qoldanystaǵy zańdarǵa sáıkes osy daý kótergen adamnyń ózge de suraqtary týyndasa «Magnýmǵa» jazbasha hat joldap qalaǵan tilinde jaýap ala alady, - deıdi zańger.
Zańgerdiń pikirinshe, osyndaı daýlasýshy azamattar Qylmystyq kodekstiń 174-babyna sáıkes ulttyq alaýyzdyqty qozdyrdy, ar-namysy men qadir qasıetin qorlady» dep jaýapqa tartylyp, eki myńnan jeti myńǵa deıingi AEK mólsherinde aıyppul salynýy múmkin nemese 2 jyldan 7 jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteý, ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrylǵan. «Alaıda, bul máseleni quqyq qorǵaý organdary anyqtaıdy»,- deıdi Aıypqan Muhamadıev.
Sondaı-aq zańger Prokýratýra memleket atynan Qazaqstan aýmaǵynda zańdylyqtyń saqtalýyna joǵary qadaǵalaýdy júzege asyratyn organ retinde memlekettik tildiń Konstıtýııalyq mártebesin qamtamasyz etýge mindetti ekenine toqtaldy.
- Osy zańnyń 1-babynda óziniń tarıhı shyǵý teginen tysqary elde turyp jatqan halyqtyń bir bóligin «dıaspora» dep ataǵan. Meniń «dıasporalarǵa» aıtarym, Otanym, elim – qazaq jeri dep oılaıtyn bolsańyzdar, memlekettik tildi oqyńyzdar, bilińizder. Bul – Konstıtýııany buljytpaı oryndaý, - dep naqtylady zańger.
TÚSINBESTIK NEDEN TÝADY?
Orystildi adamdardyń Konstıtýtııany jeleý etýin saıasattanýshy Dos Kóshim til týraly zańda naqtylyqtyń joqtyǵymen túsindirdi.
- Bir qarasańyz, bári anyq, bári túsinikti. Qazaqstanda memlekettik til barlyq jerde qoldanylady, al orys tili tek qana memlekettik uıymdarmen jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda memlekettik tilmen qatar qoldanylady. Basqa jerlerde mundaı talap joq. Demek, bankte, dúkende t.b uıymdarda eki til qatar júrmeıdi, tek qana memlekettik til júredi degen sóz. Qysqasy, osyny bılik naqtylap aıtqysy kelmeıdi. Memleket qazaq tili men orys tili qatar qoldanylmaıtynyn túsindire almaıdy. Sondyqtan osyndaı ártúrli túsinbestik oryn alady, - deıdi ol.
Saıasattanýshy Til týraly zańda naqty talap qoıylmaǵan soń, ekiudaıylyq óris alady dep esepteıdi.
- Ekinshi, zańda qazaq tili men orys tili «qajet bolǵan kezde» teń qoldanylady deıdi. Meniń oıymsha, bárin búldirip turǵan «qajet bolǵan kezde» degen sóz. Zańda naqtylyq joq. Sondyqtan osyndaı túsinbestik týady da, orystildiler osyǵan jabysyp ózderinshe osyny dálel esebinde aıtady. Shyndyǵynda, memlekettik til Qazaqstanda bireý-aq. Resmı til men memlekettik til degen sóz bir uǵym beredi, - deıdi saıasattanýshy.
«MEMLEKETTIK TIL TÝRALY ZAŃDY QAITA JAZÝ KEREK»
Sonymen qatar Dos Kóshim «Memlekettik til týraly» zańdy qaıta jazýdy usyndy.
- Memlekettik til týraly zańdy tolyq qaıta jazý kerek. Sebebi, jalpy tildik jaǵdaı 10-15 jylda, áıtpese 5 jyldyń ishinde ózgerip turady. Mysaly, Baltyq jaǵalaýyndaǵy elder 1989 jyldan keıin 3 ret zańdy ózgertti. Kerek deseńiz, Tájikstannyń ózi 1989 jyly qabyldaǵan zańdy ózgertip, jańa zań qabyldady, - dep atap ótti Dos.
Al til janashyry Baǵdat Sultan daý bolǵan beınejazbaǵa qatysty sózin bylaısha túıindedi:
- Til – ulttyń eń basty kredosy, til bolmaı ult ta bolmaıtynyn, joıylatynyn árbir qazaq túsinse eken deımin. Eki qazaq turyp, oryssha sóılesedi. Mundaı jaǵdaılardyń bolýy, menińshe, qazaqy tárbıe men ulttyq dástúrdi kórmeýden, ótken tarıhty bilmeýden jáne ony bilýge degen qulshynystyń joqtyǵynan týyndaıdy. Qazaq ultynyń kókeıinde júrgen saýal – ana tilimizge arnalǵan jóndi, quzyretti zańnyń joqtyǵy. Táýelsiz Qazaqstan bolǵanymyzben, ulttyń eń basty kórsetkishi retinde ról atqaratyn qundylyqty Zań aıasynda bekite almaı otyrmyz, - deıdi Baǵdat Sultan.
Qazaqstanda qazir 1997 jyly qabyldanǵan Til týraly zań qoldanysta. Oǵan keıinnen túrli tolyqtyrýlar men ózgertýler engizilgen. El táýelsizdik alǵannan keıingi 1993 jylǵy alǵashqy Konstıtýııada "Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik til - qazaq tili. Orys tili ultaralyq qarym-qatynas tili bolyp tabylady» dep sıpattalasa, keıin bul ózgerdi. 1995 jylǵy Konstıtýııada «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til - qazaq tili. Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» dep belgilendi.
Dınara Boranbaı
«Adyrna» ulttyq portaly
