بۇگىن - قازاقتىڭ كورنەكتى اعارتۋشىسى، قوعام قايرەتكەرى، اقىن، جازۋشى، جالىندى كوسەمسوز شەبەرى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ومىردەن وتكەن كۇنى.
1935 جىلى ۇزاق قۋدالاۋ، اشتىق پەن قورلىقتان ازاپتانعان ول اۋرۋعا شالدىعىپ سولوۆكي لاگەرىندە مەزگىلسىز 49 جاسىندا دۇنيە سالدى. وسى ورايدا Jas Alash پورتالى عاينيجامال دوسىمبەكوۆا-دۋلاتوۆانىڭ مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ىزىنەن 9 جاستاعى ۇلى الىبەكتى الىپ، ىزدەپ بارعاندا لاگەردە كورگەن-بىلگەندەرى جازىلعان ەستەلىگىن ۇسىنادى. بۇل ەستەلىكتەر گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ "شىندىق شىراعى" كىتابىنان الىندى.
ەندى جاقاڭنىڭ وزىنە توقتالايىق: تاڭعالعانىم – التى جىلدىڭ ارالىعىندا كورگەن قورلىعىنا، اباقتىنىڭ ازابىنا قاراماستان، جاقاڭ كوپ وزگەرە قويماپتى، شاشتارىنا اق كىرمەپتى. تاماقتىڭ ناشارلىعىنان، ۆيتاميندەردىڭ بولماۋىنان ءبىراز تىستەرى بوساپ تۇسكەن ەكەن، پروتەز سالدىرىپتى، كوزىلدىرىك كيىپ وقيتىن بولىپتى. ەڭ جانىنا قاتتى باتىپ جۇرگەن كەسەل استما ناۋقاسىنا كەزىككەن. اۋرۋى ۇستاعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپاي، تىنىسى تارىلىپ، ەكى يىعىمەن ىشقىنا دەم الىپ، دەمىكپە قىسقاندا قينالاتىنىن ايتتى، تەك ءدارىنىڭ كۇشىمەن جان ساقتاپ جۇرگەنىن ەستىگەنىمدە جاقاڭنىڭ جۇدەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى سول اۋرۋدان ەكەنىن ءبىلدىم. استما – اللەرگيانىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى. ونى قوزدىرۋ سەبەپتەرى ءارتۇرلى بولىپ كەزدەسەدى عوي. ال جاقاڭنىن باسىنان نە وتپەدى، ءبارى سودان تاپقانى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبىر قۋانارلىق نارسە – بىزبەن باس قوسقان كەزدەرىندە اللەرگياسى ۇستاعان جوق. ءبىزدى قىدىرتىپ ءجۇرىپ ايگىلى اقتەڭىز-بالتىق كانالىنىڭ قاسىنا الىپ بارىپ: “بۇل – تۇتقىنداردىڭ قولىمەن قازىلعان كانال، سولاردىڭ قانى مەن تەرى توگىلگەن قانشاما كىسىلەردىڭ وپات بولعان جەرى”، - دەپ قاباعىن ءتۇيدى. كۇندە قالانى ارالاپ تازا اۋادا جۇرەتىنبىز، بازارىنا بارامىز، وندا نەشە ءتۇرلى مايى سورعالاپ تۇرعان ىستالعان ۇلكەن-ۇلكەن بالىقتار ساتىلادى ەكەن. جاقاڭ بۇرىن بالا كەزىنەن بالىق جەۋدەن قورقاتىن دا بىزدەرگە دە جەگىزبەيتىن، سوندىقتان بالىقتى ەلەمەگەن كىسى بولىپ ۇندەمەي ءوتىپ كەتىپ ءجۇردىم، ىشىمنەن قىزىعىپ قويامىن، شىركىن، ساتىپ الىپ جەر مە ەدى دەگەن ويدا كەلەتىنمىن. ءبىر كۇنى ءالتاي: “ماما، مەنىڭ بالىق جەگىم كەلەدى”، - دەمەسى بار ما! “قوي، بالام، پاپاڭ بالىق جەۋگە رۇقسات ەتپەيدى”، - دەگەنىمدە، جاقاڭنىڭ: ء“ا-ءاي، گايا-اي، مەنى بۇرىنعىداي دەيمىسىڭ، بۇل كۇندە ءبۇنداي بالىق تۇگىل، ودان باسقاسىن دا تاڭداماي جەي بەرەمىن، اشتىق پەن جوقتىق نە جەگىزبەيدى”، - دەگەنىن ەستىگەنىمدە جۇرەگىم ءبىز سۇققانداي شانشىپ قويا بەردى، قايران مىرجاقىبىم-اي، نە ايتامىن ساعان!
جاقاڭ ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز تاۋسىلمادى، الەكەڭ (بوكەيحانوۆ) جايلى، ول كىسىنىڭ قولىنان كەلگەن جاردەمىن بەرىپ جۇرگەنىن، تۇتقىنداعىلارعا قامقورلىعىن ايتىپ، اعاسى تۋرالى مەن ەستىمەگەن كوپ دەرەكتەر، وتكەن جايلاردى ەسكە ءتۇسىردى.
"الەكەڭمەن بىرگە جۇرگەن ايلار، جىلدار تەگىن وتكەن ەمەس. ول كىسىدەن العان ۇلگى-ونەگەنى، اسىل قاسيەتتەرىن ءوز بويىمىزعا دارىتۋعا تىرىساتىنبىز. وسى كۇنگە دەيىن الەكەڭ شىن جاناشىرىم بولعاندىقتان، بويىما قۋات-كۇش جيناۋىما، توزىمدىلىككە باۋراپ، اقىل-كەڭەسىن حات ارقىلى ايتىپ، قولداپ دەم بەرىپ وتىرادى. الەكەڭنىڭ وزىمە ۇنايتىن، ادام تاڭعالارلىق قاسيەتتەرى كوپ-اق، سونىڭ ىشىندە ەڭبەكقورلىعى ايتارلىقتاي عاجاپ، قانداي جاعدايعا كەز كەلسە دە قولىنان قالام تۇسپەيتىندىگىن كوردىم عوي، تۇرمەدە وتىرعان شاقتارىندا دا تىنىم كورمەي، قالامىن توسەپ ەڭبەكتەرىن جازۋمەن اينالىساتىن. ءبىر جولى پاۆلودار تۇرمەسىندە وتىرعانىن ماعان بىلاي ايتقان ەدى: “قاماۋعا الاردا باس-اياعىمدى قالدىرماي ءتىنتىپ شىعىپ، سوڭىنان قولىمداعى پورتفەلىمدى العاندارىندا قاتتى ابىرجىپ قالدىم، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ باسپاحاناعا وتكىزەيىن دەگەن قولجازباسى بولاتىن، تۇرمەدە ءوزىمدى قانشا ۇستاپ جازالاسا دا ماعان ءبارىبىر، تەك ابايىم ساقتالسا ەكەن دەگەننەن باسقا ويىما ەش نارسە كىرگەن جوق، تەك ارىز ارقىلى سونى ەستەرىنە سالدىم. ال كىسى تۇرمەدە قاراپ وتىرا الۋشى ما ەدى، قولىما العان ەڭبەكتى اۋدارىپ تاستايىن دەپ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتىم. مەزگىلدىڭ قالاي تەز وتكەنىن بايقاماي قالىپپىن. ءبىر كۇنى تۇرمە باستىقتارى كەلىپ: ء“سىز، بوكەيحانوۆ مىرزا، اباقتىدان بوساتىلدىڭىز، جولىڭىز اشىق، شىعىڭىز”،-دەگەندە، مەنىڭ: “تۇرمەدەن ءازىر شىقپايمىن، جۇمىسىمدى بىتىرگەنىم جوق، ءبىراز كۇن وتىرا تۇرايىن”، - دەگەنىمە، الگىلەر سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي“: “ەتو ۆاشە دەلو، پۋست بۋدەت تاك”، - دەپ شىعىپ كەتكەن ەدى. الەكەڭدە وسىنداي قىزىق جاعداي بولعانىن ەستىپ ءبىز كوپكە دەيىن كۇلىن جۇردىك”، - دەگەن ەدى جاقاڭ.
جاقاڭنىڭ جان دۇنيەسى كەڭ، مىنەزى جۇرتقا جاعىمدى، ءوز ورتالىعىنىڭ ەڭ ءبىر اياۋلىسى، جىگىتتىڭ سۇلتانى ەدى عوي. ۇلكەنگە - ءىنى، كىشىگە اعا بوپ ءبارىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، جەكە باسى اعالارىنىڭ كولەڭكەسىندەگى كىسىدەي قالا بەرىپ كىشىپەيىلدىگىن كورسەتە بىلەتىن. جاقاڭ “ايتۋعا تۇرادى” دەگەن قۇپيا-سىرىن مەندەي سەنىمدى، وزىنە بەرىلگەن سەرىگىنەن ەشقاشان جاسىرمايتىن، قۇلاعىما قۇيا بەرەتىن.
بۇل جولى دا كوڭىلىندە جۇرگەن جايلاردى ىشىندە ساقتاپ قالماي مەن بىلە ءجۇرسىن دەدى مە، ءبارىن اقتارىپ جايىپ سالدى، سونداعى ءوز اۋزىنان ەستىگەنىم: “اق تەڭىز ارقىلى شەتەلدەردىڭ كەمەلەرى سولوۆكي ارالىنا تاياۋ تۇرعان پورتتارعا توقتايتىن. ونىمەن كەلۋشىلەر سوۆەت وداعىمەن ەكىارادا ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزەتىن شەتەلدەردىڭ ۋاكىلدەرى بولاتىن. سونداي ساپارمەن جەتكەن ءبىر بەيمالىم كىسى ماعان كەلىپ جولىقتى، ۇلتىن ايىرا المادىم، ەكەۋمىز ورىسشا سويلەستىك. كەلگەن شارۋاسى – مۇستافا شوقايۇلىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا مەنى جاسىرىپ وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەتپەكشى ويلارى بار ەكەن. ۇزاق سويلەسۋگە مۇمكىندىك بولمادى، مەنىڭ سونداعى قايتارعان سالەمىم: “مۇستافانىڭ قامقورلىعىنا راقمەت، مىرجاقىپ “قاشقىن” اتالىپ وتانىن، تۋعان ەل-جۇرتىن تاستاپ كەتپەيدى، بولاشاقتاعى جەكەباسىنىڭ قامىن ويلاپ، داۋلەتتى-سالتاناتتى ومىرگە قىزىقپايدى. “بوتەن ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول” دەگەندەي مۇستافانىڭ ۇسىنىسىن قابىل المايمىن، ء“ۇمىتسىز شايتان بولسىن” دەيدى عوي جۇرت، ءتىرى بولسام كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەلگە ورالىپ قازاق حالقىنىڭ الدىندا ادال قىزمەت ەتۋدەن جالىقپايمىن، اداسقان جەرىم بولسا كەشىرەر دەگەن ۇمىتتەمىن. مىرجاقىپ وسىلاي ايتتى دەپ جەتكىزەرسىڭ”، - دەدىم.
باس قوسقان ولشەۋلى مەرزىم اياقتالۋعا تاياپ قالدى، “كورىسكەنشە كۇن جاقسى” دەمەكشى، الدىمىزدا ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، سوندىقتان جاقاڭنىڭ بۋتىركادا وتكىزگەن قاسىرەتتى جىلدارىن سۇراستىرىپ بىلمەك بولسام دا جانىم اشىپ، ونى كەيىنگە قالدىرىپ سوزىپ كەلدىم. ەندى باتىلىم جەتىپ ايتىپ بەرۋىن ءوتىندىم.
جاقاڭنىڭ مالىمەتى بويىنشا: “ماسكەۋدەگى ايگىلى بۋتىركا تۇرمەسى - ارحيتەكتور م.ف.ق كازاكوۆتىڭ جوباسىمەن 1879 جىلى سالىنعان ورتالىق تۇرمەلەردىڭ ءبىرى. رەسەيدىڭ ءار جەرىندە ۇستالعان ساياسي تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى وسى جەردە شەشىلىپ، ولاردى ءيىرىپ، تاراتىپ، ايداپ جىبەرىپ وتىراتىن پەرەسىلوچنىي تۇرمە سانالادى ەكەن. بۇل تۇرمەنىڭ قورشاۋىندا بەلگىلى ساياسي تۇتقىنداردىڭ ساپىندا بولشەۆيكتەر ف.ە. دزەرجينسكي، ن.ە. باۋمان، ە.م. ياروسلاۆسكي، ت.ب. بار. ونىڭ بوساعاسىن اتتاعان كىسىلەردىڭ سانى وتە كوپ. سوناۋ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كەزىنەن وسى زامانعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن، تۇتقىندارعا كورسەتكەن اۋىر جازاسىن، قاتاڭ ءتارتىبىن باستان كەشتىن، ونى ايتىپ نە قىلايىن. تۇرمەنىڭ ۇزىننان-ءۇزىن سوزىلعان دالىزىندە قاراما-قارسى سالىنعان كامەرالارى تەمىر ەسىكپەن تاس بەكىتىلگەن، تەك دوڭگەلەك تەسىك قالدىرىلعان. كوپشىلىككە ارنالعان ورتاق كامەرالارى مەن جەكە وقشاۋ (ودينوچنايا) كامەرالارىنىڭ تەرەزەلەرى تىم جوعارى، ءىشى كومەسكى، قاراڭعىلاۋ، تۇندە شاقىرايتىپ ەلەكتر شامىن وشىرمەي جاعىپ قويادى، ءمۇنىڭ ءوزى كىسىگە جاعىمسىز اۋىر تيەدى ەكەن. مەن بۋتىركادا ەكى جىلداي ءبىر كامەرادا جالعىز وتىردىم. ارقيلى زاماننىڭ تۇرمەسىندە كۇن كەشكەنىمدە مەنىڭ ەسىمدە قالعان، بويىما سىڭگەن ءۇش قاعيداسى (زاپوۆەد) بار بولاتىن: تەرگەۋشىگە سەنبەۋ، ودان قورىقپاۋ جانە ەش نارسەنى سۇراماۋ. وسىلاردى بويىنا سىڭىرە بىلگەن كىسى ءىس جۇزىندە قولدانا السا، ودان ۇتىلمايدى جانە ءوز باسىن سول تۇرمىسقا ەرىكسىز كوندىرۋ ابزال. ەڭ الدىمەن، ادام ومىردەن كۇدەرىن ۇزبەۋ كەرەك. سونىمەن قاتار شىدامدىلىق كورسەتىپ قيىندىققا توتەپ بەرگەن دۇرىس، قانداي جاعدايعا كەز كەلسەڭ دە ادامگەرشىلىك قاسيەتتەن، جىگەر-قايراتتان ايىرىلماي قايسارلىقپەن، “بۇنىڭ ءبارى تەك ۋاقىتشا كۇيزەلىس قوي” دەپ توزىمدىلىكپەن قارسى الۋ قاجەت. وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكە الىپ، تۇرمە تارتىبىنەن بوس مەزگىلىمدە، مۇمكىندىك بولعانشا ءار كۇندى قالاي مەڭگەرىپ وتكىزۋىمدى ويلاپ، ءبىر تۇجىرىمعا كەلدىم، ونى اينىماي ورىنداپ تا تۇردىم. قالەندار دەگەن جوق بولعاندىقتان، ونى ويىمدا ساقتاپ، ۇمىتپاي بەلگىلى ءبىر كۇننەن باستاپ جىل مەزگىلىن ساناپ جۇرگىزىن وتىردىم، ءبۇل وڭاي جۇمىس ەمەس، اقىل-ويدى قوزعاپ شىنىقتىراتىن ءتاسىل. دەنەمدى بوس قويماي قيمىلمەن قان جۇرگىزۋ ءۇشىن گيمناستيكا جاساپ ءجۇردىم. كۇنىنە 20-30 مينۋت تۇتقىنداردى تازا اۋاعا شىعارىپ اياق جازدىرتاتىنى بولادى، ال مەن وعان قوسا كامەرانىڭ ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ادىمداپ، شارشاعانىمشا ءجۇرىپ، سودان سوڭ بارىپ ءبىر مەزگىل تىنىعامىن.
ۇزاق كۇندەردى وتكىزۋ ءۇشىن وزىمە ەرمەك تاپتىم، تۇرمەنىڭ بەرەتىن ءبىر ءتىلىم قارا نانىن ۇنەمدەپ، سىلەكەيىممەن قاتىرىپ ودان شاحمات مۇسىندەرىن جاساپ الىپ، قاراما-قارسى ەكى كىسىدەي ويناپ وتىرعانىمدى تەسىكتەن سىعالاپ كورگەن كۇزەتشىلەر قايران قالاتىن.
بۋتىركا قابىرعاسىندا وتكىزگەن كۇندەرىندە تەرگەۋ جۇمىسىنىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنى جايلى جاقاڭ: “گايا، ونى ەسكە الۋدىڭ قاجەتى جوق”، - دەپ اشىلا قويمادى. سىرىن بۇگىن قالعانىن ىشتەي سەزدىم دە قازبالاپ سۇرامادىم. اڭگىمەسىن جالعاپ: “سوت مەنى 58-ستاتيامەن ايىپتاپ، ون جىلعا كەستى، سودان كەيىن كوپشىلىك وتىرعان كامەراعا كوشىردى. وتىرعاندارعا “اسسالاۋماعالايكۇم” بەرە كىردىم، جۇرتتىڭ ىشىندە كوزىمە ىستىق بولىپ تۇسكەن ول ءوزىمنىڭ اقاي اكەم (اسقار دۋلاتوۆ). اقاي اكەم ورنىنان ازەر تۇرىپ، بەلىن جازىپ كەلىپ مەنى قۇشتى، ەكەۋمىز دە بالاشا سولقىلداپ جىلادىق. اعامنىڭ مۇندا وتىرعانىن بىلگەن ەمەسپىن، قۋانعانىمىزدا شەك بولعان جوق، اقاي اكەم بۇرىنعىداي ەمەس قارتايىپ، جۇدەگەن. ماعان مۇڭىن شاققانداي كوڭىلى بوساپ، كوز جاسىن كوپكە دەيىن تىيا المادى. اقاي اكەمنىڭ ايتۋىنشا، ءوزىن مەنەن كەيىن 1929 جىلدىڭ ورتا شەنىندە تۇتقىنداپتى، ءار جەردە ۇستاپ وسى بۋتىركاعا جەتكىزىپتى. بۇل كامەرادا ءبىراز قازاقتار بار ەدى، ولاردى جاقىندا ءتۇرلى جەرلەرگە ايداپ جىبەرگەنىن ايتتى. ەلدەن شىققالى ءۇي ىشىنەن حابار-وشار بولماۋى جانىنا باتقانىن ايتىپ وتىردى، ەندى مەنەن تۋىستاردىڭ اماندىعىن ەستىپ ءبىر جاساپ قالدى. وسىنداي تار جەردە جولىعۋىمىز، قۋانىشىمىز ۇزاققا بارمادى، كەشىكپەي ەكەۋمىزدى ەكى ايىرىپ جىبەردى. مەن سولوۆكيگە جونەلتىلدىم، اقاي اكەمنەن سودان بەرى حابارسىزبىن”، - دەگەن ەدى جاقاڭ.
سوسنوۆەتس لازارەتىندە جاقاڭمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن دارىگەرلەرمەن تانىستىم، تۇرعان ۇيىمىزگە شاقىرىپ از كۇن دامدەس بولدىق. “جاقاڭ توڭىرەگىندە ءوزى قاتارلى جاناشىر تۇتقىن دارىگەرلەردى كورۋىم كوڭىلىمە سابىر ساياسىن ۇيالاتتى. جاقاڭ اۋىرا قالسا جاردەمدەرىن اياماي، جالعىز، كۇتۋسىز قالدىرماس دەگەن سەنىم تۋىپ جۇبانعانداي قوشتاسىپ ەلگە ورالدىم. جاقاڭمەن وتكىزگەن سوڭعى از كۇنىم كوپ جىلدارعا تاتيتىنداي ۇمىتىلماس ۇلكەن اسەر قالدىردى. ماعان بەرگەن اقىل-كەڭەسى، دۇنيەتانىمى، ءوزىنىڭ كوزقاراسى، ەل-جۇرتىنا دەگەن ايرىقشا سۇيىسپەنشىلىگى، باسىنا تۇسكەن ازاپتى ناردىڭ كۇشىندەي ەرلىكپەن كوتەرىن كەلگەنى، ونىڭ قايسارلىعى مەن توزىمدىلىگى بۇرىنعىدان گورى دە الدەنەشە ەسە كۇشەيە تۇسكەندەي كورىندى ماعان. بۇل جاعى كىمگە دە بولسا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي. باياعى ازامات قالپىنان مىرجاقىپ ايىرىلماعانىن كورگەن ءوزىم ءبىر مەكتەپتەن ءدارىس العانداي بوپ جان دۇنيەمدى بايىتىپ سالا بەردى، ماقتانىشىمدى جاسىرا المايمىن.
«شىندىق شىراعى» كىتابى، 295-298 بەتتەر. مەكتەپ باسپاسى، 2013 جىل
