Búgin - qazaqtyń kórnekti aǵartýshysy, qoǵam qaıretkeri, aqyn, jazýshy, jalyndy kósemsóz sheberi Mirjaqyp Dýlatulynyń ómirden ótken kúni.
1935 jyly uzaq qýdalaý, ashtyq pen qorlyqtan azaptanǵan ol aýrýǵa shaldyǵyp Solovkı lagerinde mezgilsiz 49 jasynda dúnıe saldy. Osy oraıda Jas Alash portaly Ǵaınıjamal Dosymbekova-Dýlatovanyń Mirjaqyp Dýlatovtyń izinen 9 jastaǵy uly Álibekti alyp, izdep barǵanda lagerde kórgen-bilgenderi jazylǵan esteligin usynady. Bul estelikter Gúlnár Mirjaqypqyzynyń "Shyndyq shyraǵy" kitabynan alyndy.
Endi Jaqańnyń ózine toqtalaıyq: tańǵalǵanym – alty jyldyń aralyǵynda kórgen qorlyǵyna, abaqtynyń azabyna qaramastan, Jaqań kóp ózgere qoımapty, shashtaryna aq kirmepti. Tamaqtyń nasharlyǵynan, vıtamınderdiń bolmaýynan biraz tisteri bosap túsken eken, protez saldyrypty, kózildirik kıip oqıtyn bolypty. Eń janyna qatty batyp júrgen kesel astma naýqasyna kezikken. Aýrýy ústaǵanda janyn qoıarǵa jer tappaı, tynysy tarylyp, eki ıyǵymen yshqyna dem alyp, demikpe qysqanda qınalatynyn aıtty, tek dáriniń kúshimen jan saqtap júrgenin estigenimde Jaqańnyń júdeýiniń bir sebebi sol aýrýdan ekenin bildim. Astma – allergııanyń eń aýyr túri. Ony qozdyrý sebepteri ártúrli bolyp kezdesedi ǵoı. Al Jaqańnyn basynan ne ótpedi, bári sodan tapqany dep bilýimiz kerek. Bir qýanarlyq nárse – bizben bas qosqan kezderinde allergııasy ustaǵan joq. Bizdi qydyrtyp júrip áıgili Aqteńiz-Baltyq kanalynyń qasyna alyp baryp: “Bul – tutqyndardyń qolymen qazylǵan kanal, solardyń qany men teri tógilgen qanshama kisilerdiń opat bolǵan jeri”, - dep qabaǵyn túıdi. Kúnde qalany aralap taza aýada júretinbiz, bazaryna baramyz, onda neshe túrli maıy sorǵalap túrǵan ystalǵan úlken-úlken balyqtar satylady eken. Jaqań buryn bala kezinen balyq jeýden qorqatyn da bizderge de jegizbeıtin, sondyqtan balyqty elemegen kisi bolyp úndemeı ótip ketip júrdim, ishimnen qyzyǵyp qoıamyn, shirkin, satyp alyp jer me edi degen oıda keletinmin. Bir kúni Áltaı: “Mama, meniń balyq jegim keledi”, - demesi bar ma! “Qoı, balam, papań balyq jeýge ruqsat etpeıdi”, - degenimde, Jaqańnyń: “Á-áı, Gaıa-aı, meni burynǵydaı deımisiń, bul kúnde búndaı balyq túgil, odan basqasyn da tańdamaı jeı beremin, ashtyq pen joqtyq ne jegizbeıdi”, - degenin estigenimde júregim biz suqqandaı shanshyp qoıa berdi, qaıran Mirjaqybym-aı, ne aıtamyn saǵan!
Jaqań ekeýmizdiń áńgimemiz taýsylmady, Álekeń (Bókeıhanov) jaıly, ol kisiniń qolynan kelgen járdemin berip júrgenin, tutqyndaǵylarǵa qamqorlyǵyn aıtyp, aǵasy týraly men estimegen kóp derekter, ótken jaılardy eske túsirdi.
"Álekeńmen birge júrgen aılar, jyldar tegin ótken emes. Ol kisiden alǵan úlgi-ónegeni, asyl qasıetterin óz boıymyzǵa darytýǵa tyrysatynbyz. Osy kúnge deıin Álekeń shyn janashyrym bolǵandyqtan, boıyma qýat-kúsh jınaýyma, tózimdilikke baýrap, aqyl-keńesin hat arqyly aıtyp, qoldap dem berip otyrady. Álekeńniń ózime unaıtyn, adam tańǵalarlyq qasıetteri kóp-aq, sonyń ishinde eńbekqorlyǵy aıtarlyqtaı ǵajap, qandaı jaǵdaıǵa kez kelse de qolynan qalam túspeıtindigin kórdim ǵoı, túrmede otyrǵan shaqtarynda da tynym kórmeı, qalamyn tósep eńbekterin jazýmen aınalysatyn. Bir joly Pavlodar túrmesinde otyrǵanyn maǵan bylaı aıtqan edi: “Qamaýǵa alarda bas-aıaǵymdy qaldyrmaı tintip shyǵyp, sońynan qolymdaǵy portfelimdi alǵandarynda qatty abyrjyp qaldym, onyń ishinde Abaıdyń baspahanaǵa ótkizeıin degen qoljazbasy bolatyn, túrmede ózimdi qansha ustap jazalasa da maǵan báribir, tek Abaıym saqtalsa eken degennen basqa oıyma esh nárse kirgen joq, tek aryz arqyly sony esterine saldym. Al kisi túrmede qarap otyra alýshy ma edi, qolyma alǵan eńbekti aýdaryp tastaıyn dep jumysqa kirisip kettim. Mezgildiń qalaı tez ótkenin baıqamaı qalyppyn. Bir kúni túrme bastyqtary kelip: “Siz, Bókeıhanov myrza, abaqtydan bosatyldyńyz, jolyńyz ashyq, shyǵyńyz”,-degende, meniń: “Túrmeden ázir shyqpaımyn, jumysymdy bitirgenim joq, biraz kún otyra turaıyn”, - degenime, álgiler sener-senbesin bilmeı“: “Eto Vashe delo, pýst býdet tak”, - dep shyǵyp ketken edi. Álekeńde osyndaı qyzyq jaǵdaı bolǵanyn estip biz kópke deıin kúlin júrdik”, - degen edi Jaqań.
Jaqańnyń jan dúnıesi keń, minezi jurtqa jaǵymdy, óz ortalyǵynyń eń bir aıaýlysy, jigittiń sultany edi ǵoı. Úlkenge - ini, kishige aǵa bop báriniń kóńilin taýyp, jeke basy aǵalarynyń kóleńkesindegi kisideı qala berip kishipeıildigin kórsete biletin. Jaqań “aıtýǵa turady” degen qupııa-syryn mendeı senimdi, ózine berilgen seriginen eshqashan jasyrmaıtyn, qulaǵyma quıa beretin.
Bul joly da kóńilinde júrgen jaılardy ishinde saqtap qalmaı men bile júrsin dedi me, bárin aqtaryp jaıyp saldy, sondaǵy óz aýzynan estigenim: “Aq teńiz arqyly shetelderdiń kemeleri Solovkı aralyna taıaý turǵan porttarǵa toqtaıtyn. Onymen kelýshiler Sovet odaǵymen ekiarada saýda-sattyq júrgizetin shetelderdiń ýákilderi bolatyn. Sondaı saparmen jetken bir beımálim kisi maǵan kelip jolyqty, ultyn aıyra almadym, ekeýmiz oryssha sóılestik. Kelgen sharýasy – Mustafa Shoqaıulynyń tapsyrmasy boıynsha meni jasyryp ózderimen birge alyp ketpekshi oılary bar eken. Uzaq sóılesýge múmkindik bolmady, meniń sondaǵy qaıtarǵan sálemim: “Mustafanyń qamqorlyǵyna raqmet, Mirjaqyp “qashqyn” atalyp otanyn, týǵan el-jurtyn tastap ketpeıdi, bolashaqtaǵy jekebasynyń qamyn oılap, dáýletti-saltanatty ómirge qyzyqpaıdy. “Bóten elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol” degendeı Mustafanyń usynysyn qabyl almaımyn, “úmitsiz shaıtan bolsyn” deıdi ǵoı jurt, tiri bolsam kúnderdiń bir kúninde elge oralyp qazaq halqynyń aldynda adal qyzmet etýden jalyqpaımyn, adasqan jerim bolsa keshirer degen úmittemin. Mirjaqyp osylaı aıtty dep jetkizersiń”, - dedim.
Bas qosqan ólsheýli merzim aıaqtalýǵa taıap qaldy, “kóriskenshe kún jaqsy” demekshi, aldymyzda bizdi ne kútip turǵanyn kim bilsin, sondyqtan Jaqańnyń Býtyrkada ótkizgen qasiretti jyldaryn surastyryp bilmek bolsam da janym ashyp, ony keıinge qaldyryp sozyp keldim. Endi batylym jetip aıtyp berýin ótindim.
Jaqańnyń málimeti boıynsha: “Máskeýdegi áıgili Býtyrka túrmesi - arhıtektor M.F.Q Kazakovtyń jobasymen 1879 jyly salynǵan ortalyq túrmelerdiń biri. Reseıdiń ár jerinde ustalǵan saıası tutqyndardyń taǵdyry osy jerde sheshilip, olardy ıirip, taratyp, aıdap jiberip otyratyn peresylochnyı túrme sanalady eken. Bul túrmeniń qorshaýynda belgili saıası tutqyndardyń sapynda bolshevıkter F.E. Dzerjınskıı, N.E. Baýman, E.M. Iaroslavskıı, t.b. bar. Onyń bosaǵasyn attaǵan kisilerdiń sany óte kóp. Sonaý patsha úkimetiniń kezinen osy zamanǵa deıin saqtalyp kelgen, tutqyndarǵa kórsetken aýyr jazasyn, qatań tártibin bastan keshtin, ony aıtyp ne qylaıyn. Túrmeniń uzynnan-úzyn sozylǵan dálizinde qarama-qarsy salynǵan kameralary temir esikpen tas bekitilgen, tek dóńgelek tesik qaldyrylǵan. Kópshilikke arnalǵan ortaq kameralary men jeke oqshaý (odınochnaıa) kameralarynyń terezeleri tym joǵary, ishi kómeski, qarańǵylaý, túnde shaqyraıtyp elektr shamyn óshirmeı jaǵyp qoıady, múnyń ózi kisige jaǵymsyz aýyr tıedi eken. Men Býtyrkada eki jyldaı bir kamerada jalǵyz otyrdym. Árqıly zamannyń túrmesinde kún keshkenimde meniń esimde qalǵan, boıyma sińgen úsh qaǵıdasy (zapoved) bar bolatyn: tergeýshige senbeý, odan qoryqpaý jáne esh nárseni suramaý. Osylardy boıyna sińire bilgen kisi is júzinde qoldana alsa, odan utylmaıdy jáne óz basyn sol turmysqa eriksiz kóndirý abzal. Eń aldymen, adam ómirden kúderin úzbeý kerek. Sonymen qatar shydamdylyq kórsetip qıyndyqqa tótep bergen durys, qandaı jaǵdaıǵa kez kelseń de adamgershilik qasıetten, jiger-qaırattan aıyrylmaı qaısarlyqpen, “bunyń bári tek ýaqytsha kúızelis qoı” dep tózimdilikpen qarsy alý qajet. Osylardyń bárin eske alyp, túrme tártibinen bos mezgilimde, múmkindik bolǵansha ár kúndi qalaı meńgerip ótkizýimdi oılap, bir tujyrymǵa keldim, ony aınymaı oryndap ta turdym. Qalendar degen joq bolǵandyqtan, ony oıymda saqtap, umytpaı belgili bir kúnnen bastap jyl mezgilin sanap júrgizin otyrdym, búl ońaı jumys emes, aqyl-oıdy qozǵap shynyqtyratyn tásil. Denemdi bos qoımaı qımylmen qan júrgizý úshin gımnastıka jasap júrdim. Kúnine 20-30 mınýt tutqyndardy taza aýaǵa shyǵaryp aıaq jazdyrtatyny bolady, al men oǵan qosa kameranyń ishinde ersili-qarsyly adymdap, sharshaǵanymsha júrip, sodan soń baryp bir mezgil tynyǵamyn.
Uzaq kúnderdi ótkizý úshin ózime ermek taptym, túrmeniń beretin bir tilim qara nanyn únemdep, silekeıimmen qatyryp odan shahmat músinderin jasap alyp, qarama-qarsy eki kisideı oınap otyrǵanymdy tesikten syǵalap kórgen kúzetshiler qaıran qalatyn.
Býtyrka qabyrǵasynda ótkizgen kúnderinde tergeý jumysynyń qalaı júrgizilgeni jaıly Jaqań: “Gaıa, ony eske alýdyń qajeti joq”, - dep ashyla qoımady. Syryn búgin qalǵanyn ishteı sezdim de qazbalap suramadym. Áńgimesin jalǵap: “Sot meni 58-statıamen aıyptap, on jylǵa kesti, sodan keıin kópshilik otyrǵan kameraǵa kóshirdi. Otyrǵandarǵa “assalaýmaǵalaıkúm” bere kirdim, jurttyń ishinde kózime ystyq bolyp túsken ol ózimniń Aqaı ákem (Asqar Dýlatov). Aqaı ákem ornynan ázer turyp, belin jazyp kelip meni qushty, ekeýmiz de balasha solqyldap jyladyq. Aǵamnyń munda otyrǵanyn bilgen emespin, qýanǵanymyzda shek bolǵan joq, Aqaı ákem burynǵydaı emes qartaıyp, júdegen. Maǵan muńyn shaqqandaı kóńili bosap, kóz jasyn kópke deıin tyıa almady. Aqaı ákemniń aıtýynsha, ózin menen keıin 1929 jyldyń orta sheninde tutqyndapty, ár jerde ustap osy Býtyrkaǵa jetkizipti. Bul kamerada biraz qazaqtar bar edi, olardy jaqynda túrli jerlerge aıdap jibergenin aıtty. Elden shyqqaly úı ishinen habar-oshar bolmaýy janyna batqanyn aıtyp otyrdy, endi menen týystardyń amandyǵyn estip bir jasap qaldy. Osyndaı tar jerde jolyǵýymyz, qýanyshymyz uzaqqa barmady, keshikpeı ekeýmizdi eki aıyryp jiberdi. Men Solovkıge jóneltildim, Aqaı ákemnen sodan beri habarsyzbyn”, - degen edi Jaqań.
Sosnove lazaretinde Jaqańmen birge jumys isteıtin dárigerlermen tanystym, turǵan úıimizge shaqyryp az kún dámdes boldyq. “Jaqań tóńireginde ózi qatarly janashyr tutqyn dárigerlerdi kórýim kóńilime sabyr saıasyn uıalatty. Jaqań aýyra qalsa járdemderin aıamaı, jalǵyz, kútýsiz qaldyrmas degen senim týyp jubanǵandaı qoshtasyp elge oraldym. Jaqańmen ótkizgen sońǵy az kúnim kóp jyldarǵa tatıtyndaı umytylmas úlken áser qaldyrdy. Maǵan bergen aqyl-keńesi, dúnıetanymy, óziniń kózqarasy, el-jurtyna degen aıryqsha súıispenshiligi, basyna túsken azapty nardyń kúshindeı erlikpen kóterin kelgeni, onyń qaısarlyǵy men tózimdiligi burynǵydan góri de áldeneshe ese kúsheıe túskendeı kórindi maǵan. Bul jaǵy kimge de bolsa úlgi-ónege bolarlyqtaı. Baıaǵy azamat qalpynan Mirjaqyp aıyrylmaǵanyn kórgen ózim bir mektepten dáris alǵandaı bop jan dúnıemdi baıytyp sala berdi, maqtanyshymdy jasyra almaımyn.
«Shyndyq shyraǵy» kitaby, 295-298 better. Mektep baspasy, 2013 jyl
