Bügın - qazaqtyŋ körnektı aǧartuşysy, qoǧam qairetkerı, aqyn, jazuşy, jalyndy kösemsöz şeberı Mırjaqyp Dulatūlynyŋ ömırden ötken künı.
1935 jyly ūzaq qudalau, aştyq pen qorlyqtan azaptanǧan ol auruǧa şaldyǧyp Solovki lagerınde mezgılsız 49 jasynda dünie saldy. Osy oraida Jas Alash portaly Ǧainijamal Dosymbekova-Dulatovanyŋ Mırjaqyp Dulatovtyŋ ızınen 9 jastaǧy ūly Älıbektı alyp, ızdep barǧanda lagerde körgen-bılgenderı jazylǧan estelıgın ūsynady. Būl estelıkter Gülnär Mırjaqypqyzynyŋ "Şyndyq şyraǧy" kıtabynan alyndy.
Endı Jaqaŋnyŋ özıne toqtalaiyq: taŋǧalǧanym – alty jyldyŋ aralyǧynda körgen qorlyǧyna, abaqtynyŋ azabyna qaramastan, Jaqaŋ köp özgere qoimapty, şaştaryna aq kırmeptı. Tamaqtyŋ naşarlyǧynan, vitaminderdıŋ bolmauynan bıraz tısterı bosap tüsken eken, protez saldyrypty, közıldırık kiıp oqityn bolypty. Eŋ janyna qatty batyp jürgen kesel astma nauqasyna kezıkken. Auruy üstaǧanda janyn qoiarǧa jer tappai, tynysy tarylyp, ekı iyǧymen yşqyna dem alyp, demıkpe qysqanda qinalatynyn aitty, tek därınıŋ küşımen jan saqtap jürgenın estıgenımde Jaqaŋnyŋ jüdeuınıŋ bır sebebı sol aurudan ekenın bıldım. Astma – allergiianyŋ eŋ auyr türı. Ony qozdyru sebepterı ärtürlı bolyp kezdesedı ǧoi. Al Jaqaŋnyn basynan ne ötpedı, bärı sodan tapqany dep bıluımız kerek. Bır quanarlyq närse – bızben bas qosqan kezderınde allergiiasy ūstaǧan joq. Bızdı qydyrtyp jürıp äigılı Aqteŋız-Baltyq kanalynyŋ qasyna alyp baryp: “Būl – tūtqyndardyŋ qolymen qazylǧan kanal, solardyŋ qany men terı tögılgen qanşama kısılerdıŋ opat bolǧan jerı”, - dep qabaǧyn tüidı. Künde qalany aralap taza auada jüretınbız, bazaryna baramyz, onda neşe türlı maiy sorǧalap türǧan ystalǧan ülken-ülken balyqtar satylady eken. Jaqaŋ būryn bala kezınen balyq jeuden qorqatyn da bızderge de jegızbeitın, sondyqtan balyqty elemegen kısı bolyp ündemei ötıp ketıp jürdım, ışımnen qyzyǧyp qoiamyn, şırkın, satyp alyp jer me edı degen oida keletınmın. Bır künı Ältai: “Mama, menıŋ balyq jegım keledı”, - demesı bar ma! “Qoi, balam, papaŋ balyq jeuge rūqsat etpeidı”, - degenımde, Jaqaŋnyŋ: “Ä-äi, Gaia-ai, menı būrynǧydai deimısıŋ, būl künde bündai balyq tügıl, odan basqasyn da taŋdamai jei beremın, aştyq pen joqtyq ne jegızbeidı”, - degenın estıgenımde jüregım bız sūqqandai şanşyp qoia berdı, qairan Mırjaqybym-ai, ne aitamyn saǧan!
Jaqaŋ ekeumızdıŋ äŋgımemız tausylmady, Älekeŋ (Bökeihanov) jaily, ol kısınıŋ qolynan kelgen järdemın berıp jürgenın, tūtqyndaǧylarǧa qamqorlyǧyn aityp, aǧasy turaly men estımegen köp derekter, ötken jailardy eske tüsırdı.
"Älekeŋmen bırge jürgen ailar, jyldar tegın ötken emes. Ol kısıden alǧan ülgı-önegenı, asyl qasietterın öz boiymyzǧa darytuǧa tyrysatynbyz. Osy künge deiın Älekeŋ şyn janaşyrym bolǧandyqtan, boiyma quat-küş jinauyma, tözımdılıkke baurap, aqyl-keŋesın hat arqyly aityp, qoldap dem berıp otyrady. Älekeŋnıŋ özıme ūnaityn, adam taŋǧalarlyq qasietterı köp-aq, sonyŋ ışınde eŋbekqorlyǧy aitarlyqtai ǧajap, qandai jaǧdaiǧa kez kelse de qolynan qalam tüspeitındıgın kördım ǧoi, türmede otyrǧan şaqtarynda da tynym körmei, qalamyn tösep eŋbekterın jazumen ainalysatyn. Bır joly Pavlodar türmesınde otyrǧanyn maǧan bylai aitqan edı: “Qamauǧa alarda bas-aiaǧymdy qaldyrmai tıntıp şyǧyp, soŋynan qolymdaǧy portfelımdı alǧandarynda qatty abyrjyp qaldym, onyŋ ışınde Abaidyŋ baspahanaǧa ötkızeiın degen qoljazbasy bolatyn, türmede özımdı qanşa ūstap jazalasa da maǧan bärıbır, tek Abaiym saqtalsa eken degennen basqa oiyma eş närse kırgen joq, tek aryz arqyly sony esterıne saldym. Al kısı türmede qarap otyra aluşy ma edı, qolyma alǧan eŋbektı audaryp tastaiyn dep jūmysqa kırısıp kettım. Mezgıldıŋ qalai tez ötkenın baiqamai qalyppyn. Bır künı türme bastyqtary kelıp: “Sız, Bökeihanov myrza, abaqtydan bosatyldyŋyz, jolyŋyz aşyq, şyǧyŋyz”,-degende, menıŋ: “Türmeden äzır şyqpaimyn, jūmysymdy bıtırgenım joq, bıraz kün otyra tūraiyn”, - degenıme, älgıler sener-senbesın bılmei“: “Eto Vaşe delo, pust budet tak”, - dep şyǧyp ketken edı. Älekeŋde osyndai qyzyq jaǧdai bolǧanyn estıp bız köpke deiın külın jürdık”, - degen edı Jaqaŋ.
Jaqaŋnyŋ jan düniesı keŋ, mınezı jūrtqa jaǧymdy, öz ortalyǧynyŋ eŋ bır aiaulysy, jıgıttıŋ sūltany edı ǧoi. Ülkenge - ını, kışıge aǧa bop bärınıŋ köŋılın tauyp, jeke basy aǧalarynyŋ köleŋkesındegı kısıdei qala berıp kışıpeiıldıgın körsete bıletın. Jaqaŋ “aituǧa tūrady” degen qūpiia-syryn mendei senımdı, özıne berılgen serıgınen eşqaşan jasyrmaityn, qūlaǧyma qūia beretın.
Būl joly da köŋılınde jürgen jailardy ışınde saqtap qalmai men bıle jürsın dedı me, bärın aqtaryp jaiyp saldy, sondaǧy öz auzynan estıgenım: “Aq teŋız arqyly şetelderdıŋ kemelerı Solovki aralyna taiau tūrǧan porttarǧa toqtaityn. Onymen keluşıler Sovet odaǧymen ekıarada sauda-sattyq jürgızetın şetelderdıŋ uäkılderı bolatyn. Sondai saparmen jetken bır beimälım kısı maǧan kelıp jolyqty, ūltyn aiyra almadym, ekeumız orysşa söilestık. Kelgen şaruasy – Mūstafa Şoqaiūlynyŋ tapsyrmasy boiynşa menı jasyryp özderımen bırge alyp ketpekşı oilary bar eken. Ūzaq söilesuge mümkındık bolmady, menıŋ sondaǧy qaitarǧan sälemım: “Mūstafanyŋ qamqorlyǧyna raqmet, Mırjaqyp “qaşqyn” atalyp otanyn, tuǧan el-jūrtyn tastap ketpeidı, bolaşaqtaǧy jekebasynyŋ qamyn oilap, däulettı-saltanatty ömırge qyzyqpaidy. “Böten elde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan bol” degendei Mūstafanyŋ ūsynysyn qabyl almaimyn, “ümıtsız şaitan bolsyn” deidı ǧoi jūrt, tırı bolsam künderdıŋ bır künınde elge oralyp qazaq halqynyŋ aldynda adal qyzmet etuden jalyqpaimyn, adasqan jerım bolsa keşırer degen ümıttemın. Mırjaqyp osylai aitty dep jetkızersıŋ”, - dedım.
Bas qosqan ölşeulı merzım aiaqtaluǧa taiap qaldy, “körıskenşe kün jaqsy” demekşı, aldymyzda bızdı ne kütıp tūrǧanyn kım bılsın, sondyqtan Jaqaŋnyŋ Butyrkada ötkızgen qasırettı jyldaryn sūrastyryp bılmek bolsam da janym aşyp, ony keiınge qaldyryp sozyp keldım. Endı batylym jetıp aityp beruın ötındım.
Jaqaŋnyŋ mälımetı boiynşa: “Mäskeudegı äigılı Butyrka türmesı - arhitektor M.F.Q Kazakovtyŋ jobasymen 1879 jyly salynǧan ortalyq türmelerdıŋ bırı. Reseidıŋ är jerınde ūstalǧan saiasi tūtqyndardyŋ taǧdyry osy jerde şeşılıp, olardy iırıp, taratyp, aidap jıberıp otyratyn peresylochnyi türme sanalady eken. Būl türmenıŋ qorşauynda belgılı saiasi tūtqyndardyŋ sapynda bolşevikter F.E. Dzerjinskii, N.E. Bauman, E.M. Iаroslavskii, t.b. bar. Onyŋ bosaǧasyn attaǧan kısılerdıŋ sany öte köp. Sonau patşa ükımetınıŋ kezınen osy zamanǧa deiın saqtalyp kelgen, tūtqyndarǧa körsetken auyr jazasyn, qataŋ tärtıbın bastan keştın, ony aityp ne qylaiyn. Türmenıŋ ūzynnan-üzyn sozylǧan dälızınde qarama-qarsy salynǧan kameralary temır esıkpen tas bekıtılgen, tek döŋgelek tesık qaldyrylǧan. Köpşılıkke arnalǧan ortaq kameralary men jeke oqşau (odinochnaia) kameralarynyŋ terezelerı tym joǧary, ışı kömeskı, qaraŋǧylau, tünde şaqyraityp elektr şamyn öşırmei jaǧyp qoiady, münyŋ özı kısıge jaǧymsyz auyr tiedı eken. Men Butyrkada ekı jyldai bır kamerada jalǧyz otyrdym. Ärqily zamannyŋ türmesınde kün keşkenımde menıŋ esımde qalǧan, boiyma sıŋgen üş qaǧidasy (zapoved) bar bolatyn: tergeuşıge senbeu, odan qoryqpau jäne eş närsenı sūramau. Osylardy boiyna sıŋıre bılgen kısı ıs jüzınde qoldana alsa, odan ūtylmaidy jäne öz basyn sol tūrmysqa erıksız köndıru abzal. Eŋ aldymen, adam ömırden küderın üzbeu kerek. Sonymen qatar şydamdylyq körsetıp qiyndyqqa tötep bergen dūrys, qandai jaǧdaiǧa kez kelseŋ de adamgerşılık qasietten, jıger-qairattan aiyrylmai qaisarlyqpen, “būnyŋ bärı tek uaqytşa küizelıs qoi” dep tözımdılıkpen qarsy alu qajet. Osylardyŋ bärın eske alyp, türme tärtıbınen bos mezgılımde, mümkındık bolǧanşa är kündı qalai meŋgerıp ötkızuımdı oilap, bır tūjyrymǧa keldım, ony ainymai oryndap ta tūrdym. Qalendar degen joq bolǧandyqtan, ony oiymda saqtap, ūmytpai belgılı bır künnen bastap jyl mezgılın sanap jürgızın otyrdym, bül oŋai jūmys emes, aqyl-oidy qozǧap şynyqtyratyn täsıl. Denemdı bos qoimai qimylmen qan jürgızu üşın gimnastika jasap jürdım. Künıne 20-30 minut tūtqyndardy taza auaǧa şyǧaryp aiaq jazdyrtatyny bolady, al men oǧan qosa kameranyŋ ışınde ersılı-qarsyly adymdap, şarşaǧanymşa jürıp, sodan soŋ baryp bır mezgıl tynyǧamyn.
Ūzaq künderdı ötkızu üşın özıme ermek taptym, türmenıŋ beretın bır tılım qara nanyn ünemdep, sılekeiımmen qatyryp odan şahmat müsınderın jasap alyp, qarama-qarsy ekı kısıdei oinap otyrǧanymdy tesıkten syǧalap körgen küzetşıler qairan qalatyn.
Butyrka qabyrǧasynda ötkızgen künderınde tergeu jūmysynyŋ qalai jürgızılgenı jaily Jaqaŋ: “Gaia, ony eske aludyŋ qajetı joq”, - dep aşyla qoimady. Syryn bügın qalǧanyn ıştei sezdım de qazbalap sūramadym. Äŋgımesın jalǧap: “Sot menı 58-statiamen aiyptap, on jylǧa kestı, sodan keiın köpşılık otyrǧan kameraǧa köşırdı. Otyrǧandarǧa “assalaumaǧalaiküm” bere kırdım, jūrttyŋ ışınde közıme ystyq bolyp tüsken ol özımnıŋ Aqai äkem (Asqar Dulatov). Aqai äkem ornynan äzer tūryp, belın jazyp kelıp menı qūşty, ekeumız de balaşa solqyldap jyladyq. Aǧamnyŋ mūnda otyrǧanyn bılgen emespın, quanǧanymyzda şek bolǧan joq, Aqai äkem būrynǧydai emes qartaiyp, jüdegen. Maǧan mūŋyn şaqqandai köŋılı bosap, köz jasyn köpke deiın tyia almady. Aqai äkemnıŋ aituynşa, özın menen keiın 1929 jyldyŋ orta şenınde tūtqyndapty, är jerde ūstap osy Butyrkaǧa jetkızıptı. Būl kamerada bıraz qazaqtar bar edı, olardy jaqynda türlı jerlerge aidap jıbergenın aitty. Elden şyqqaly üi ışınen habar-oşar bolmauy janyna batqanyn aityp otyrdy, endı menen tuystardyŋ amandyǧyn estıp bır jasap qaldy. Osyndai tar jerde jolyǧuymyz, quanyşymyz ūzaqqa barmady, keşıkpei ekeumızdı ekı aiyryp jıberdı. Men Solovkige jöneltıldım, Aqai äkemnen sodan berı habarsyzbyn”, - degen edı Jaqaŋ.
Sosnoves lazaretınde Jaqaŋmen bırge jūmys ısteitın därıgerlermen tanystym, tūrǧan üiımızge şaqyryp az kün dämdes boldyq. “Jaqaŋ töŋıregınde özı qatarly janaşyr tūtqyn därıgerlerdı köruım köŋılıme sabyr saiasyn ūialatty. Jaqaŋ auyra qalsa järdemderın aiamai, jalǧyz, kütusız qaldyrmas degen senım tuyp jūbanǧandai qoştasyp elge oraldym. Jaqaŋmen ötkızgen soŋǧy az künım köp jyldarǧa tatityndai ūmytylmas ülken äser qaldyrdy. Maǧan bergen aqyl-keŋesı, dünietanymy, özınıŋ közqarasy, el-jūrtyna degen airyqşa süiıspenşılıgı, basyna tüsken azapty nardyŋ küşındei erlıkpen köterın kelgenı, onyŋ qaisarlyǧy men tözımdılıgı būrynǧydan görı de äldeneşe ese küşeie tüskendei körındı maǧan. Būl jaǧy kımge de bolsa ülgı-önege bolarlyqtai. Baiaǧy azamat qalpynan Mırjaqyp aiyrylmaǧanyn körgen özım bır mektepten därıs alǧandai bop jan düniemdı baiytyp sala berdı, maqtanyşymdy jasyra almaimyn.
«Şyndyq şyraǧy» kıtaby, 295-298 better. Mektep baspasy, 2013 jyl
Ūqsas jaŋalyqtar
