«بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى ول…» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، ادام ومىرىندە بولماي قويمايتىن تابيعي قۇبىلىستىڭ ءبىرى – ادام بالاسىنىڭ بۇل ومىردەگى كورەتىن جارىعى، تاتاتىن ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ، جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن ماڭگىلىك ساپارعا اتتانۋى. ءيا، ول اركىمگە ارقالاي، ءارتۇرلى ۋاقىتتا كەلەدى.
بىرەۋ دۇنيە ەسىگىن اشپاي جاتىپ شىر ەتىپ، از كەم عانا جارىق كورىپ شەتىنەپ تە كەتەدى. ەندى ءبىرى وڭ مەن سولىن تانىپ، جاقسى مەن جاماندى ايىرىپ، ەندى عانا ازامات بولىپ، ۇلكەن ومىرگە قادام باستار ساتتە ارتىندا ءىزىن جالعاستىرار تۇياق تا قالماي بۇل ومىردەن قىرشىن كەتىپ جاتادى. ەندى بىرەۋگە جاراتقاننىڭ جارىلقاۋىمەن ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بوپ، نەمەرە-شوبەرە ءسۇيىپ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ باقىتى ماڭدايعا جازىلادى. حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىنىڭ ىشىندە ەجەلدەن قالىپتاسقان كوڭىل ايتۋ ءۇردىسىنىڭ ورنى ەرەكشە. جاقىنىنان ايرىلىپ، قاسىرەت شەگىپ، جان-جۇرەگى ەزىلىپ، قارالى بوپ وتىرعان كىسىگە ورنىمەن كوڭىل ايتىپ، قايعىسىنا ورتاقتاسا ءبىلۋ دە مادەنيەتتىلىكتى، سىپايىلىقتى، سونىمەن قاتار شەشەندىكتى دە تالاپ ەتەدى. ال جاقىنى قايتىس بولعانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەستىرتۋ ايتادى. ءوز ورتاسىندا بەلگىلى، بەدەلى بار كىسىلەر قايعىلى قازانى جاناشىر تۋىستارىمەن جينالىپ بارىپ استارلاپ جەتكىزگەن. قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىندا ادام قايتىس بولعان كۇننەن باستاپ ونىڭ جىلى ءوتىپ، اسى بەرىلگەنشە جوقتاۋ ايتىلادى. قازانى ەستىگەن جاناشىر اعايىن-تۋىستار كەلىپ، كوڭىل ايتىپ، ازا تۇتىپ كورىسەدى. مۇنى ادەبيەت تەرمينىندە «ەلەگيا» نەمەسە داۋىس قىلۋ، جوقتاۋ دەپ اتايدى. جوقتاۋدىڭ ءمانىسى مارقۇم بولعان كىسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ ومىرىندە ىستەگەن ىزگى ىستەرىن، باسىنان كەشىرگەن مۇشكىل حالدەرىن باياندايدى. بۇل دۇنيەنىڭ ۋاقىتشا جالعاندىعىن ايتىپ، ادامداردىڭ ءتىرى كەزىندە ءبىر-ءبىرىن باعالاۋعا، اللانى ۇنەمى ەسكە الىپ تاۋبە ەتۋگە، سول ايتىلعان جوقتاۋدان ءاربىر ادام عيبراتتى وي تۇيۋگە ۇندەگەن. مۇڭدى داۋىسپەن ايتىلادى. الايدا، وسى جوقتاۋدىڭ دا جورالعىسىن دۇرىس ساقتاي بەرمەيمىز. مىسالى; «جاسار جاسىن جاساتپاي، جاراتقان نەدەن اسىقتى اي»، «ءولىمى قۇرسىن ءورت ەكەن، وزەككە تۇسكەن دەرت ەكەن. ەلۋ بەس جاسقا كەلگەندە الامىن دەگەن سەرت ەكەن» ت.ب. سەكىلدى. ءتىپتى كەيبىر جاندار سابىرسىزدىق تانىتىپ، باسۋ ايتقان باسالقى ءسوزدى تىڭداماي شەكتەن تىس باقىرىپ-شاقىرىپ بەيادەپ ورەسكەل قىلىق تانىتىپ جاتادى. كەيدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە جاريالانعان قازانامادا: «مەيىرىمسىز، قاتىگەز سۇم اجال ارامىزدان مەزگىلسىز الىپ كەتتى…» دەگەندەي سوزدەر جازىلىپ جاتادى. مۇنىڭ ءبارى دە جاراتقاننىڭ جازعان تاعدىرىنا نالا بولۋ، اللاعا رازى بولماي نارازىلىق تانىتۋ نيەتىنەن تۋىندايتىن ارەكەتتەر. «جوقتاۋدى مۇلدەم ايتۋعا بولمايدى، جىلاۋ دۇرىس ەمەس» دەۋدەن اۋلاقپىز، ارينە. ءار نارسەنىڭ ءوز شەڭبەرى، شەگى بولادى. قاي كەزدە بولسا دا ادەپتەن وزباعان ابزال بولار ەدى. ال ەندى تاريحقا زەر سالساق، قازاقتا جوقتاۋ جازباعان اقىن كەمدە-كەم شىعار. الايدا ولار شاريعاتتان اسپاي، ادەپتى ساقتاي وتىرا ەستىگەن جاندار عيبرات الاتىنداي جوقتاۋ جىرىن جازعان. جوقتاۋ تەك ىشتەگى قايعى مەن شەردى سىرتقا شىعارۋ ءۇشىن عانا ەمەس، تىرىلەرگە سالماقتى وي سالىپ، ونەگەلى ءومىر سۇرۋگە جەتەلەۋ ءۇشىن دە جازىلعان.
قازاقتىڭ ءبىرتۋار باتىر ۇلى باۋىرجان مومىشۇلى دا ءوزىنىڭ كەلىنى زەينەپتەن ولگەن كەزىندە جوقتاۋ ايتۋىن تالاپ ەتكەنىنەن ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولار ەدى. سوندىقتان جوقتاۋدىڭ تاربيەلىك ءمانى دە زور. سول سەبەپتى بۇگىنگى كۇنگى جوقتاۋدىڭ سوزىنە ەرەكشە ءمان بەرىلۋى كەرەك سياقتى. ۇلكەن كىسىلەردەن «ءولىمدى، ياعني قارالى حاباردى ايەل ادام ەستىرتپەيدى، ءولىم بەلەڭ الىپ كەتەدى» دەپ جاتقانىن ەستيتىنبىز. ال قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە «اكەم قايتىس بولدى، شەشەم قايتىس بولدى» دەپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي ءدۇيىم ەلگە جاريالاپ جاتادى. جانە سول پوستتىڭ استىنا ءوزى پىكىر جازىپ، لايك باسىپ وتىرادى. سوندا اكەسى نە اناسى مارقۇم بوپ جاتقاندا قالاي عانا ۇيالى تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىرادى ەكەن. بۇنى ءبىز شىن قايعىرعاندىق دەپ ايتا المايمىز. بۇل ءتىپتى ادەپسىزدىك دەسە دە بولادى. كەيىن قىرىق كۇندىگىندە نەمەسە جىلىندا، قايتقان كۇنىندە ەسكە الىپ، ەستەلىك جازسا ءبىر ءجون. وسى جاعىنا دا ءمان بەرگەنىمىز ءجون-اۋ. قازىرگى ۋاقىتتا اقپارات قۇرالدارىندا، عالامتور بەتتەرىندە ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە «اقىلى جوقتاۋشىلاردىڭ» شىعا باستاعانىن جازىپ دابىل قاعۋدا. بۇل دەگەنىمىز بار ۇياتتى ىسىرىپ قويىپ، بەتتىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ، ساندىك ءۇشىن قايتىس بولعان كىسىگە تۇك قاتىسى جوق ادامدى اقشاعا جالداپ اكەپ وتىرعىزىپ قويىپ، قويىلىم قويعان كورىنىس سەكىلدى ىڭعايسىز جاعداي تۋدىراتىنى انىق. شىن كوڭىلدەن قايعىرماعان سوڭ ونداي جاساندى ستسەناري كىمگە جانە نە ءۇشىن كەرەك؟ كەلەشەك ۇرپاعىمىز ازباسىن دەسەك، دەرەۋ بۇنداي كەلەڭسىز قۇبىلىستان ارىلۋىمىز كەرەك. جاسىراتىنى جوق، كەيدە قازالى ۇيگە كوڭىل ايتىپ بارعاندا قازاعا ەمەس، بەينە ءبىر تويعا بارعانداي اسەر الاتىنىمىز بار. قايعىنىڭ قارا بۇلتىن جامىلىپ، جىلاپ-سىقتاپ جاتقاندا داستارحاندى قۇدا كۇتكەندەي جايناتىپ قويىپ (مۇردە وڭ جاقتا جاتقاندا) تاباقتار تارتىلىپ، ءبىر-بىرىنە اساتىپ، ۋلاپ-شۋلاپ، سەڭدەي سوعىلىسىپ، ودان قالدى ساندىق اشىپ جىرتىسقا تالاسىپ، ءبىر جاپىراق شۇبەرەك ءۇشىن قىرعيقاباق بوپ جاتادى. سوندا دەيمىز-اۋ، بۇل كىمگە كۇلكى، كىمگە ءتۇرپى؟ ءبىز مۇنداي ادەتتەرمەن كەلەشەك ۇرپاققا قانداي ونەگە قالدىرا الامىز؟ جالپى ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن قاي جەردە بولماسىن ادەپتىلىكتى، قاناعاتشىلدىقتى، مادەنيەتتىلىكتى ساقتاي بىلسەك جاراسىمدى بولار ەدى…
ارىستانبەك بايقابىلوۆ، تەولوگ
