قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرگەن كەزەڭنەن باستاپ ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتى عانا ەمەس، الەۋمەتتىڭ قۇرامى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرادى. بۇعان دەيىنگى قازاقستاندا باسىمدىققا يە بولعان ەتنوستاردىڭ ورنىندا قازاق حالقى تيتۋلدىق ۇلتقا اينالىپ، قوعام «ۇلى وزگەرىستەردى» باستان كەشتى. قازاق حالقىنىڭ قوعامداعى جەتەكشى، نەگىزگى ۇلت رەتىندە باسىمدىق الۋى، ساياسي جۇيەلەردىڭ ويدا جوقتا جىلدام وزگەرىسكە ۇشىراۋى، قوعامداعى جەتەكشى سانالعان سلاۆياندىق سيپاتتىڭ قازاقى ناقىشقا اۋىسۋى بىرقاتار كۇردەلى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەتىن شىعاردى.
«مەنىڭ مەكەنجايىم – كسرو» اتتى لەپەستىڭ بۋىمەن وسكەن بۋىننىڭ اراجىگى اجىراپ، قوعام «ءوزى قالىپتاستىرعان» جاڭا قۇندىلىقتار نەگىزىندە قايتادان وزگەرىسكە ۇشىراۋى قاجەت بولدى. شىنتۋايتىندا، «ەتنوستار زەرتحاناسىنا» اينالعان قازاقستاندىقتاردىڭ ءوزى دە، ۇزاق جىلدارعا قۇرىلعان مەملەكەتتىك ساياسات تا مۇنداي كۇردەلى وزگەرىستەرگە بىردەن دايىن بولماي شىقتى. اقىرىندا ەل اۋماعىندا وقتىن-وقتىن ۇلتارالىق قاقتىعىستار بولدى.
«كوپ ۇلتتى قازاقستان!»... ءبارى قالاي باستالدى؟
تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرگەن كەزەڭدەگى قازاقستاندى «جاس بالاعا» تەڭەيىك. ءتاي-ءتاي باسقان بالاعا ءبارى جاراسىمدى. 90-جىلداردان كەيىنگى قازاقستانعا دا قانداي تەڭەۋ، قانداي شەندەستىرۋ بولسا دا جاراسىمدى ەدى. قازاقستان ول جىلدارى «كوپ ۇلتتى مەملەكەت» بولدى، «ورتاق ۇيگە» اينالدى. رياسىز كوڭىلدەن، قوناقجايلىق، مەيماندوستىق پەيىلدەن شىققان شىن لەپەس. بىراق جىلدار وتە كەلە قوعام ەسەيدى، قازاقستان تەرريتورياسىندا ۇلتتانۋ پروتسەسى باستالدى. ۇلتتانۋ پروتسەسىنىڭ جولىندا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت پەن ەتنوستار ماسەلەسى ءجىتى قاراستىرىلا قويمادى. قازاقستان ساياسي ەليتا ءۇشىن قۇراما، كوپەتنوستى مەملەكەت سيپاتىندا قالىپ قويدى. قوعامدى ءبىرتۇتاس اعزا رەتىندە قابىلداپ، قازاقستاندىقتار قۇرعان ازاماتتىق قوعامنىڭ ورتاق قۇندىلىقتار نەگىزىندە قالىپتاسۋىنا جول اشىلمادى.
جۋرناليست، زەرتتەۋشى مارات توقاشباەۆ قازاق ەلىندەگى كوپۇلتتىلىق ماسەلەسىنىڭ ءمانىن بىلاي تارقاتادى:
«قازاقستاندا سانى ءجۇز مىڭنان اساتىن توعىز ۇلت دياسپوراسى (ورىس، وزبەك، ۋكراين، ۇيعىر، تاتار، نەمىس، تۇرىك، كورەي، ءازىربايجان) عانا بار. ەلىمىزدەگى ەكى چۋكچا، ءبىر شور، ءۇش توفالارى، ءتورت ۆەپس، جەتى بۋريات، ون قالماق تاعى باسقالاردى كەڭەستىك پسيحولوگيامەن ارقايسىسىن جەكە-جەكە ۇلتقا ەسەپتەۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ ولار دا ءوز ەتنوستارىنىڭ جاي وكىلدەرى عانا».
مۇنىڭ ۇستىنە قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ساياسي ناۋقانداردا عانا بەلسەندى قىزمەتكە كوشۋى حالىقتاردى ورتاق توپتاستىرۋعا ەمەس، جىلىكتەۋگە جول اشتى. مۇنىڭ سالدارىنان ەتنيكالىق ماسەلەلەر شيرىعا ءتۇستى. ادەتتە، ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ فاكتورلارى ەسەبىندە ءتىل، ءدىن، سالت-cانا، بيلىك، ەتنوستىق قۇندىلىقتار كاتەگوريالارى ەسەپكە الىناتىنىن جاقسى بىلەمىز، بىراق مۇنىڭ ءبارى كونفليكتىڭ جاناما سەبەپتەرى.
ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى تۋىنداتۋشى باستى سەبەپتەر – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دامىتۋدىڭ، قۇقىقتىق قاتىناستاردى نىعايتۋدىڭ دۇرىس جولعا قويىلماۋى، دەموكراتيا زاڭدىلىقتارىنىڭ ساقتالماۋى جانە ەلدە ءتۇرلى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ بەلەڭ الۋى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون.
تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن جىلداردان كەيىن قازاق دالاسىندا بىرقاتار ۇلتارالىق قاقتىعىستار بولدى. دەگەنمەن مۇنداي دۇربەلەڭدەرگە «تۇرمىستىق جانجال» ەسەبىندە قاراۋ ماسەلەنى ودان سايىن ۋشىقتىرىپ جىبەردى. بىزدىڭشە، ماسەلەگە تۇرمىستىق جانجال تۇرعىسىنان كەلۋ – وتانىمىزداعى ەتنوگەوپوليتيكالىق ساياساتتىڭ دۇرىس جۇرگىزىلمەي وتىرعاندىعىن، ونى شەشۋ مەن رەتتەستىرۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن ءوندىرۋدىڭ دۇرىس جولعا قويىلماعاندىعىن كورسەتەدى.
ەلدەگى ەتنيكالىق قاقتىعىستى شەشۋدىڭ باستى جولى – ۇلتتىق ءبىلىم ساياساتىن نىعايتۋ مەن ەركىن ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋعا جول اشۋ.
تاريحقا تەرەڭدەسەك...
تاريحي وقيعالارعا نازار سالساق، قازاقستاندا بولعان ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ دەنى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالارمەن جىلعالانىپ جاتاتىندىعىن بايقايمىز.
1992 جىلعى وسكەمەندەگى شەشەندەرمەن قاقتىعىس وقيعاسى كوپشىلىكتىڭ ءالى ەسىندە. مۇنداعى قازاق-شەشەن اراسىنداعى قاقتىعىس - قىلمىستىق وقيعادا قىلمىسكەرلەردىڭ ۇلتىن، شىققان تەگى مەن ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن زورايتىپ ايتۋدىڭ نەگە اپارىپ سوعاتىنىن كورسەتىپ بەرگەندەي. وسكەمەندەگى ارماتۋرا زاۋىتىنىڭ جاتاقحاناسىندا ءتورت قازاق جىگىتىنىڭ ءمايىتى تابىلعانى، مۇنداي سوراقىلىقتىڭ شەشەندەر تاراپىنان جاسالعانى جايلى قاۋەسەتتىڭ تاراۋى جاعدايدى ۋشىقتىردى. ال مۇنداي وقيعاعا جول بەرمەۋ ءۇشىن قىزمەت ورنىنداعى جۇمىسشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتپەگەن مەكەمە باسشىلىعىنىڭ جازالانىپ-جازالانباعانى ايتىلمايدى. قىلمىستىق توپ وكىلدەرىنىڭ ەتنيكالىق بەدەرىنە باسىمدىق بەرىلدى دە، الەۋمەتتىك پروبلەما سونىڭ ارقاسىندا تاسالانىپ، ەل نازارىنان تىس قالدى.
مۇنداي ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس پەن سەرىكتەستەسە وتىرىپ جۇمىس جۇرگىزۋ مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسپاۋى, «ەتنيكالىق الالاۋشىلىق» سالدارىنان تۇتانعان تاعى ءبىر وقيعا 2006 جىلى تەڭىز مۇناي كەن ورنىندا بولدى. قازاق-تۇرىك جۇمىسشىلارى اراسىندا كيكىلجىڭ سوڭى قارۋلى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، رەسمي دەرەككە سايكەس, تۇرىكتىڭ 339 ازاماتى زارداپ شەكتى. ولاردىڭ 136-ى اۋىر جاراقات العان. ال شەتەلدىك باق وسى وقيعا كەزىندە 40-قا تارتا ادامنىڭ ولگەنىن جازدى. ءبىر سوراقىسى، ەتنيكالىق قاقتىعىستار ۇلتتىق ەگوعا عانا ەمەس، قوعامنىڭ دامۋىنا، ەكونوميكانىڭ ىلگەرلەۋىنە ايتارلىقتاي زيان كەلتىرەدى. تەڭىزدەگى قاقتىعىستان كەيىن ءۇندىستان، تۇركيا، فيليپپيننەن كەلگەن 4 مىڭعا تارتا جۇمىسشى ەۆاكۋاتسيالاندى. ال ەكىنشى بۋىندى زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىن جارتى جىلعا شەگەرۋگە تۋرا كەلدى.
ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ ۋشىعۋىنا سەبەپ بولاتىن فاكتوردىڭ ءبىر سەبەبى - تۇرعىندار اراسىنداعى سالاۋاتتى قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسپاۋى. وعان 2006 جىلعى «شەلەك» وقيعاسى دالەل. سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا الماتى وبلىسى، شەلەك اۋىلىنىڭ جاستارى «ستارىي زاموك» اتتى ءدامحانادا سوزگە كەلىپ، ۇلتى ۇيعىر بىرنەشە ازامات وزىمەن شامالاس ۇلتى قازاق جىگىتتى ساباپ تاستاعانى ايتىلادى. توبەلەس-جانجالدىڭ سوڭى «ەل بىزدىكى، جەر بىزدىكى» دەگەن ەكسترەميستىك ۇرانعا ۇلاسىپ، وقيعا كەلەسى كۇنى 300-گە جۋىق ازامات اراسىندا ەتنيكالىق قاقتىعىسقا ۇلاسادى. جەرگىلىكتى قاقتىعىستىڭ ەتنيكالىق سيپات الۋىنا قوعامعا ىقپالدى باسىلىمداردىڭ، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن مەديانىڭ ايتالىقتاي دارەجەدە ىقپالى بارىن جاسىرا المايمىز. اراعا سىنا قاعىپ، ءورت قويعىش باياندامالارعا باسىلىمدار دا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى دا ءجيى جۇگىنىپ، سول ارقىلى "باقاي ەسەبىن" شىعارىپ وتىرادى.
پۋبليتسيست، “ۇيعىر اۆازي” گازەتiنiڭ باس رەداكتورى يۋلداش ازاماتوۆ شەلەكتەگى وقيعا مەن باق-تىڭ سانساتسيا قۋ الەگىنە بىلاي دەپ پىكىر بىلدىرەدى:
«ءوزiڭiز بiلەسiز، شەلەكتەگi وقيعادان كەيiن كەيبiر باق ۇيعىرلارعا قارسى كامپانيانى باستاپ كەپ جiبەردi... قازاق، ۇيعىر تۇرعىندارى مەن اقساقالدارىنان 300-دەي ادام جيناپ، قاتتى باتىرىپ ايتتىق. ۇيعىر مەكتەپتەرiندە جينالىس وتكiزiپ، اتا-انالارىمەن سويلەستiك... جانە سول توبەلەس بولعان كۇننiڭ ەرتەسiنە ەكi جاق تاعى دا توبەلەس ۇيىمداستىرامىز دەگەندە، بiر ۇيعىر مەن بiر قازاق شىعىپ، توقتاۋ ايتىپتى. بiزدiڭ گازەتتە سول ەكەۋiنiڭ ارقاسىندا قانتوگiس بولماعانى جازىلدى. سودان نە كەرەك، ءبارi باسىلدى، ورنىنا كەلدi دەگەندە، 15-20 كۇننەن كەيiن “سۆوبودا سلوۆا” گازەتi “ۇيعىرلار قازاقتاردى ۇرىپ كەتتi…” دەگەن سارىندا ماتەريال جاريالاپ جiبەردi. سودان ايقاي [تاعى] باستالىپ كەتتi».
الەۋمەتتىك مەديادا ەتنيكالىق كەلەڭسىزدىكتەردى ءسوز ەتۋ – قۇرعاق قۇراققا ءورت قويعانمەن تەڭ. بۇرىنعى «پەنجىم»، قازىرگى «اتامەكەن» اۋىلىنداعى قازاق جانە ۇيعىر وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا بولعان توبەلەستى وقۋشىلاردىڭ ءاپ-ساتتە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاراتىپ جىبەرۋى دە تۇتاس حالىقتى دۇرلىكتىرىپ، جانجالعا "جار بولعانى" جاسىرىن ەمەس.
ءبىلىم وشاقتارىندا تاريحي سانانىڭ، ادامي قارىم-قاتىناس ءمادەنيەتىنىڭ ناسيحاتتالماۋى سالدارىنان مۇنداي جاڭساق تۇسىنىكتەر الەۋمەتتىك توپتاردى جارعا جىعىپ جاتادى. ورتاق مۇددە جولىندا ۇيىسۋدىڭ ورنىنا جالاڭ تۇسىنىكتى العا تارتىپ، جىككە ءبولىنۋ - ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىن بوگەيدى. جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان مۇنداي ماسەلەلەردى جىلى جاۋىپ قويا سالۋ، بۇركەمەلەۋ، تۇرمىستىق جانجالعا بالاۋ – ەتنيكالىق پروتەستەردى كۇشەيتە بەرەدى.
ءبىز كورمەگەن ايدىڭ ەكىنشى بەتى...
مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت پەن ءتۇرلى دياسپورالار اراسىنداعى تاتۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك-مادەني ىنتىماق اسا ماڭىزدى بايلانىستى. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ قوعامداعى مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ءوز ميسسياسىن، مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ءرولىن ناقتى ءبىلىپ، قوعامدىق ەۆوليۋتسيا تاسىن ورگە سۇيرەۋگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانى ءجون. ۇلتتىڭ وزىنە، ءوز قۇندىلىقتارىنا قۇرمەت كورسەتۋى، كوپتەگەن سالالىق قۇرىلىمداردا تانىستىقتىڭ ەمەس، كاسىبيلىكتىڭ العا شىعۋى، سوت پەن قۇقىق قورعاۋ، ءبىلىم مەن ءوندىرىس، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ەكونوميكا سالاسىنداعى قىزمەتتەردىڭ ساۋاتتى جۇيەلەنۋى، دەموكراتيالىق پروتسەستەردىڭ كۇشەيۋى بۇعان ايتارلىقتاي وڭ ىقپال ەتەدى. ءتۇرلى ەتنيكالىق ۇلت وكىلدەرى تۋدىرعان جانجالداردا قىلمىسكەرلەردىڭ ءادىل جازالانباۋى، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە زاڭدىق-قۇقىقتىق تۇرعىدان دۇرىس باعا بەرمەۋ، قىلمىستى بولعان قازاقستاندىقتاردى جازالاۋعا كەلگەندە ەتنيكالىق سيپاتقا قاراي «الالاۋ» دەرەكتەرى بارلىق الەۋمەتتىك توپتار اراسىنداعى الابوتەندىكتى وياتىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قوياتىن فاكتور ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك.
مىسالى، 2007 جىلى ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، مالوۆودنوە اۋىلىندا قازاقتار مەن شەشەندەر اراسىندا ەتنيكالىق قاقتىعىس بۇرق ەتە قالعاندا باس پروكۋراتۋرانىڭ «ءوز كۇشىنە» مىنگەنى ايتىلادى. باس پروكۋراتۋرانىڭ بۇل تاقىرىپتى قوزعاۋعا تىيىم سالىپ، قاقتىعىس ورىن العان كەزدە-اق باق جەتەكشىلەرىنە، اسىرەسە ينتەرنەت سايتتارىنىڭ يەلەرىنە قاتاڭ ەسكەرتپە جىبەرگەنى حابارلانادى. ول ەسكەرتپەدە قاقتىعىس جايىندا ماتەريال جاريالاعانى ءۇشىن عانا ەمەس، ءتىپتى وعان تۇسىنىك بەرگەنى ءۇشىن دە قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ جونىندە جازىلعان دەگەن دەرەك بار.
كوپشىلىگى بۇل قاندى قاقتىعىستىڭ سەبەبى مەن ءمانى ءالى كۇنگە تولىق اشىلعان جوق دەپ سانايدى. قازاقستاننىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بۇل تاقىرىپتى قوعامعا وتە جۇپىنى تۇردە جەتكىزدى. باس پروكۋراتۋرا بۇل تاقىرىپتا قوزعاۋعا تىيىم سالىپ، قاقتىعىس ورىن العان كەزدە-اق باق جەتەكشىلەرىنە، اسىرەسە ينتەرنەت سايتتارىنىڭ يەلەرىنە قاتاڭ ەسكەرتپە جىبەردى. ول ەسكەرتپەدە قاقتىعىس جايىندا ماتەريال جاريالاعانى ءۇشىن عانا ەمەس، ءتىپتى وعان تۇسىنىك بەرگەنى ءۇشىن دە قىلمىستىق جاۋاپقا تارتۋ جونىندە ايتىلعان ەدى.
ادەتتە، ەتنيكالىق قاقتىعىسقا دۇرىس باعا بەرمەۋ، ونى اشىق تالقىلاۋدان تارتىنۋ، جۇقالتاڭ ەتىپ كورسەتۋ – دۇردارازدىقتىڭ «عۇمىرىن ۇزارتىپ» بەرەدى.
ال، اۋىل تۇرعىندارى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا مۇنداي ەتنيكالىق قاقتىعىستىڭ اۋقىمدى سيپات الۋىنا نە تۇرتكى بولىپ وتىرعاندىعىن اشىق ايتپاق بولعان. ولار ۇلتتىق ماسس مەدياعا ەتنوستار اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، جەمقورلىق، پاراقورلىق سەكىلدى فاكتورلار دەپ بەرىپ وتىرعانىن حابارلاعان.
سونىمەن قاتار، ەتنيكالىق قاقتىعىستاردىڭ باسىم بولىگى زورلىق-زومبىلىق، قورلىق كورسەتۋ، ازاپتاۋ مەن ءزابىر كورسەتۋ دەرەكتەرىمەن تىعىز بايلانىستى. اۋىر قىلمىس دەرەكتەرىنىڭ ەتنيكالىق قاقتىعىستارعا ۇلاسۋى قازاقستاندا ءجيى بولادى. بىرنەشە ەتنوستار تىعىز قونىستانعان وڭتۇستىك ايماقتاردا قازاقتار مەن كۇردتەردىڭ، قازاقتار مەن تۇرىكتەردىڭ، قازاقتار مەن تاجىكتەردىڭ اراسىندا بولعان 2007 (ماياتاس وقيعاسى), 2015 (ساراعاش اۋدانى، بوستاندىق اۋىلىنداعى وقيعا), 2016 جىلعى (قاراكەمەر وقيعاسى) دۇردارازدىقتاردىڭ بارلىعىندا كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى ازاپتاۋ، ازعىندىقپەن زورلاۋ، جاسوسپىرىمدەرگە قورلىق كورسەتۋ جانە ءولتىرۋ سىندى دەرەكتەر بار. بۇل – قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتىنىڭ ساپاسىن كۇشەيتۋ مەن ونى تولىققاندى مودەرنيزاتسيالاۋ قاجەت ەكەندىگىن كورسەتەدى.
قازاقستان تاريحىنداعى ەتنيكالىق قاقتىعىستىڭ ءبىرى 2020 جىلدىڭ اقپان ايىندا جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىندا بولدى. قازاقتار مەن دۇنگەندەر اراسىنداعى قاقتىعىسقا سەبەپكەر بولعان جايت ۇلتى قازاق قاريانىڭ سوققىعا جىعىلۋى مەن پوليتسيا وكىلدەرىنە كورسەتىلگەن قارسىلىق بولاتىن. قاقتىعىس سالدارىنان 11 ادام قازا تاپتى، 185 ادام مەديتسينالىق كومەككە جۇگىندى، 23 مىڭنان استام تۇرعىن كورشى قىرعىزستان اۋماعىنا ءوتىپ كەتۋگە تىرىستى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، قاقتىعىس سالدارىنان 39 تۇرعىن ءۇي، 20 كوممەرتسيالىق نىسان جانە 47 كولىك ورتەنگەن. ماتەريالدىق شىعىن 1,7 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. سوت پروتسەسستەرى 50-دەن استام ادامدى كىنالى دەپ تاۋىپ، ۇزاق جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.
ەتنيكالىق قاقتىعىستىڭ قالاي الدىن الامىز؟
قازاقستان ساياساتىندا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ بىرقاتار ءونىمدى باعىتتارىن تومەندەگىدەي ساناماعانىمىز دۇرىس:
– ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى ءۇشىن مۇمكىندىكتەر تەڭدىگى، ورتاقتىق پەن بىرىڭعاي ازاماتتىقتىڭ دامۋىنا كەپىلدىك بەرۋ;
– ەتنيكالىق تۇسىنىسپەۋشىلىك سەبەپتەرىنىڭ جويىلۋىن، بارلىق ەتنيكالىق توپتار قۇقىقتارىنىڭ تەڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ;
– قوعامىمىزداعى دəۋلەتتىلەر مەن جارلىلاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ازايتۋ جəنە اۋىل مەن ءوڭىر پروبلەماسىنا ۇنەمى ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ;
– وتپەلى جəنە كەيىنگى كەزەڭدەردە پايدا بولاتىن əلەۋمەتتىك پروبلەمالاردى ۇدايى، تاباندى تۇردە شەشىپ وتىرۋ;
– ۇزاق مەرزىمدى بولاشاقتا ساياسي تۇراقتىلىقتى دا، قوعامنىڭ توپتاسۋىن دا قامتاماسىز ەتەتىن باي قازاقستاندى بارىنشا جىگەرلى تۇردە قالىپتاستىرۋ;
– ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس پەن كوممۋنيكاتسيالىق بايلانىستاردىڭ بارلىق نىساندارىن دامىتۋ;
– ءبىلىم بەرۋ ءىسىن جەتىلدىرۋ مەن "ساناۋي دامۋدى" قامتاماسىز ەۋ (زەرتتەۋ ورتالىقتارى، بەيىندىك مەكتەپتەر، مادەنيەت وردالارى ت.ب);
– Əر ءتۇرلى كونفەسسيالار اراسىنداعى ءوزارا قۇرمەت، توزىمدىلىكپەن سەنىمدى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ.
ەتنيكالىق قاقتىعىستار – كونفليكتولوگيانىڭ شەتى دە شەگى دە كورىنبەيتىن ەڭ كۇردەلى باعىتى. ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدىڭ باستى جولى – قۇقىقتىق مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام قۇرۋ. قازاقستانداعى ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى بولدىرماۋدا، بىتىمگەرلىككە بويلاۋدا «ءدىن» كاتەگورياسى وتە ماڭىزدى.
ءبىزدىڭ ەلدەگى ەتنيكا وكىلدەرىنىڭ باسىم بولىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى، ال يسلام ءدىنى مەن مەملەكەت ءتىلدى ورتاق قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرۋ، شىنايى دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا ءتۇسۋ، قۇقىقتىق مەملەكەتكە، «يننوۆاتور»، «يننتەللەكتى جوعارى» ەلگە اينالۋ – قازاقستانداعى ەتنيكالىق قاقتىعىستاردى شەشۋدىڭ باستى فاكتورى.
داستان قاستاي
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ وقىتۋشىسى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
