جاقىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا يگيل تەرروريستەرىنىڭ اۋعانستاندا كۇشەيۋى مەن نىعايۋىنا قاتىستى كوپتەگەن اقپاراتتار جاريالاندى. بۇل تەررورلىق ۇيىمنىڭ ورتالىق ازيادا پايدا بولاتىنى، وسى ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىنى جانە بۇل قاقتىعىس كىمگە كەرەكتىگى تۋرالى CA-IrNews-كە بەرگەن سۇحباتىندا ساراپشى فيكرەت شابانوۆ ايتتى.
ساقالدى سودىرلار ما؟ الدە، كاسىبي ماماندار توبى ما؟
يگيلدى – ءبىلىمسىز، ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتكەن قاراڭعى توپ دەپ ويلاساڭىز قاتتى قاتەلەسەسىز. ولاردىڭ كوپشىلىگى جوعارى ساپالى اسكەري تاجىريبەلى ادامدار. يراك پەن سيريانىڭ جۇيەلى، كۇشتى جانە ورتالىقتاندىرىلعان اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسى ولاردىڭ ناقتى مۇمكىندىكتەرىن كورسەتتى. يگيل-دىك جەدەل جانە جىلدام قيمىلدايتىن جاۋىنگەرلەر وسى ەلدەردىڭ كاسىبي ارمياسى مەن ارنايى كۇشتەرىن بۇيىم قۇرلى كورمەدى. ۇنەمى سوعىس ورتىندە جۇرگەن يراكتىڭ جانە سيريانىڭ قارۋلى كۇشتەرىمەن سالىستىرعاندا، مۇرنىنا وق-ءدارىنىڭ ءيىسى بارماعان قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ اسكەرلەرى بۇل تەرروريستىك توپ ءۇشىن قاتتى قيىندىق تۋدىرمايدى. تاجىكستان مەن قىرعىزستان تۋرالى ايتپاسا دا بولادى. مۇنداي قاراما-قايشىلىقپەن ورتالىق ازيانىڭ اسكەري كۇشتەرىن سىناپ كورۋگە بۇل تەرروريستىك توپقا شامامەن 15-30 كۇن جەتكىلىكتى.
تاياۋ شىعىستاعى وقيعالار تەرروريستەرگە قارۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى ەششقانداي كەدەرگىلەر جوق ەكەنىن كورسەتتى. ولاردا قارۋدى تاسىمالداۋ مەن تاراتۋدا ەشقانداي ماسەلەلەر بولمادى. «قارا بازاردان» ساتىپ الىنعان بولىگىن قوسپپاعاندا قارۋدىڭ كوپ بولىگى جوبانىڭ دەمەۋشىلەرىنەن كەلەدى.
اۋعانستانداعى بۇل سودىرلاردى تاۋلى جەرلەر مەن تاۋعا جاقىن قالالاردا قارۋ-جاراقپەن جانە تەحنيكامەن قولداۋ ءسوزسىز بولادى. وعان كۇمانىڭىز بولماسىن.
يگيل-ءدىڭ ارتىندا كىم تۇر جانە سودىرلار قايدا كەتتى؟
«ۇلكەن تاياۋ شىعىس» جانە «ۇلكەن اۋعانستان» جوباسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى ءۇشىن يگيل تەرروريستىك ۇيىمى الەمدە، سونداي-اق شىعىس پەن ازيادا بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە اسەر ەتۋدىڭ تۇتقاسى بولىپ تابىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا يگيل رەسەيدىڭ وسى ايماقتاردى (سيريا، يران مەن تۇركيامەن سەرىكتەستىكتى) قالپىنا كەلتىرۋىنە جانە نىعايتۋىنا، سونداي-اق قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى قارجىلىق «باسقىنشىلىعىن» جويۋ ءۇشىن ارەكەت ەتەتىن بولادى.
يگيل-ءدىڭ بولاشاقتاعى مارشرۋتى جاڭا جوبالار مەن جاڭا مەملەكەتتەرگە نەگىزدەلگەن. ەگەر امەريكاندىق ارنايى قىزمەتتەردىڭ بولجام ەسەپتەرىنە سۇيەنسەك، وسى تەرروريستىك توپتىڭ تۋى استىندا 350-400 مىڭ سودىر اسكەري ارەكەتتەرگە قاتىسقان. ولاردىڭ قازا تاپقانى مەن تۇتقىنعا الىنعانىن ەسەپتەسەك، شىعىندارى تەك 70-80 مىڭعا جەتتى. سوندا لوگيكالىق سۇراق تۋىندايدى: «قالعان جاۋىنگەرلەر قايدا؟» ال، قالعانى 300 مىڭنان استام ادام.
جاۋاپ وتە قاراپايىم. يگيل-ءدىڭ نەگىزگى قۇرامى ءارتۇرلى ەلدەردەن، ونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرىنەن، ياعني، اقشا ءۇشىن جالدانعان جانكەشتىلەردەن تۇرادى. سونىمەن قاتار، ورتالىق ازيا، كاۆكاز جانە باسقا ەلدەردەن كەلگەن لاڭكەستەردىڭ ءدىني نەمەسە ەتنيكالىق ناسيحاتىنا «تارتىلعان»، «زارداپ شەككەن» بولىگى بار. ايماقتاعى يسلام مەن تۇركىتىلدەس ەلدەردە ءدىن اتىمەن جۇمىس ىستەۋ وتە وڭاي. سوندىقتان «جالداۋشىلار» وزدەرىنىڭ «جالدانۋشى» قۇرباندارىنا وڭاي اسەر ەتۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، يگيل-ءدىڭ نەگىزى باستى مىندەت - تاياۋ شىعىستىڭ جانە اۋعانستاننىڭ ۇلكەن اۋعانستان جوباسىن رەفورمالاۋ - ايماقتاعى ەلدەردىڭ وكىلەتتىكتەرىن ورتالىقسىزداندىرۋ جانە بولشەكتەۋ، سونداي-اق يران مەن رەسەيگە قارسى جوباعا باستى شابۋىل جاساۋ، سىرتقى ساياساتتاعى ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ. بۇل مەگا-جوبا بولىپ تابىلادى.
اۋعانستان ورتالىق ازيانىڭ باس اۋرۋىنا اينالا ما؟
رەسمي تۇردە، اۋعانستانداعى يگيل سودىرلارىنىڭ بولۋى ەكى ەلمەن تانىلعان. بۇل تۋرالى يران پرەزيدەنتى حاسان رۋحاني مەن رەسەي فەدەراتسياسى ارنايى قىزمەتىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارى ءجيى مالىمدەمە جاسايدى.
لاڭكەستەردى سىرتقى مودەراتورلار باقىلاپ وتىرادى. ولاردىڭ باستى جۇمىسى مەگاجوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن كەدەرگى بولاتىن مەملەكەتتەر مەن سول ەلدەردى ورتالىقسىزداندىرۋ. مىسالى، يگيل-ءدىڭ قازىرگى بەلسەندى قيمىلدارى تۇرىك جانە يران باعىتتارىندا بولىپ جاتقاندىعى بۇل ءسوزىمىزدى دالەلدەيدى. قازىر سودىرلار اۋعانستاننىڭ باقىلاۋسىز اۋماقتارىندا ەمىن-ەركىن ءجۇر. سونداي-اق حالقى ەكى بولىككە بولىنگەن يرانمەن شەكتەسەتىن بالۋچيستان مەن پاكىستاننىڭ كورشىلەس اۋماقتارىندا ءجۇرىپ جاتىر. رەسەي مەن يران لاڭكەستىك توپ دەپ تانىعان بۇلاردىڭ نەگىزگى قىزمەتى ورتالىق ازيا اۋماعىنا ودان ءارى ەنۋ جوسپارىن دايىنداۋ جانە دامىتۋ بولىپ تابىلادى. ۇيىمنىڭ ماقساتى - كەم دەگەندە رەسەيگە سوققى بەرۋ جانە قىتايدىڭ باتىس ايماقتارىن مۇسىلمان جانە تۇرىك جالاۋلارى بويىنشا بارىنشا ورتالىقسىزداندىرۋ. بۇل دەگەنىمىز اۆتونوميالارعا ءبولۋ.
قولداۋ بازالارىن قۇرۋ، اسكەري-تەحنيكالىق كومەك بەرۋ جانە ورتالىق ازيادان ۇيىمعا ادامداردى تارتۋ ءۇشىن ۋاقىت قاجەت. بۇل سوڭعى ۋاقىتتاردا يگيل-ءدىڭ ايماقتاعى نەگىزگى قىزمەتىنە اينالدى. جاھاندىق ساياسي، قارجىلىق جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتارعا، سونداي-اق ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەلدەرگە قارۋلى ادامدارىن كىرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جوسپارلار ازىرلەۋدە.
ورتالىق ازياداعى يگيل – ءدىڭ كوزدەگەنى كىم؟
رەسەي مەن يران لاڭكەستەر ءۇشىن باستى نىسانا. بۇل ەكى ەل «ۇلكەن اۋعانستان» جانە «ۇلى تاياۋ شىعىستىڭ» شەتەلدىك ديريجەرلارىنىڭ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان رەسەيگە سوققى ەكى جاعىنان دا بولادى: اۋعانستان، ورتالىق ازيا، كاۆكاز جانە يران. سوندىقتان رەسەيگە سوققى ەكى جاعىنان دا بولادى: اۋعانستان، ورتالىق ازيا، كاۆكاز جانە يران. ماسكەۋ بۇل وزگەرىستەرگە دايىندىق ۇستىندە، سوندىقتان قورعانىس مينيسترلىگىندە كاۆكاز باعىتىنداعى قۇرلىق اسكەرى، تەڭىز فلوتى، بارلاۋ بولىمشەلەرىنىڭ جۇمىسى كۇشەيتىلدى. سونىمەن بىرگە ورتالىق ازيا مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ايماقتاعى ۇلتتىق قارۋلى كۇشتەرى قاتاڭ جاتتىعۋدا.
بۇعان قوسا، يران مەن رەسەي يگيل-گە قارسى كۇرەستە وزدەرىنىڭ ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرەدى جانە تاعى ءبىر يسلام ۇيىمىمەن - «تاليبانمەن» جۇمىس ىستەيدى. ياعني، ولار تاليبان مەن يگيل اراسىنداعى قايشىلىقتاردى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن، تاليباندىقتارمەن جاسىرىن تۇردە كەلىسىپ، قارجىلاندىرىپ، اسكەري تەحنيكامەن قامتاماسىز ەتەدى. ءبىز يران مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اۋعانستاننان تەررورلىق قاتەردىڭ بولماۋى ءۇشىن ولار تەرروريزمگە قارسى شارالاردى ۇيىمداستىراتىنىن دا ۇمىتپايىق.
«ورتالىق ازياعا قاتىستى، بىرنەشە جىل بۇرىن بەرگەن سۇحباتىمدا، ءبىز جالپى باعىتتار تۋرالى اڭگىمەلەستىك. ەندى بۇل باعىتتار جالپىعا ورتاق عانا ەمەس، ولار ايقىنىراق بولا باستادى. تيىسىنشە بۇل جوسپارلار وزگەرگەن جوق. كەرىسىنشە، جوسپار دا، اۋقىمى دا دامي باستادى. ءبىز سول كەزدە ەڭ ءالسىز باعىت تاجىكستان مەن قىرعىزستان ەكەنىن ايتقان بولاتىنبىز، الايدا بۇگىنگى كۇنى قازاقستان مەن وزبەكستاندى دا ورتالىقسىزداندىرۋ ۇدەرىستەرى كۇشەيە تۇسۋدە. ەكونوميكالىق احۋالدىڭ ناشارلاۋى جانە كەدەيلىكتىڭ ارتۋى جەرگىلىكتى حالىقتى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قاتارىنا قوسۋ پروتسەستەرىنىڭ «تابىستىلىعىنا» اكەپ سوعادى. وزبەكستان، قازاقستان، تاجىكستان نەمەسە قىرعىزستان حالقىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قيىنداپ، بيلىك شاراسىز بولعان جاعدايدا، مەملەكەت ورتالىقسىزداندىرىلادى »، - دەيدى ساراپشى.
وسى ەلدەردەگى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى سىرتقى ويىنشىلارمەن مودەلدەنەدى جانە بۇل پروتسەسس بىرتىندەپ وسىعان اكەلۋى كەرەك. ەكونوميكالىق «وزگەرىستەن» كەيىن، ەلدەر بولىنەدى، جەرگىلىكتى ەليتا ادامداردى «ۇلتتىق پاتەرلەردە» تارتىپ الادى، بيلىك ءۇشىن كۇرەس باستالادى جانە يسلام، پليۋس تۇرىك ۇيىمدارى ارەكەتتەرى وسى وقيعالارعا ىقپال ەتۋگە جانە ەلدەرگە ەنۋ ءۇشىن كۇشەيە تۇسەدى. ودان ءارى ەكسترەميستەر رەسەي فەدەراتسياسى مەن قىتاي باعىتىندا قوزعالادى.
جەڭىسكە نەمەسە جوسپارعا
تاياۋ شىعىستا يگيل جەڭىلىسكە ۇشىراماعان. شىندىعىندا، ەشكىم جەڭىسكە جەتە المادى. مىسالى، ساۋد ارابياسى قولداعان توپتار بۇرىنعىشا ايماقتا تۇر، ولار ءالى دە ارەكەتىن جالعاستىرۋدا. بىراق ۇلكەن تاياۋ شىعىستىق جوبانى جۇزەگە اسىراتىن شەتەلدىك مودەراتورلار ءوز كۇشتەرىن ايماقتان شىعارىپ تاستادى. بۇرىنعى تەرروريستەر گەرمانيادا، تۇركيادا، لاتىن امەريكاسىندا، ورتالىق ازيادا جانە ت.ب. ەلدەردە قالىپتى ومىرىنە ورالدى. ولار ينستيتۋتتاردا، مەكتەپتەردە، كومپانيالاردا جۇمىس ىستەيدى، بىراق شىن مانىسىندە ولار ۇيالى جاسۋشالار بولىپ تابىلادى جانە باسشىلارىنىڭ تاپسىرماسىن كۇتۋدە.
رەسەي ورتا ازيا ايماعىندا اسكەري تۇرعىدا كۇشەيىپ كەلەدى - جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى بۇنى قالاماسا دا، بۇعان قارسى تۇرا المايدى. ەلدىڭ قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرى وتە جاقسى ينتەگراتسيالانعان. مىسالى، قازاقستاندىق جانە رەسەيلىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بارلىق قىلمىستارى مەن وقيعالارى جازىلىپ، قىلمىسكەرلەردى جىلدام تابۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بىرىڭعاي بازاسى بار.
كرەمل ورتالىق ازيانى ەشقاشاندا ۋىسىنان شىعارمايدى. ماسكەۋدى بۇل باعىتتا ەشتەڭەدە توقتاتا المايدى جانە بۇنى ءبارى ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان شەتەلدىك قۋىرشاقتار رەسەيگە تەك قارۋلى كۇشپەن عانا كۇرەسۋگە شەشىم قابىلدادى. ناتيجەسىندە، كۇدىكتى نەمەسە تەرروريستىك شابۋىلداردى ۇيىمداستىرۋعا تىرىسقانداردى، ەكسترەميستەردىڭ كوبىن رەسەي ارنايى قىزمەتى تۇتقىندادى.
جوعارىدا اتالىپ وتكەندەي، تەررورلىق توپتار رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ شەكارالارى مەن اسكەري دايىندىعىنىڭ وتە كۇشتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىر. سوندىقتان رەسەي اۋماعىندا الەۋمەتتىك شيەلەنىستەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ىشكى الەۋمەتىمەن جۇمىس ىستەيتدى.
ورتالىق ازيانىڭ بيلەۋشىلەرى توزاقتى جاقسى كورەدى
تۇتاستاي العاندا، الەمدى قايتا ءبولۋ ءجۇرىپ جاتىر جانە جاڭا الەمدىك ءتارتىپ ورنايدى. ەندى كىشىگىرىم نەمەسە كارليك-مەملەكەتتەر جاھاندىق مودەراتورلار تاراپىنان باقىلاناتىن بولادى جانە ولارعا تەرميندەردى بەلگىلەيدى. كەز كەلگەن جاعدايدا، بۇل جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ەشتەڭەنى توقتاتپايدى، ال ورتالىق ازيا ەلدەرى سوققىنىڭ استىندا قالادى. ورتالىق ازيانىڭ بيلەۋشىلەرىندە كىشىگىرىم تاڭداۋ بار. ولاردىڭ ءبىرى سيريا مەن يراكتاعىداي توزاق ورناتۋ. «مەنىڭ ويىمشا، ولار توزاقتى تاڭدايدى، سەبەبى بۇل پروتسەسس ەلدەن ميللياردتاعان دوللاردى ۇرلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سوندىقتان ەشكىمنەن ەشتەڭە سۇرالمايدى»، - دەيدى فيكرەت شابانوۆ.
ايماق ەلدەرىندەگى حالىقتىڭ اۋىر جاعدايى، كەدەيلىكتىڭ ارتۋى تەرروريستەر مەن ەكسترەميستەردى كوبەيتپەسە ازايتپاي تۇر. بىراق وعان قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن بيلەۋشىلەر ۇرلىقتى توقتاتىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ناقتى دەموكراتيالىق نەگىزدەرىن قۇرۋى كەرەك. الايدا، بۇل مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋى مەملەكەتتەن ۇرلاۋ مۇمكىندىگىن ازايتادى. بۇدان باسقا، بارلىق ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرى باسقا مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتەدى. سەبەبى، بيلىگى مەن كاپيتالىن جانە ومىرلەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن.
اۋدارعان وڭعار قابدەن
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
اۆتوردىڭ پىكىرى جاريالانىمنىڭ رەداكتسيالىق ساياساتىمەن سايكەس كەلمەۋى مۇمكىن.
