Jaqynda buqaralyq aqparat quraldarynda IGIL terrorısteriniń Aýǵanstanda kúsheıýi men nyǵaıýyna qatysty kóptegen aqparattar jarııalandy. Bul terrorlyq uıymnyń Ortalyq Azııada paıda bolatyny, osy aımaqtyń qaýipsizdigine qaýip tóndiretini jáne bul qaqtyǵys kimge kerektigi týraly CA-IrNews-ke bergen suhbatynda sarapshy Fıkret Shabanov aıtty.
Saqaldy sodyrlar ma? Álde, kásibı mamandar toby ma?
IGILDi – bilimsiz, dinniń jeteginde ketken qarańǵy top dep oılasańyz qatty qatelesesiz. Olardyń kópshiligi joǵary sapaly áskerı tájirıbeli adamdar. Irak pen Sırııanyń júıeli, kúshti jáne ortalyqtandyrylǵan áskerlerine qarsy soǵysy olardyń naqty múmkindikterin kórsetti. IGIL-dik jedel jáne jyldam qımyldaıtyn jaýyngerler osy elderdiń kásibı armııasy men arnaıy kúshterin buıym qurly kórmedi. Únemi soǵys órtinde júrgen Iraktyń jáne Sırııanyń qarýly kúshterimen salystyrǵanda, murnyna oq-dáriniń ıisi barmaǵan Qazaqstan men Ózbekstannyń áskerleri bul terrorıstik top úshin qatty qıyndyq týdyrmaıdy. Tájikstan men Qyrǵyzstan týraly aıtpasa da bolady. Mundaı qarama-qaıshylyqpen Ortalyq Azııanyń áskerı kúshterin synap kórýge bul terrorıstik topqa shamamen 15-30 kún jetkilikti.
Taıaý Shyǵystaǵy oqıǵalar terrorısterge qarý tapshylyǵyna baılanysty eqandaı kedergiler joq ekenin kórsetti. Olarda qarýdy tasymaldaý men taratýda eshqandaı máseleler bolmady. «Qara bazardan» satyp alynǵan bóligin qosppaǵanda qarýdyń kóp bóligi jobanyń demeýshilerinen keledi.
Aýǵanstandaǵy bul sodyrlardy taýly jerler men taýǵa jaqyn qalalarda qarý-jaraqpen jáne tehnıkamen qoldaý sózsiz bolady. Oǵan kúmánińiz bolmasyn.
IGIL-diń artynda kim tur jáne sodyrlar qaıda ketti?
«Úlken Taıaý Shyǵys» jáne «Úlken Aýǵanstan» jobasynyń uıymdastyrýshylary úshin IGIL terrorıstik uıymy álemde, sondaı-aq Shyǵys pen Azııada bolyp jatqan proesterge áser etýdiń tutqasy bolyp tabylady. Qazirgi ýaqytta IGIL Reseıdiń osy aımaqtardy (Sırııa, Iran men Túrkııamen seriktestikti) qalpyna keltirýine jáne nyǵaıtýyna, sondaı-aq Qytaıdyń Ortalyq Azııadaǵy qarjylyq «basqynshylyǵyn» joıý úshin áreket etetin bolady.
IGIL-diń bolashaqtaǵy marshrýty jańa jobalar men jańa memleketterge negizdelgen. Eger Amerıkandyq arnaıy qyzmetterdiń boljam esepterine súıensek, osy terrorıstik toptyń týy astynda 350-400 myń sodyr áskerı áreketterge qatysqan. Olardyń qaza tapqany men tutqynǵa alynǵanyn eseptesek, shyǵyndary tek 70-80 myńǵa jetti. Sonda logıkalyq suraq týyndaıdy: «qalǵan jaýyngerler qaıda?» Al, qalǵany 300 myńnan astam adam.
Jaýap óte qarapaıym. IGIL-diń negizgi quramy ártúrli elderden, onyń ishinde batys elderinen, ıaǵnı, aqsha úshin jaldanǵan jankeshtilerden turady. Sonymen qatar, Ortalyq Azııa, Kavkaz jáne basqa elderden kelgen lańkesterdiń dinı nemese etnıkalyq nasıhatyna «tartylǵan», «zardap shekken» bóligi bar. Aımaqtaǵy ıslam men túrkitildes elderde din atymen jumys isteý óte ońaı. Sondyqtan «jaldaýshylar» ózderiniń «jaldanýshy» qurbandaryna ońaı áser etýi múmkin. Sonymen qatar, IGIL-diń negizi basty mindet - Taıaý Shyǵystyń jáne Aýǵanstannyń Úlken Aýǵanstan jobasyn reformalaý - aımaqtaǵy elderdiń ókilettikterin ortalyqsyzdandyrý jáne bólshekteý, sondaı-aq Iran men Reseıge qarsy jobaǵa basty shabýyl jasaý, syrtqy saıasattaǵy saıasatty júzege asyrý. Bul Mega-Joba bolyp tabylady.
Aýǵanstan Ortalyq Azııanyń bas aýrýyna aınala ma?
Resmı túrde, Aýǵanstandaǵy IGIL sodyrlarynyń bolýy eki elmen tanylǵan. Bul týraly Iran prezıdenti Hasan Rýhanı men Reseı Federaııasy arnaıy qyzmetiniń joǵary laýazymdy tulǵalary jıi málimdeme jasaıdy.
Lańkesterdi syrtqy moderatorlar baqylap otyrady. Olardyń basty jumysy megajobalardy júzege asyrý úshin kedergi bolatyn memleketter men sol elderdi ortalyqsyzdandyrý. Mysaly, IGIL-diń qazirgi belsendi qımyldary túrik jáne ıran baǵyttarynda bolyp jatqandyǵy bul sózimizdi dáleldeıdi. Qazir sodyrlar Aýǵanstannyń baqylaýsyz aýmaqtarynda emin-erkin júr. Sondaı-aq halqy eki bólikke bólingen Iranmen shektesetin Balýchıstan men Pákistannyń kórshiles aýmaqtarynda júrip jatyr. Reseı men Iran lańkestik top dep tanyǵan bulardyń negizgi qyzmeti Ortalyq Azııa aýmaǵyna odan ári ený josparyn daıyndaý jáne damytý bolyp tabylady. Uıymnyń maqsaty - kem degende Reseıge soqqy berý jáne Qytaıdyń batys aımaqtaryn musylman jáne túrik jalaýlary boıynsha barynsha ortalyqsyzdandyrý. Bul degenimiz avtonomııalarǵa bólý.
Qoldaý bazalaryn qurý, áskerı-tehnıkalyq kómek berý jáne Ortalyq Azııadan uıymǵa adamdardy tartý úshin ýaqyt qajet. Bul sońǵy ýaqyttarda IGIL-diń aımaqtaǵy negizgi qyzmetine aınaldy. Jahandyq saıası, qarjylyq jáne ekonomıkalyq ortalyqtarǵa, sondaı-aq Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy elderge qarýly adamdaryn kirgizýdi qamtamasyz etý maqsatynda josparlar ázirleýde.
Ortalyq Azııadaǵy IGIL – diń kózdegeni kim?
Reseı men Iran lańkester úshin basty nysana. Bul eki el «Úlken Aýǵanstan» jáne «Uly Taıaý Shyǵystyń» sheteldik dırıjerlarynyń josparlaryn júzege asyrýǵa kedergi keltiredi. Sondyqtan Reseıge soqqy eki jaǵynan da bolady: Aýǵanstan, Ortalyq Azııa, Kavkaz jáne Iran. Sondyqtan Reseıge soqqy eki jaǵynan da bolady: Aýǵanstan, Ortalyq Azııa, Kavkaz jáne Iran. Máskeý bul ózgeristerge daıyndyq ústinde, sondyqtan Qorǵanys mınıstrliginde Kavkaz baǵytyndaǵy qurlyq áskeri, teńiz floty, barlaý bólimsheleriniń jumysy kúsheıtildi. Sonymen birge Ortalyq Azııa men Reseı Federaııasynyń aımaqtaǵy ulttyq qarýly kúshteri qatań jattyǵýda.
Buǵan qosa, Iran men Reseı IGIL-ge qarsy kúreste ózderiniń áreketterin úılestiredi jáne taǵy bir ıslam uıymymen - «Talıbanmen» jumys isteıdi. Iaǵnı, olar Talıban men IGIL arasyndaǵy qaıshylyqtardy tereńdetý úshin, talıbandyqtarmen jasyryn túrde kelisip, qarjylandyryp, áskerı tehnıkamen qamtamasyz etedi. Biz Iran men Reseı Federaııasynyń Aýǵanstannan terrorlyq qaterdiń bolmaýy úshin olar terrorızmge qarsy sharalardy uıymdastyratynyn da umytpaıyq.
«Ortalyq Azııaǵa qatysty, birneshe jyl buryn bergen suhbatymda, biz jalpy baǵyttar týraly áńgimelestik. Endi bul baǵyttar jalpyǵa ortaq ǵana emes, olar aıqynyraq bola bastady. Tıisinshe bul josparlar ózgergen joq. Kerisinshe, jospar da, aýqymy da damı bastady. Biz sol kezde eń álsiz baǵyt Tájikstan men Qyrǵyzstan ekenin aıtqan bolatynbyz, Alaıda búgingi kúni Qazaqstan men Ózbekstandy da ortalyqsyzdandyrý úderisteri kúsheıe túsýde. Ekonomıkalyq ahýaldyń nasharlaýy jáne kedeıliktiń artýy jergilikti halyqty terrorıstik uıymdardyń qataryna qosý proesteriniń «tabystylyǵyna» ákep soǵady. Ózbekstan, Qazaqstan, Tájikstan nemese Qyrǵyzstan halqynyń ekonomıkalyq jaǵdaıy qıyndap, bılik sharasyz bolǵan jaǵdaıda, memleket ortalyqsyzdandyrylady », - deıdi sarapshy.
Osy elderdegi ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy syrtqy oıynshylarmen modeldenedi jáne bul proess birtindep osyǵan ákelýi kerek. Ekonomıkalyq «ózgeristen» keıin, elder bólinedi, jergilikti elıta adamdardy «ulttyq páterlerde» tartyp alady, bılik úshin kúres bastalady jáne ıslam, plıýs túrik uıymdary áreketteri osy oqıǵalarǵa yqpal etýge jáne elderge ený úshin kúsheıe túsedi. Odan ári ekstremıster Reseı Federaııasy men Qytaı baǵytynda qozǵalady.
Jeńiske nemese josparǵa
Taıaý Shyǵysta IGIL jeńiliske ushyramaǵan. Shyndyǵynda, eshkim jeńiske jete almady. Mysaly, Saýd Arabııasy qoldaǵan toptar burynǵysha aımaqta tur, olar áli de áreketin jalǵastyrýda. Biraq Úlken Taıaý Shyǵystyq jobany júzege asyratyn sheteldik moderatorlar óz kúshterin aımaqtan shyǵaryp tastady. Burynǵy terrorıster Germanııada, Túrkııada, Latyn Amerıkasynda, Ortalyq Azııada jáne t.b. elderde qalypty ómirine oraldy. Olar ınstıtýttarda, mektepterde, kompanııalarda jumys isteıdi, biraq shyn mánisinde olar uıaly jasýshalar bolyp tabylady jáne basshylarynyń tapsyrmasyn kútýde.
Reseı Orta Azııa aımaǵynda áskerı turǵyda kúsheıip keledi - jáne Ortalyq Azııa elderi buny qalamasa da, buǵan qarsy tura almaıdy. Eldiń qaýipsizdik júıeleri óte jaqsy ıntegraııalanǵan. Mysaly, qazaqstandyq jáne reseılik quqyq qorǵaý organdarynyń barlyq qylmystary men oqıǵalary jazylyp, qylmyskerlerdi jyldam tabýǵa múmkindik beretin biryńǵaı bazasy bar.
Kreml Ortalyq Azııany eshqashanda ýysynan shyǵarmaıdy. Máskeýdi bul baǵytta eshteńede toqtata almaıdy jáne buny bári bilip otyr. Sondyqtan sheteldik qýyrshaqtar Reseıge tek qarýly kúshpen ǵana kúresýge sheshim qabyldady. Nátıjesinde, kúdikti nemese terrorıstik shabýyldardy uıymdastyrýǵa tyrysqandardy, ekstremısterdiń kóbin reseı arnaıy qyzmeti tutqyndady.
Joǵaryda atalyp ótkendeı, terrorlyq toptar Reseı Federaııasynyń shekaralary men áskerı daıyndyǵynyń óte kúshti ekenin túsinip otyr. Sondyqtan Reseı aýmaǵynda áleýmettik shıelenisterdi qalyptastyrý úshin memlekettiń ishki áleýmetimen jumys isteıtdi.
Ortalyq Azııanyń bıleýshileri Tozaqty jaqsy kóredi
Tutastaı alǵanda, álemdi qaıta bólý júrip jatyr jáne jańa álemdik tártip ornaıdy. Endi kishigirim nemese karlık-memleketter jahandyq moderatorlar tarapynan baqylanatyn bolady jáne olarǵa termınderdi belgileıdi. Kez kelgen jaǵdaıda, bul jobalardy iske asyrý eshteńeni toqtatpaıdy, al Ortalyq Azııa elderi soqqynyń astynda qalady. Ortalyq Azııanyń bıleýshilerinde kishigirim tańdaý bar. Olardyń biri Sırııa men Iraktaǵydaı tozaq ornatý. «Meniń oıymsha, olar tozaqty tańdaıdy, sebebi bul proess elden mıllıardtaǵan dollardy urlaýǵa múmkindik beredi, sondyqtan eshkimnen eshteńe suralmaıdy», - deıdi Fıkret Shabanov.
Aımaq elderindegi halyqtyń aýyr jaǵdaıy, kedeıliktiń artýy terrorıster men ekstremısterdi kóbeıtpese azaıtpaı tur. Biraq oǵan qarsy kúresý úshin bıleýshiler urlyqty toqtatyp, memlekettik saıasattyń naqty demokratııalyq negizderin qurýy kerek. Alaıda, bul múmkin emes, óıtkeni halyqtyń ál-aýqatynyń artýy memleketten urlaý múmkindigin azaıtady. Budan basqa, barlyq Ortalyq Azııa úkimetteri basqa memleketterdiń múddelerine qyzmet etedi. Sebebi, bıligi men kapıtalyn jáne ómirlerin saqtap qalý úshin.
Aýdarǵan Ońǵar Qabden
"Adyrna" ulttyq portaly
Avtordyń pikiri jarııalanymnyń redakııalyq saıasatymen sáıkes kelmeýi múmkin.
