31 mamyr – Caiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı. Osy künı elımızde ötken ǧasyrdaǧy quǧyn-sürgındı eske alyp, ūlt tarihyndaǧy auyr kezeŋdı eske alady. Alaida alapat aştyq saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künınıŋ tasynda qalyp jatqan joq pa? Qazaq elı aşarşylyqty Ukraina sekıldı qaşan älemdık deŋgeide genosid retınde moiyndatady? Osy jäne özge de sūraqtardy tarihşy Beibıt Qoişybaiǧa qoidyq.
«AŞARŞYLYQQA SAIаSİ BAǦA BERUGE ÄLI JETKEN JOQPYZ»
– Bügın saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı. Bilıktıŋ qaraly künge qatysty saiasatyna köŋılıŋız tola ma?
– Soŋǧy jyldary būl baǧytta bıraz närse jasalyp jatyr. Prezidenttıŋ bastamasymen quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı komissiia qūrylyp, qazırgı taŋda atalǧan baǧytta jūmys ıstelıp jatyr. Mysaly, byltyr saiasi quǧyn-sürgınge qatysy bar 31 tom bolatynyn qūjat jariialady. Sondai-aq būryn aqtalmaǧan tūlǧalardyŋ ısın qaita qarap, olardy tolyq aqtau jönınde mäsele köterıp jatyr.
Aitalyq, 1990 jyldary qabyldaǧan zaŋ boiynşa qolyna qaru ūstap Sovet ükımetıne qarsy köterılgen adamdar aqtalmaityn. Qolyna qaru alyp köterılgenderdı bandalyq qozǧalys dep aitatyn. Bıraq olar kämpeskeleu men qisynsyz salyqtarǧa qarsylyq bıldırgen azamattar bolatyn. Būl jaǧdai sol kezde halyqtyŋ narazylyǧyn tuǧyzdy. Kezınde «bandittık qozǧalys» dep aiyptalǧan dünie jaŋa zamanda halyqtyŋ sovettık reformaǧa qarsylyǧy dep qarastyrylyp jatyr. Sebebı jer-jerde bolǧan qozǧalystar halyqtyŋ ūlt azattyq köterılısı bolatyn. Ol kezde halyq sovettık reformalardyŋ saldarynan qatty qinalyp, köterılıske şyqty.
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda «Qolyna qaru alǧan azamattar aqtaluǧa jatpaidy» dep, olardy nazardan tys qaldyrdyq. Prezidenttıŋ tapsyrmasymen qūrylǧan komissiia olardyŋ halyqttyq ūstanymda bolǧanyn anyqtap kele jatyr. Būdan basqa da bıraz şarua ıstelıp jatyr. «Eşteŋe ıstelmei jatyr» dep aita almaimyn. Bıraq, Aşarşylyqqa saiasi baǧa beruge älı jetken joqpyz. Ötken ǧasyrda qazaq halqy üş ret aşarşylyqty bastan ötkerdı. Mysaly 1917-1918, 1921-1922 jäne 1932 jyldary elımızde alapat aştyq boldy. Jalpy 1917 jyldan 1932 jylǧa deiıngı aralyqta 4,5 million adam aştyqtan qyrylyp qaldy.
«SAIаSİLANDYRMAŊDAR» DEGEN TAPSYRMA BOLDY
– Tarihşylardyŋ arasynda «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı men Aşarşylyqty ekı bölek atap ötu kerek» degen pıkır aitylady. Tarihymyzdaǧy eŋ auyr oqiǧany bırge atap ötu kerek pe, joq älde bölek pe?
– Äu basta 31 mamyrdy Aşarşylyq qūrbandaryn eske alu künı dep belgılegen bolatynbyz. Täuelsızdık alardyŋ aldynda Joǧary Sovettıŋ töralqasy ǧalymdardan arnaiy komissiia qūryp, öz şeşımderın jariialady. Sol şeşımde «bolşevikter qazaq halqyna qarsy genosidtık saiasat jürgızdı» degen söz jazylyp, ony Joǧary saiasi biuro maqūldap, tıptı ol gazetke jariialanǧan bolatyn. Bıraq būl baǧytta arnaiy jūmys jürgızılgen joq. Ökınışke qarai, sol kezdegı Ükımet Reseige jaltaqtap, būl ıstı odan ärı jalǧastyrmady. 31 mamyr qaraly kün bolǧanmen ol kezde resmi türde atalǧan joq. Är türlı ūiymdar öz bastamasymen atap ötkenımen resmi bilık ol kündı nazardan tys qaldyrdy.
Tek 1997 jyly Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı dep belgılendı. Al alapat aşarşylyq sonyŋ tasasynda qaldy. Aşarşylyqty jalpylama aitqanymyzben negızınen quǧyn-sürgın qūrbandaryna basymdyq berılıp ketedı.
«Ädılet» ūiymy arqyly talai ret konferensiia ötkızgen kezde resmi BAQ jurnalisterın jıbermeitın. 2012 jyly Astanada Aşarşylyq qūrbandaryna arnalǧan eskertkış monument aşylǧannan keiın būǧan nazar audara bastady. Bıraq sol kezde «Aşarşylyqty saiasilandyrmaŋdar» degen tapsyrma boldy. Aştyqty saiasilandyrmau degen ne? Aştyq solaqai saiasattyŋ saldarynan boldy. Ony qalai aitpai, jasyryp qalasyŋ? «Aştyqty saiasilandyrmau kerek» degen söz älı künge deiın bar. Bıraq degenmen oŋ sipat özgerıs qalyptasyp kele jatyr. Mysaly, 31 mamyr qarsaŋyndaǧy jūma künın Aşarşylyq qūrbandaryna arnap, meşıtterde, şırkeulerde eske alu kerek degen bastamany kötergen bolatynbyz. Bilık būl bastamany qoldaǧandai boldy...
«ODAQTAS MEMLEKET QŪRUǦA SÄIKES KELMEITIN EDIK»
– Qoǧamda Aşarşylyqty Ukraina sekıldı genosid dep tanu turaly bastama jiı köterıledı. Bız ötken ǧasyrdaǧy näubettı älemdık deŋgeide qaşan moiyndatamyz?
– Būl Ükımettıŋ saiasi erık-jıgerıne tıkelei bailanysty dünie. Al ǧylymi tūrǧydan bız mūny äldeqaşan zerttep, köpşılıkke ūsyndyq. Bilıktıŋ saiasi erık jıgerı myqty bolsa, ony köteruge äbden bolady. Qajettı materialdar jetkılıktı dep sanaimyn. Halyq Aşarşylyqty genosid retınde moiyndatudy bilıkten talap ete beruı kerek. Ökınışke qarai, Aşarşylyqty moiyndau būqaralyq sipat alǧan joq. Sondyqtan da būl mäselenı qarapaiym halyq talap etuı kerek. Halyqtyŋ talaby Aşarşylyqty joǧary deŋgeide moiyndatu bolsa, ony bilıktıŋ esıne jiı salyp otyruy qajet.
Sebebı būl şyn mänınde sūmdyq qylmys boldy. Sovet ükımetı būl qylmystyq ıstı «keremet» japty. 1936 jylǧy Konstitusiia boiynşa, bız Rossiianyŋ qūramyndaǧy Qazaq avtonomiialy respublikasynan odaqtas respublikaǧa ainaldyq. 1936 jylǧy Qazaqstannyŋ ekonomikalyq jaǧdaiy men qyrylyp qalǧan halqyn eseptegen uaqytta odaqtas memleket qūruǧa säikes kelmeitın edık. Odaqtas memleket boluǧa bız halqymyzdyŋ sanyna bailanysty 1924 jyly säikes keletınbız. Menıŋ oiymşa, qyrylǧan halyqtyŋ alaŋ köŋılın basu üşın odaqtas respublika degen status bere salǧan sekıldı.
– Atyraulyq ǧalym Ahmet Aqqali Almatyda ötken jiynda "Reseidıŋ özınde aşylǧan arhiv bızde nege aşylmaidy?" dep aitypty. Rasynda körşı elde qoljetımdı material bızdıŋ elımızde nege jabyq bolyp tūr?
– Menıŋ oiymşa, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ komissiiasy arqyly mūraǧat qūjattary aşylyp jatyr. Bıraq bızde älı de bolsa eskışe jūmys ısteitın azamattar köp. Bıraq qazırgı taŋda tarihi qūjattardy qūpiiasyzdandyru jūmystary jürıp jatyr. Aşarşylyqtan bastap 1930 jyldardaǧy köterılıs, 40 jyldardaǧy soǧys jäne 1986 jylǧy köterılıs kezındegı tarihi qūjattar ainalymǧa enuı kerek.
– Sūhbatyŋyzǧa rahmet!
Serık Joldasbai
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
