31 mamyr – Caıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Osy kúni elimizde ótken ǵasyrdaǵy qýǵyn-súrgindi eske alyp, ult tarıhyndaǵy aýyr kezeńdi eske alady. Alaıda alapat ashtyq saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúniniń tasynda qalyp jatqan joq pa? Qazaq eli asharshylyqty Ýkraına sekildi qashan álemdik deńgeıde genoıd retinde moıyndatady? Osy jáne ózge de suraqtardy tarıhshy Beıbit Qoıshybaıǵa qoıdyq.
«AShARShYLYQQA SAIaSI BAǴA BERÝGE ÁLI JETKEN JOQPYZ»
– Búgin saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni. Bıliktiń qaraly kúnge qatysty saıasatyna kóńilińiz tola ma?
– Sońǵy jyldary bul baǵytta biraz nárse jasalyp jatyr. Prezıdenttiń bastamasymen qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi komıssııa qurylyp, qazirgi tańda atalǵan baǵytta jumys istelip jatyr. Mysaly, byltyr saıası qýǵyn-súrginge qatysy bar 31 tom bolatynyn qujat jarııalady. Sondaı-aq buryn aqtalmaǵan tulǵalardyń isin qaıta qarap, olardy tolyq aqtaý jóninde másele kóterip jatyr.
Aıtalyq, 1990 jyldary qabyldaǵan zań boıynsha qolyna qarý ustap Sovet úkimetine qarsy kóterilgen adamdar aqtalmaıtyn. Qolyna qarý alyp kóterilgenderdi bandalyq qozǵalys dep aıtatyn. Biraq olar kámpeskeleý men qısynsyz salyqtarǵa qarsylyq bildirgen azamattar bolatyn. Bul jaǵdaı sol kezde halyqtyń narazylyǵyn týǵyzdy. Kezinde «bandıttik qozǵalys» dep aıyptalǵan dúnıe jańa zamanda halyqtyń sovettik reformaǵa qarsylyǵy dep qarastyrylyp jatyr. Sebebi jer-jerde bolǵan qozǵalystar halyqtyń ult azattyq kóterilisi bolatyn. Ol kezde halyq sovettik reformalardyń saldarynan qatty qınalyp, kóteriliske shyqty.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda «Qolyna qarý alǵan azamattar aqtalýǵa jatpaıdy» dep, olardy nazardan tys qaldyrdyq. Prezıdenttiń tapsyrmasymen qurylǵan komıssııa olardyń halyqttyq ustanymda bolǵanyn anyqtap kele jatyr. Budan basqa da biraz sharýa istelip jatyr. «Eshteńe istelmeı jatyr» dep aıta almaımyn. Biraq, Asharshylyqqa saıası baǵa berýge áli jetken joqpyz. Ótken ǵasyrda qazaq halqy úsh ret asharshylyqty bastan ótkerdi. Mysaly 1917-1918, 1921-1922 jáne 1932 jyldary elimizde alapat ashtyq boldy. Jalpy 1917 jyldan 1932 jylǵa deıingi aralyqta 4,5 mıllıon adam ashtyqtan qyrylyp qaldy.
«SAIaSILANDYRMAŃDAR» DEGEN TAPSYRMA BOLDY
– Tarıhshylardyń arasynda «Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni men Asharshylyqty eki bólek atap ótý kerek» degen pikir aıtylady. Tarıhymyzdaǵy eń aýyr oqıǵany birge atap ótý kerek pe, joq álde bólek pe?
– Áý basta 31 mamyrdy Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni dep belgilegen bolatynbyz. Táýelsizdik alardyń aldynda Joǵary Sovettiń tóralqasy ǵalymdardan arnaıy komıssııa quryp, óz sheshimderin jarııalady. Sol sheshimde «bolshevıkter qazaq halqyna qarsy genoıdtik saıasat júrgizdi» degen sóz jazylyp, ony Joǵary saıası bıýro maquldap, tipti ol gazetke jarııalanǵan bolatyn. Biraq bul baǵytta arnaıy jumys júrgizilgen joq. Ókinishke qaraı, sol kezdegi Úkimet Reseıge jaltaqtap, bul isti odan ári jalǵastyrmady. 31 mamyr qaraly kún bolǵanmen ol kezde resmı túrde atalǵan joq. Ár túrli uıymdar óz bastamasymen atap ótkenimen resmı bılik ol kúndi nazardan tys qaldyrdy.
Tek 1997 jyly Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni dep belgilendi. Al alapat asharshylyq sonyń tasasynda qaldy. Asharshylyqty jalpylama aıtqanymyzben negizinen qýǵyn-súrgin qurbandaryna basymdyq berilip ketedi.
«Ádilet» uıymy arqyly talaı ret konferenııa ótkizgen kezde resmı BAQ jýrnalısterin jibermeıtin. 2012 jyly Astanada Asharshylyq qurbandaryna arnalǵan eskertkish monýment ashylǵannan keıin buǵan nazar aýdara bastady. Biraq sol kezde «Asharshylyqty saıasılandyrmańdar» degen tapsyrma boldy. Ashtyqty saıasılandyrmaý degen ne? Ashtyq solaqaı saıasattyń saldarynan boldy. Ony qalaı aıtpaı, jasyryp qalasyń? «Ashtyqty saıasılandyrmaý kerek» degen sóz áli kúnge deıin bar. Biraq degenmen oń sıpat ózgeris qalyptasyp kele jatyr. Mysaly, 31 mamyr qarsańyndaǵy juma kúnin Asharshylyq qurbandaryna arnap, meshitterde, shirkeýlerde eske alý kerek degen bastamany kótergen bolatynbyz. Bılik bul bastamany qoldaǵandaı boldy...
«ODAQTAS MEMLEKET QURÝǴA SÁIKES KELMEITIN EDIK»
– Qoǵamda Asharshylyqty Ýkraına sekildi genoıd dep taný týraly bastama jıi kóteriledi. Biz ótken ǵasyrdaǵy náýbetti álemdik deńgeıde qashan moıyndatamyz?
– Bul Úkimettiń saıası erik-jigerine tikeleı baılanysty dúnıe. Al ǵylymı turǵydan biz muny áldeqashan zerttep, kópshilikke usyndyq. Bıliktiń saıası erik jigeri myqty bolsa, ony kóterýge ábden bolady. Qajetti materıaldar jetkilikti dep sanaımyn. Halyq Asharshylyqty genoıd retinde moıyndatýdy bılikten talap ete berýi kerek. Ókinishke qaraı, Asharshylyqty moıyndaý buqaralyq sıpat alǵan joq. Sondyqtan da bul máseleni qarapaıym halyq talap etýi kerek. Halyqtyń talaby Asharshylyqty joǵary deńgeıde moıyndatý bolsa, ony bıliktiń esine jıi salyp otyrýy qajet.
Sebebi bul shyn máninde sumdyq qylmys boldy. Sovet úkimeti bul qylmystyq isti «keremet» japty. 1936 jylǵy Konstıtýııa boıynsha, biz Rossııanyń quramyndaǵy Qazaq avtonomııaly respýblıkasynan odaqtas respýblıkaǵa aınaldyq. 1936 jylǵy Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaǵdaıy men qyrylyp qalǵan halqyn eseptegen ýaqytta odaqtas memleket qurýǵa sáıkes kelmeıtin edik. Odaqtas memleket bolýǵa biz halqymyzdyń sanyna baılanysty 1924 jyly sáıkes keletinbiz. Meniń oıymsha, qyrylǵan halyqtyń alań kóńilin basý úshin odaqtas respýblıka degen statýs bere salǵan sekildi.
– Atyraýlyq ǵalym Ahmet Aqqalı Almatyda ótken jıynda "Reseıdiń ózinde ashylǵan arhıv bizde nege ashylmaıdy?" dep aıtypty. Rasynda kórshi elde qoljetimdi materıal bizdiń elimizde nege jabyq bolyp tur?
– Meniń oıymsha, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń komıssııasy arqyly muraǵat qujattary ashylyp jatyr. Biraq bizde áli de bolsa eskishe jumys isteıtin azamattar kóp. Biraq qazirgi tańda tarıhı qujattardy qupııasyzdandyrý jumystary júrip jatyr. Asharshylyqtan bastap 1930 jyldardaǵy kóterilis, 40 jyldardaǵy soǵys jáne 1986 jylǵy kóterilis kezindegi tarıhı qujattar aınalymǵa enýi kerek.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Serik Joldasbaı
«Adyrna» ulttyq portaly
