وتكەن اپتادا پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «اعىلشىن-ساكسوندار مەن ساقتاردىڭ ارا-جىگى» ءبولىمى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
اعىلشىن-ساكسوندىق ۇلىبريتانيا مەن تىلدەرى گەرمان توبىنا
كىرەتىن سكانديناۆيالىق نورۆەگيا، دانيا جانە شۆەتسيا
حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندەگى لينگۆيستيكالىق ۇقساستىقتاردىڭ تۇركى
تىلدەرىنە دە قاتىسى بار ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇر. ماسەلەن، تۇركى
تىلدەرىندەگى ءتىس، ءتىل، بەل، بەلدىك، ەلىك، وگىز، سور (اششى), جەر، سور
(مۇڭ), دالا، اباد دەگەن سوزدەر مەن تۋرا سول ۇعىمداردى بىلدىرەتىن،
اعىلشىن جانە سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى دالمە-ءدال نەمەسە ولاردىڭ
اۋىسپالى مەتونيميالىق بالامالارىنىڭ وتە ۇقساس ەكەنىن
بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، اعىلشىن تىلىندە ءتىس – tooth
(جەكەشە ءتۇرى), teeth (كوپشە ءتۇرى); ءتىل – tongue (بۇل ءسوز بەن قازاق
تىلىندەگى تاڭداي دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر); بەل – belly; بەلدىك – belt;
ەلىك – elk (بۇلان); وگىز – ox; سور (اششى) – sour; جەر – earth; سور
(مۇڭ) – sorrow; دالا – dale; اباد – abode. ال نورۆەگ/دات
تىلدەرىندەگى الگى سوزدەردىڭ بالامالارى تومەندەگىدەي: ءتىس –
tann/tand (اۋىسپالى مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىس تاڭدايمەن
جاپسارلاس); ءتىل – tunge/tunge (مەتونيميالىق اتاۋ، سەبەبى ءتىل مەن
تاڭداي جاپسارلاس); بەلدىك – belte/balte; ەلىك- elg (بۇلان); وگىز –
okse/okse; سور (اششى) – sur; جەر – jord/jord; سور(مۇڭ) – sorge/sorg;
دالا – dal/dal دەگەن سوزدەردەگى ۇقساستىقتار دا كوزگە ۇرىپ تۇر.
سوسىن، سكانديناۆيا تىلدەرىندەگى جەر دەگەن ءسوزدىڭ jord دەگەن
بالاماسىنان جۇرت دەگەن ۇعىمنىڭ دا توبەسى قىلتيىپ تۇر.
ءمان بەرمەۋگە بولمايتىن جانە ءبىر لينگۆيستيكالىق فاكتور
مىناۋ: تۇركى تىلدەرىندەگى كوپتىك جالعاۋلارعا ۇقساس نورۆەگ تىلىندە
دە – r, – er سەكىلدى كوپتىك جالعاۋلار بار. مىسالى: uge (اپتا) – uger
(اپتالار); mened (اي) – meneder (ايلار). سوسىن، دات تىلىندە دە زات
ەسىمدەردىڭ 75 پروتسەنتى -r نەمەسە -er كوپتىك جالعاۋىن قابىلدايدى.
تەك زات ەسىم داۋىستى دىبىسقا بىتسە -r, ال دۋىسسىز دىبىسقا بىتسە -
er جالعانادى. الدىڭعى ەكى تىلمەن تۋىستاس سكانديناۆيالىق شۆەد تىلىندە
دە كوپتىك جالعاۋعا قاتىستى وسىنداي زاڭدىلىق بايقالادى.
مۇنداي زاڭدىلىقتىڭ جانە ءبىر كورىنىسىن كەيبىر بايىرعى
سكانديناۆيالىق سوزدەردىڭ ەتيمولوگياسىنان دا كورەمىز
ماسەلەن، بايىرعى سكانديناۆيالىق ادام ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى بۇگىنگى شۆەد
تىلىندەگى ‘Ake’ دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءوز تىلىمىزدەگى ‘اكە’ دەگەن
ۇعىممەن ساي كەلەدى. سول سياقتى، بايىرعى سكانديناۆيالىق
‘Arne’دەگەن ەر ادام ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كوز جىبەرسەك، ول
ءسوزدىڭ و باستاعى فورماسى - ‘qrn’، ياعني ‘قىران’ ەكەن. نەمەسە
ۆيكيپەديا ەنتسيكلوپەدياسىنداعى ‘ەتيمولوگيا’ دەگەن ماقالادان
الىنعان مىنا مىسالعا نازار اۋدارساق، ‘تىرنا’ دەگەن ۇعىمدى
بىلدىرەتىن بۇگىنگى اعىلشىن تىلىندەگى ‘crane’ ەسكى اعىلشىن ءتىلىنىڭ
‘cran’ دەگەن سوزىنەن تاراسا، بۇل ءسوزدىڭ نەمىسشە بالاماسى - ‘Kran’.
سايكەسىنشە، الگى ءسوزدىڭ بايىرعى نەمىس تىلىندەگى فورماسى – ‘krano’.
ال ءدال سول ءسوزدىڭ نيدەرلاند تىلىندەگى بالاماسى – ‘krano’ بولسا،
بايىرعى سكانديناۆيا تىلىندەگى بالاماسى – ‘trani’ نەمەسە‘trana’.
سوڭعى ءسوز ايتىلۋى جاعىنان دا، جازىلۋى جاعىنان دا ءوز تىلىمىزدەگى
‘تىرنا’ دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى ەكەنى ايقىن كورىنەدى. سونداي-اق،
اعىلشىن تىلىندەگى boot دەگەن ءسوز بەن ءوز تىلىمىزدەگى بۇت دەگەن
ءسوزدىڭ، سول سياقتى، قىرعىز تىلىندەگى بۇتكيىم دگەن قوس ءسوزدىڭ
قۇرامىندا تۇرعان بۇت دەگەن ءسوزدىڭ اراسىندا كوزگە كورىنىپ تۇرعان
سەمانتيكالىق بايلانىستى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى
اعىلشىن تىلىندەگى boot “اياق كيىم” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە، ءوز
تىلىمىزدە ادامنىڭ ءجۇرۋ-تۇرۋ قىزمەتىن اتقاراتىن جامباستان تومەن
ورنالاسقان بورباي دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ال قىرعىز تىلىندەگى
بۇت نەمەسە بۇتكيىم دەگەن قوس ءسوزدىڭ قۇرامىندا تۇرعان بۇت دەگەن
ءسوز اياق دەگەن ۇعىممەن ماعىنالاس.
ۆيكيپەديادا كەلتىرىلگەن «Old Nordc Vocabulary» («بايىرعى
سكانديناۆيالىق سوزدىك») دەگەن تاقىرىپپەن اعىلشىن تىلىندە
بەرىلگەن ماقالادا مىناداي مالىمەت كەزدەسەدى: “Brave” has six synonyms:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr. سول مالىمەتتى
قازاقشالاساق، «‘باتىردىڭ’ التى ءسينونيمى بار. ولار:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr» بولىپ شىعادى. زەر
سالعان وقىرمان الگى سينونيمدىك قاتاردىڭ باسىندا تۇرعان ‘bitr’
دەگەن ءسوزدىڭ ءوز تىلىمىزدەگى ‘باتىر’ دەگەن سوزبەن ماندەس ەكەنىن
بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، وسى مىسالداردى نەگىزگە الا
وتىىپ، بايىرعى ءتۇبى تۇركى ساقتار مەن سكيفتەردىڭ اعىلشىن-
ساكسوندىقتارمەن عانا ەمەس، سكانديناۆيالىقتارمەن دە بەلگىلى ءبىر
جاقىندىعى بار دەسەك، قاتەلەسە قويماسىمىز انىق. ويتكەنى ول
جاقىندىق جوعارىداعى لينگۆيستيكالىق مالىمەتتەردەن وتە ايقىن
كورىنىپ تۇر. سوسىن، ساقتار مەن سكيفتەردى تەك تىلدەرى ۇندىەۋروپا
توبىنا جاتاتىن پارسىلارمەن عانا تۋىستاستىرۋ شىندىقتان مۇلدە
الىس جاتىر. ويتكەنى ساقتار عانا ەمەس، سكيفتەردىڭ دە ءتۇپ تامىرى
تۇركى وركەنيەتىمەن تامىرلاس ەكەنىن بۇگىنگى تاڭدا ەشكىم جوققا
شىعارا المايدى. سونداي-اق، گەنەتيكالىق جانە لينگۆيستيكالىق
تۇرعىدان زەر سالار بولساق، وسىدان 40 مىڭ جىل بۇرىن ازيادان
امەريكاعا قونىستانعان بايىرعى امەريكالىق «ۇندىستەردىڭ» ارعى
تەگى دە بايىرعى تۇركى وركەنيەتىمەن ساباقتاس ەكەنىن بۇل كۇندە كۇللى
الەم عىلىمى مويىندايدى. بۇل ساباقتاستىق اسىرەسە، سولتۇستىك
امەريكاداعى قورعان مادەنيەتى مەن ەۋرازياداعى سكيف، ساق جانە
عۋن قورعان مادەنيەتىنىڭ ەتەنە ۇقساستىعىنان جانە مايا ءتىلى مەن
تۇركى تىلدەرىنىڭ اراسىنداعى لينگۆيستيكالىق بايلانىستاردان دا
ەرەكشە بايقالادى.
قورعاندار دەمەكشى، سولتۇستىك امەريكاداعى كاحوكيا
قورعاندرى مەن قازاقستانداعى ەسىك قورعاندارىنىڭ، سول سياقتى
ولاردىڭ سكانديناۆيا قورعاندارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇقساستىعىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.
