Ótken aptada professor Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen». (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynan «Aǵylshyn-saksondar men saqtardyń ara-jigi» bólimi oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Aǵylshyn-saksondyq Ulybrıtanııa men tilderi german tobyna
kiretin skandınavııalyq Norvegııa, Danııa jáne Shveııa
halyqtarynyń tilderindegi lıngvıstıkalyq uqsastyqtardyń túrki
tilderine de qatysy bar ekeni kózge uryp tur. Máselen, túrki
tilderindegi tis, til, bel, beldik, elik, ógiz, sor (ay), jer, sor
(muń), dala, abad degen sózder men týra sol uǵymdardy bildiretin,
aǵylshyn jáne skandınavııa tilderindegi dálme-dál nemese olardyń
aýyspaly metonımııalyq balamalarynyń óte uqsas ekenin
baıqamaý múmkin emes. Mysaly, aǵylshyn tilinde tis – tooth
(jekeshe túri), teeth (kópshe túri); til – tongue (bul sóz ben qazaq
tilindegi tańdaı degen sózdiń túbiri bir); bel – belly; beldik – belt;
elik – elk (bulan); ógiz – ox; sor (ay) – sour; jer – earth; sor
(muń) – sorrow; dala – dale; abad – abode. Al norveg/dat
tilderindegi álgi sózderdiń balamalary tómendegideı: tis –
tann/tand (aýyspaly metonımııalyq ataý, sebebi tis tańdaımen
japsarlas); til – tunge/tunge (metonımııalyq ataý, sebebi til men
tańdaı japsarlas); beldik – belte/balte; elik- elg (bulan); ógiz –
okse/okse; sor (ay) – sur; jer – jord/jord; sor(muń) – sorge/sorg;
dala – dal/dal degen sózderdegi uqsastyqtar da kózge uryp tur.
Sosyn, Skandınavııa tilderindegi jer degen sózdiń jord degen
balamasynan jurt degen uǵymnyń da tóbesi qyltıyp tur.
Mán bermeýge bolmaıtyn jáne bir lıngvıstıkalyq faktor
mynaý: túrki tilderindegi kóptik jalǵaýlarǵa uqsas norveg tilinde
de – r, – er sekildi kóptik jalǵaýlar bar. Mysaly: uge (apta) – uger
(aptalar); mened (aı) – meneder (aılar). Sosyn, dat tilinde de zat
esimderdiń 75 proenti -r nemese -er kóptik jalǵaýyn qabyldaıdy.
Tek zat esim daýysty dybysqa bitse -r, al dýyssyz dybysqa bitse -
er jalǵanady. Aldyńǵy eki tilmen týystas skandınavııalyq shved tilinde
de kóptik jalǵaýǵa qatysty osyndaı zańdylyq baıqalady.
Mundaı zańdylyqtyń jáne bir kórinisin keıbir baıyrǵy
skandınavııalyq sózderdiń etımologııasynan da kóremiz
Máselen, baıyrǵy skandınavııalyq adam esimderiniń biri búgingi shved
tilindegi ‘Ake’ degen sózdiń maǵynasy óz tilimizdegi ‘áke’ degen
uǵymmen saı keledi. Sol sııaqty, baıyrǵy skandınavııalyq
‘Arne’degen er adam esiminiń etımologııasyna kóz jibersek, ol
sózdiń o bastaǵy formasy - ‘qrn’, ıaǵnı ‘qyran’ eken. Nemese
Vıkıpedııa enıklopedııasyndaǵy ‘Etımologııa’ degen maqaladan
alynǵan myna mysalǵa nazar aýdarsaq, ‘tyrna’ degen uǵymdy
bildiretin búgingi aǵylshyn tilindegi ‘crane’ eski aǵylshyn tiliniń
‘cran’ degen sózinen tarasa, bul sózdiń nemisshe balamasy - ‘Kran’.
Sáıkesinshe, álgi sózdiń baıyrǵy nemis tilindegi formasy – ‘krano’.
Al dál sol sózdiń nıderland tilindegi balamasy – ‘krano’ bolsa,
baıyrǵy skandınavııa tilindegi balamasy – ‘trani’ nemese‘trana’.
Sońǵy sóz aıtylýy jaǵynan da, jazylýy jaǵynan da óz tilimizdegi
‘tyrna’ degen sózdiń balamasy ekeni aıqyn kórinedi. Sondaı-aq,
aǵylshyn tilindegi boot degen sóz ben óz tilimizdegi but degen
sózdiń, sol sııaqty, qyrǵyz tilindegi butkıim dgen qos sózdiń
quramynda turǵan but degen sózdiń arasynda kózge kórinip turǵan
semantıkalyq baılanysty baıqamaý múmkin emes. Óıtkeni
aǵylshyn tilindegi boot “aıaq kıim” degen uǵymdy bildirse, óz
tilimizde adamnyń júrý-turý qyzmetin atqaratyn jambastan tómen
ornalasqan borbaı degen uǵymdy bildiredi. Al qyrǵyz tilindegi
but nemese butkıim degen qos sózdiń quramynda turǵan but degen
sóz aıaq degen uǵymmen maǵynalas.
Vıkıpedııada keltirilgen «Old Nordc Vocabulary» («Baıyrǵy
skandınavııalyq sózdik») degen taqyryppen aǵylshyn tilinde
berilgen maqalada mynadaı málimet kezdesedi: “Brave” has six synonyms:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr. Sol málimetti
qazaqshalasaq, «‘Batyrdyń’ alty sınonımi bar. Olar:
bitr, frœkn, góðr, hraustr, snjallr and vaskr» bolyp shyǵady. Zer
salǵan oqyrman álgi sınonımdik qatardyń basynda turǵan ‘bitr’
degen sózdiń óz tilimizdegi ‘batyr’ degen sózben mándes ekenin
baıqamaýy múmkin emes. Endeshe, osy mysaldardy negizge ala
otyyp, baıyrǵy túbi túrki saqtar men skıfterdiń aǵylshyn-
saksondyqtarmen ǵana emes, skandınavııalyqtarmen de belgili bir
jaqyndyǵy bar desek, qatelese qoımasymyz anyq. Óıtkeni ol
jaqyndyq joǵarydaǵy lıngvıstıkalyq málimetterden óte aıqyn
kórinip tur. Sosyn, saqtar men skıfterdi tek tilderi úndieýropa
tobyna jatatyn parsylarmen ǵana týystastyrý shyndyqtan múlde
alys jatyr. Óıtkeni saqtar ǵana emes, skıfterdiń de túp tamyry
túrki órkenıetimen tamyrlas ekenin búgingi tańda eshkim joqqa
shyǵara almaıdy. Sondaı-aq, genetıkalyq jáne lıngvıstıkalyq
turǵydan zer salar bolsaq, osydan 40 myń jyl buryn Azııadan
Amerıkaǵa qonystanǵan baıyrǵy amerıkalyq «úndisterdiń» arǵy
tegi de baıyrǵy túrki órkenıetimen sabaqtas ekenin bul kúnde kúlli
álem ǵylymy moıyndaıdy. Bul sabaqtastyq ásirese, Soltústik
Amerıkadaǵy qorǵan mádenıeti men Eýrazııadaǵy skıf, saq jáne
ǵýn qorǵan mádenıetiniń etene uqsastyǵynan jáne maııa tili men
túrki tilderiniń arasyndaǵy lıngvıstıkalyq baılanystardan da
erekshe baıqalady.
Qorǵandar demekshi, Soltústik Amerıkadaǵy Kahokııa
qorǵandry men Qazaqstandaǵy Esik qorǵandarynyń, sol sııaqty
olardyń Skandınavııa qorǵandarynyń bir-birimen uqsastyǵyn baıqamaý múmkin emes.
