ۋاقىت دەگەن سونداي – قۋات اعا ەسىمحانوۆتىڭ بۇل دۇنيەدەن ءجۇز ۇيىرگەنىنە دە جىل تولىپتى.
مىنا ازدى-كوپتى عۇمىرىمىزدا تالاي جانى جومارت جاقسىنى، مەيىرى اسقان اعانى كوردىك قوي، قۇداي-اقى، سولاردىڭ ىشىندە قۋات اعانىڭ بولمىسى بولەك ەدى...
دۇنيە تىرشىلىگىندە قۋات دەگەن كىسىنىڭ بار ەكەنىن العاش 2010 جىلدىڭ جازىندا، كەرەكۋدىڭ تۇبىندەگى «مويىلدى» شيپاجايىندا دەمالىپ جاتقانىمدا، كەشكى سەيىلدەر كەزىندە قويشىعارا اعامىزدان ەستىدىم. قويشەكەڭ سونىڭ الدىندا عانا ءبىر توپ بولىپ رەسەيدىڭ التاي ولكەسىنە بارعاندارىن، ەستاي انگە قوسقان حورلاننىڭ جاڭادان تابىلعان باسىنا ەسكەرتكىش ورناتىپ كەلگەندەرىن مايىن تامىزا اڭگىمەلەدى. دەمەۋشىسى، باستاماشىسى – ەرلان ارىن جانە قتج-دا لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن قۋات ەسىمحانوۆ دەگەن ازامات.
استاناعا ورالىسىمەن قۋەكەڭدى تاۋىپ الدىم. ءوزىم باس رەداكتور بولىپ وتىرعان «استانا» جۋرنالىندا «مىنكەن ەر» دەگەن ءبىر جوبا بار-دى (ورتاڭعى ايقارما بەتكە ءبىر ادامنىڭ فوتوسۇگىرەتى تۇگەل-تولايىم بەرىلەدى), سوعان قاتىسۋعا شاقىردىم. نەگىزى، جاستار جاعى بولماسا، ۇلكەندەۋ كىسىلەر ونداي نارسەلەرگە بارا بەرمەيدى عوي. تاڭدانارلىعى، قۋات اعامىز سوزگە كەلگەن جوق – بىردەن كەلىستى. فوتوگرافىمىز كوك ءشوپتىڭ ۇستىنە شالقاسىنان جاتقىزىپ قويىپ ءتۇسىردى. جانىنا نەمەرەسى ايعانىمدى شوقيتىن وتىرعىزىپ قويدىق (ايعان «تۇسپەيمىن» دەپ جىلاپ، الداپ-سۋلاپ ارەڭ كوندىردىك). قاسىمحان بەگماننىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدە جاتتاپ العان، «كازگۋ-ءدىڭ قالاشىعى، / كوزدەرىمنىڭ تۇڭعيىق قاراشىعى، / سەزىمدەرىم سەكىلدى مولدىرەيدى، / شالعىندا دالا شىعى... / كازگۋ-ءدىڭ ارۋلارى، / ارمان قۋعان سوناۋ ءبىر اۋىلداعى، سىزدەردى اڭساپ جىر جازعان بەيمازالاۋ، / جۇرەگىم جانۋدا ءالى...» دەپ كەلەتىن ولەڭىنەن شىعارىپ، «قازاعىمنىڭ دالاسى. / كوزىمنىڭ قاراشىعى. / شالعىندا – دالا شىعى...» دەپ جازىپ قويدىق. كەيىن بىلدىك، تۇيسىگىمىزبەن كەيىپكەردىڭ ىشكى كونستيتۋتسياسىن ءدال ۇستاپپىز.
تەگىندە، قۋات اعا كىسىمەن تەز ىشتەسىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتەتىن ادامداردىڭ ساناتىنان ەمەس ەدى، قايتا ارالاس-قۇرالاستىقتا كىدىلەۋ، شىكىرتتەۋ ەدى دەسە دۇرىس. سويتە تۇرا، ادامداردان سىرتوراي جۇرەر بىرتوعا مىنەزىمدى ۇناتتى ما ەكەن، ايتەۋىر اياق استىنان ماعان «ىشقىسى» ويانىپ، ءوزى ەل ىشىنە شىققاندا قالدىرماي ىلەستىرىپ الاتىن بولدى. قالادا سارجامباس بوپ جاتقان پاقىرىڭىزعا سارىارقانىڭ ساردالاسىن ۇزىنىنان دا، كولدەنەڭىنەن دە كەزدىردى-اۋ، نەسىن ايتاسىڭ، مەن استانادا وتكەرگەن ءتورت جىلدا. جەر تىستەنىپ جاتقان مىق بۇيىرعىننىڭ اراسىندا وسكەن مەن قازاقتىڭ ۇشى-قيىرسىز دالا مۇحيتىن، ەركەلەي اققان وزەندەرىن، سارتەگەش كولدەرىن، قولمەن قالاپ قويعانداي تەكشە تاستارىن سوندا كورىپ، ارمانسىز قارىشتادىم. قازاقتىڭ ۇساق شوقىلى بەلدەمىن بويلاپ جاتقان ولكەنىڭ اسەم تابيعاتىن كورىپ، عاجاپ قالدىم. ودان ءارى اسىرىپ، مارالدى ارقىلى رەسەيدىڭ التاي كرايىنا، باياعى حورلاننىڭ باسىنا اپاردى قۋات اعا. عۇمىرىمدا ءبىرىنشى رەت تاريحي قۇلاندى دالاسىن، قاراسۋ (قاراسۇع) ايماعىن، نوعايسىبىر قازاقتارىن كوردىم.
ودان كەيىنگى ۇلكەن ساپار – قىزىلجار اتىرابى، عابەڭ – سابەڭ ەلى، سونىڭ ىشىندە بەلگىلى «ەسەنەيدىڭ بۇركەۋى» دەيتىن توعايلى، شابىندى جەردى ارالاعانىمىز. ءبىر كەزدە عابەڭ «قىز قاراعاي» اتىقتىرعان اتاقتى دارا اعاش و كۇندە جوق ەكەن، ورنى عانا جاتىر. سول ماڭعا «استانا» جۋرنالىنىڭ اتىنان بالا قاراعاي ەگىپ، اينالاسىن قورشادىق تا، الگى جەردى اينالا تۇرا قالىپ، جولامان تۇرسىنباەۆ ماقسۇتجان اۋباكىروۆتىڭ سوزىنە شىعارعان ءماشھۇر «قىز قاراعاي» ءانىن ءبارىمىز قوسىلىپ ايتتىق (بۇل وقيعانىڭ جاي-جاپسارى كەيىن «قىز قاراعاي» ەسسەمە ارقاۋ بولدى). وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرعان-ۇيلەستىرگەن، البەتتە، قۋات اعامىز – ءبىز «دايىن اسقا تىك قاسىقپىز» عوي.
دەسە دە، «ات تۇياعى تەنتەك» دەپ بارىنەن دە كوپ اپارعانى – ءوزىنىڭ تۋعان جەرى كەرەكۋ الابى. 1990-جىلداردىڭ باسىندا اتىن ءوزى باستاپ قازاقشالاتقان قىزىلشىرپى (كەيىن ەرماك اتانعان) شارىنەن ارىرەكتەگى، ماي اۋدانىنا قاراستى بەسكول (بۇرىنعى «قىزىل قۇراما» كولحوزى) اۋىلىندا نەشە مارتە بولدىق. داريا تولقىپ، سۋ تاراعان ءوڭىر ەكەن – قۋەكەڭنىڭ اتاكۇلدىگى بەسكولدەن ءارى، ەرتىستىڭ ءبىر سالاسىنا تاياۋ جاتىر. وزەن جاعالاۋىنداعى كولەڭكەلى كوك جازىق توعايدا، وسى ءبىر زىتىمداعى كونە جۇرتتا قۋات اعانىڭ بالالىعى قايناپ تۇنعان. وسى جەردە ونى تاعدىردىڭ تالقىسى ەرتە توسكە سالىپ ەسەيتكەن. وسى جەردە ول قوي جايىپ، قوزى كوگەندەپ، ورەدەن قۇرت ۇرلاپ، بالداۋرەن بالا شاعىن وتكەرگەن. سول جولى مەن ءبىر نارسەنى – قۋەكەڭنىڭ ماماندىعى بويىنشا «تەحنار» بولا تۇرا، ءبىر بولىس ەلدىڭ مالىنداي كىتاپ جيناۋىنىڭ، عۇمىرىنشا رۋحانيات دۇنيەسىنە، ونەر ادامدارىنا جاقىن ءجۇرۋىنىڭ، جاقىن ءجۇرىپ قانا قويماي، «ۇلت قۇندىلىقتارىنىڭ جاناشىرى» دەگەن بەيرەسمي اتاقتى يەلەنۋىنىڭ ساي-سەبەبىن ۇققانداي بولدىم: قۋات ەسىمحان كىشكەنتاي كەزىنەن ساۋساقتارى سىرنايدىڭ تىلشەلەرىندە جورعالاپ وسكەن، دومبىرا تارتىپ جەتىلگەن، سولاردىڭ سۇيەمەلىمەن بيىك تە كەڭ دياپازوندى داۋسىمەن قازاقتىڭ نەبىر جەلدى، ەسكەكتى اندەرىن اۋەلەتە، دەگدارلىقپەن كەلىستىرە ايتقان ءانشى-تۇعىن جانە وسى قابىلەتىمەن ول ەمىن-ەركىن ءانشى ءارتىس بولىپ كەتەر ەدى، ەگەر جالعىز ۇلدى ەتەگى ەلپى، جەڭى جەلپى جەتكىزگەن اناسى الىستاعى كونسەرۆاتوريادان ىرگەدەگى يندۋستريالىق ينستيتۋتتى قولاي كورمەگەندە. ءتارىزى، ءوزىنىڭ وسى ونەر جولىنا تۇسە الماي قالعانىنا ىشتەي بەك وكىنسە كەرەك. سويتسە-داعى، سوڭعى جىلدارى قولىنا سىرنايدى سيرەك الىپ، ءاندى دە سيرەكسىتىپ جىبەرگەنىمەن، وزىنەن قۇلاعى قىرىق جىل بۇرىن تۋعان قۇيما قۇلاق زيرەكتىگىن، شەجىرە شوگەلدىگىن ەشۋاقىت جوعالتقان ەمەس. ءاننىڭ اۋەنى مەن ءسوزىن ءبىر كەزدە ءوزى تىڭداي قالعان بايعابىل سىندى شاپقان اتتاي ىرعاقتاتاتىنى سەكىلدى، ءسوز بەن ءسوزدى دە جىلىكتىڭ مايىنداي ۇيقاستىرىپ، توعىتىپ ايتۋشى ەدى، شىركىن. قانىندا، جانىندا قاسيەت شالعان، كيە قونعان ەلىنەن بەرىلىپ، دامىلداپ جاتقان، «وزىنەن قىرىق جىل بۇرىن» تۋعان، ءوزىن دە قۇنداقتاپ وتكەن ەسكى ءسوز كيەسىنەن ەدى مۇنىڭ بارلىعى.
قۋات ەسىمحاننىڭ ۇلى باباسى – مالايسارى باتىر. قازاقتا بىرنەشە مالايسارى بار عوي، قۋەكەڭ باباسى باسەنتيىن ىشىندەگىسى، بىراق باسەنتيىننىڭ دە، جالپى ارعىننىڭ دا كولەمىنەن اسىپ، ءۇش جۇزگە بىردەي ءمالىم بولعان دابىرالى ادام. سوناۋ كەرەكۋ جەرىنەن جەتىسۋعا كەلىپ، جوڭعاردىڭ جاعاسىن ديپلوماتيالىق سۇيكىمدىلىگىمەن دە، بولماعاسىن كەلدەك نايزا، قارا قىلىشپەن دە سىلكىگەن تۇلعا. سونداي شايقاستىڭ بىرىندە مەرگەننىڭ قاپيا وعى ءتيىپ، دەنەسى التىن-ەمەلدىڭ تاۋىندا قالعان. ءبىر جىلى قۋات اعا تالدى-قورعاننىڭ كەربۇلاق اۋدانىندا، قاراتال وزەنى بويىنداعى شاھيد ساربازدار قورىمىنىڭ جانىنا باباسىنا ارناپ كەۋدە-ءمۇسىن قويدى. ءبىر اربا بولىپ باردىق. جولدا، ارقارلىنىڭ كەزەڭىنەن يتىنە ءتۇسىپ كەلە جاتىپ ءبىر بەتەگەلى بەلدىڭ تەپسەڭىنە ايال جاسادىق. ىلگەرىدە كۇلاش بايسەيىتوۆا كەلىن بوپ تۇسكەن ەلىنە بارا جاتقانىندا وسى جەرگە توقتاپ، داستارقان جايىپ، ۇلكەندەرگە شاي قۇيعان ەكەن. ءبىزدىڭ قۋەكەڭ سول جەردى مولشەرلەپ بەلگى-تاس قويعان. جارىقتىق، ەسكەرتكىشتى قۇلاتا دا، ورناتا دا بىلەتىن ەدى عوي. بۇگىندە قۋات ەسىمحانوۆ جايىندا ايتىپ-جازىپ جۇرگەندەر قالاي دا اتتاپ وتپەيتىن وسى فاكتىنى، ياعني وتىزعا تارتا بەلگىلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەلەۋسىز قالعان باسىنا بەلگى-تاس قويۋىن ايتقان كەزدە ونشا كوپ ەسكەرىلە بەرمەيتىن ءبىر جاعداي بار، ول – الگى تاس-بەلگىلەردىڭ قازاقتىڭ جالپاق دالاسىنىڭ ءار-ءار تۇكپىرىنەن تابىلاتىندىعى، ياعني، الالاماي، بولمەي-جارماي ورناتىلۋى (مۇنىڭ جايى ءبىزدىڭ «نەكروپوليستيكا كۋاتا ەسيمحانوۆا» دەيتىن ەسسەمىزدە كەڭىرەك قامتىلعان).
ءوزىم ىشىندە بولعان ءبىر جاعداي.
سول جىلدارى، قۋات اعاعا ەرىپ، ارقانى «قيىر جايلاپ، شەت قونىپ» جۇرگەنىمدە باياناۋىلعا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جول ءتۇستى. ءبىر ساپاردا جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆ ماعان زامانىندا ءماشھۇر ءجۇسىپتى وقىتقان، ءتىپتى ابايدىڭ ءوزىن توقىتقان-مىس دەلىنەتىن كاماراددين حازىرەتتىڭ جاتقان ورنىن كورسەتتى. باتىس قازاقستانداعى ءتۇۋ بوكەي ورداسىندا تۋىپ-وسكەن، سۇيەگى نوعايقازاق ەكەن. استاناعا كەلگەسىن حازىرەت جايىندا قوسىمشا دەرەك جيناپ، ولارعا كورگەن-باققانىمدى قوسىپ، «كاماراددين حازىرەت» دەگەن ءبىر ەسسە-ماقالا جازدىم. سونى وقىعان قۋەكەڭ ءبىر كۇنى تەلەفون سوعىپ، ەكەۋلەپ حازىرەت باسىن قارايتۋ جونىندە ۇسىنىس تاستادى. ورتادان اقشا شىعاردىق، قۋات اعا بايان-اۋلاعا ارنايى بارىپ، بايانتاۋدىڭ قىزىل گرانيتىنەن تاس كەسكىزىپ، بەتىنە «كاماراددين حازىرەت بيجومارتۇلى. 1807 – 1889 ج.» دەپ بادىزدەتتى. تاستى اۋىلداعى قورىمنىڭ جانىنا قويىپ قايتتىق. كەيىن اتىراۋدا باياعى باتىس الاش-وردانىڭ ءبىر ۇياسى بولعان ەسكى قىزىلقوعانىڭ ورنى قاراقورىمدانىپ، ەل ەسىنەن شىعىپ بارا جاتقانىن ايتىپ قالىپ ەدىم، اعام وعان دا تاس قويماقشى بولىپ جانىپ ءتۇستى. بىراق اتىراۋداعىلار نامىستانىپ، ارقاسىن بەرىپ قاراعاندىقتان ول يدەيا جۇزەگە اسپاي قالدى.
مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، قۋات اعانىڭ رۋ سۇراعانىمەن رۋعا بولمەگەنىن اڭعارتۋ. «جىگىتتىڭ ءتورتىنشى جۇرتى – ءوز ەلىنىڭ ازاماتى» دەگەن ءسوز بار عوي قازاقتا، وسى ءسوز داۋدە بولسا قۋەكەڭ سياقتى ءبۇتىن ءبىتىمدى ادامدارعا قاراتا ايتىلعان. وسى ىڭعاي وزىمە دە جۇعىستى بولدى دەپ قويايىنشى.
كەرەكۋگە بارعىشتاپ ءجۇرىپ، اتاقتى ءانشى مايرانىڭ ونەرىنە، قيىن دا سۇلۋ تاعدىرىنا قاتتى قىزىقتىم. قاي ءبىر جىلى قۋات اعالار پاۆلوداردا ءانشى اپامىزدىڭ اتىنا كوشە بەرىپ، كەۋدە ءمۇسىنىن ورناتقان راسىمگە قاتىسقاننىڭ سوڭىندا مايرا ۋاليقىزىنا بايلانىستى دەرەك-مالىمەتتەردى تىرنەكتەپ جيناي بەردىم دە، اياعىندا «ماگيرا: پەسنيا پلامەني ي لدا» كىتابىمدى جازىپ شىقتىم. قۋات اعا مۇنىما ىشتەي ريزا بوپ قالسا كەرەك، ايتەۋىر بەدەلىمەن باسىپ وتىرىپ، پاۆلودار قالاسى اكىمدىگىنىڭ قارجىلاي قولداۋىمەن الگى كىتاپشانى ازداۋ تارالىممەن بولسا دا باستىرىپ شىعاردى. «مايرا» مەنىڭ ورىس تىلىندەگى جازۋىمنىڭ وتىنىڭ الدى، سۋىنىڭ تۇنىعى جانە ول سوڭىرا مۋزىكا تاقىرىبىنا اۋىسۋىما، قۇرماناي وماروۆا، ديماش قۇدايبەرگەندەر جايلى ەسسەلىك دۇنيەلەر جازۋىما تىكەلەي تۇرتكى بولدى. ياعني، قۋات اعا بۇل ارەكەتىمەن مەنى سونى سوقپاققا ءتۇسىردى. وسى رەتتە جانە ءبىر ايتا كەتەر جاعداي، ەگەر بىزدە قۋات ەسىمحان ءتارىزدى كەڭىنەن ويلايتىن تۇلعالار كوپ بولعاندا، بالكىم، ءار ايماق ءوز تاريحىن عانا تۇگەندەيتىن، ءوز قازانىندا عانا قاينايتىن قازاقى قاسپاق عادەتتىڭ كورپەسى الدەقاشان تۇرىلگەن بولار ەدى-اۋ. ارينە، مايرا تاقىرىبى ءوز جامباسىما جىعىلىپ تۇردى عوي، دەسە دە، قۋات اعا مەنى جالپاق ارقانى ارالاتىپ، قاتپار-قاتپار تاريحىمەن كوزاپارا تانىستىرماعانىندا مايراعا دا، امانگەلدى يمانوۆ، ءالىبي جانگەلديندەرگە دە ىنتىقتىعىم ويانباس ەدى-اۋ دەپ ويلاپ قويامىن وسى كۇندەرى...
قۋات ەسىمحان ايرىقشا جاھاتكەر ادام ەدى. پريتىكا سەلوسى ماڭىنداعى حورلاننىڭ (قورلىعايىن) باسىنا قوياتىن ەسكەرتكىشتى اپارا جاتقانىندا رەسەيدىڭ شەكاراشىلارى سالماعى ءتورت توننادان اساتىن قىزىل گرانيت تاستى وتكىزبەي، ۇستاپ قالادى. قۋەكەڭ سول جەردە ءسىبىر جاعىنداعى ءبىر گەنەرال تانىسىنا زۆانداپ، رۇقسات الادى ء(وزىنىڭ تامىر-تانىسى كوپ-تۇعىن). سونداي ازاپپەن اكەلىنگەن ءزىلماۋىر قىردىڭ قىرىق جەلىنىڭ وتىندە شايقالماي تۇرۋى جاعىنان كەلگەندە ينجەنەر-قۇرىلىسشى ەسىمحان جاساعان ەسەپتەۋلەر نەگىزگە الىنادى (تاستۇعىردىڭ تومەنگى بولىگىن تەمىر تاياۋلار سىڭىرگەن بەتون سۇپىمەن ەكى مەتر تەرەڭگە جىبەرگەن). زاۋىمدە كوشەدە كولىكپەن ءوتىپ بارا جاتساق، «اتتەگەن-اي، مىنا جولدىڭ شەتىندەگى جەلىلىك باعان دۇرىس ورناتىلماعان ەكەن!» دەپ، كادىمگىدەي اپشىپ قالاتىن. كادۋىلگى كوپ باعاننىڭ بىرەۋى ءبىز ءۇشىن، نە قورقاتىنى بار دەيسىڭ. «جوق، – دەپ باسىن شايقايدى اعامىز. – جوق، قاتە ويلايسىز (جەتى-سەگىز جاس ۇلكەندىگى بولا تۇرا، ماعان «ءسىز» دەپ سويلەيتىن), ەگەر الدا-جالدا داۋىل سوعىپ، نە جەر قيمىلداي قالسا باعان ادامداردىڭ ۇستىنە قۇلاماس ءۇشىن ءبىر جاعىنا، جول شەتىندەگى جىراقانى بويلاپ سۇلاۋى ءتيىس». كىم ويلاعان...
زەينەتكەرلىگىنىڭ الدىندا بىرنەشە جىل قتج-نىڭ ستانسا-بەكەتتەردى، ولار تۇرعان اۋىل-كەنتتەردى سۋمەن، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن دوكەي مەكەمەسىن باسقاردى (رەسمي اتپەن «تەمىرجولجىلۋسۋ» اق-نىڭ پرەزيدەنتى). الماتىعا ىسساپارمەن كەلگەندە ادەتىنشە ماعان حابارلاسىپ، ەرتىپ الىپ كەتەدى. بىردە كەزىندە ديماش احمەتۇلى پايدالانعان دەيتىن ارناۋلى ۆاگونمەن دوستىق-الاشانكوۋ اتىرابىنا بارىپ، سونداعى جىلۋ، سۋ قازاندىقتارىن تەكسەرۋگە قاتىسقانىم بار. الماتى ماڭىنداعى قوپا دەيتىن ۇلكەن تەمىرجول بەكەتىندە جەر استى ارتەزيان سۋ كوزىنىڭ دەبەتى (سۋ قورى ەكەن عوي) انىقتالعان وندىرىستىك كەڭەستىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالىپ، سۋ ءماسھالاسىندا كوزقاراقتى دا بولعانمىن. سوندا بايقاعانىم، ادەتتە ءبىزدىڭ رۋحاني ورتادا جۇرتپەن قىتىقسىز ارالاسىپ، دومبىرا مەن سىرنايدا كەزەك-كەزەك ءان اۋەلەتىپ، ءسوز ساپتاپ، شەجىرە دەستەلەپ وتىراتىن اعام مىنا جەردە – قىزمەتتە مۇلدەم باسقا ادام: باعىنىشىنداعى قىزمەتكەرلەر الدىندا اياعىنىڭ ۇشىمەن بيلەيدى دەسەم، وتىرىك بولا قويار ما ەكەن!؟
الپىسقا جاسىن شەگەلەگەن جىلى استاناداعى ءبىر توپ قالامگەردى كەرەكۋگە ماشىنمەن الىپ باردى. جەلتوقسان عوي دۇنيە ەسىگىن اشقان ايى، سول جولى ارقانىڭ ادەتتەگى زىمىستان قىسى ابدەن ۇشىنىپ، تەرمومەتر باعانى 47 گرادۋستى كورسەتىپ تۇردى. سوندا بار عوي، جولدا جازاتايىم ماشىنەلەرىمىز سىنىپ قالعانداي بولسا، ءبارىمىز جارتى ساعاتتا، قۋات اعا ايتپاقشى، «دايىن» بولار ەك. ەربەكەت-اۋ، كوشەدە جانىڭداعى ادامعا بىردەڭە دەسەڭ، داۋسىڭ كوگىلجىم شىڭىلتىر اۋادا شىڭىلداپ، ءبىرازداسىن بارىپ جەتەدى. ءوز دىبىسىڭا قولىڭدى تيگىزۋگە بولادى. قۋەكەڭنىڭ مىنەزى سول ءوزى تۋعان ءوڭىردىڭ اقپان-داقپانىنداي ەدى. بىراق وزىنە ءبىر نارسە ۇناماي قالسا عانا، شامپاننىڭ تىعىنىنشا اتىلاتىنى. «تاڭەرتەڭ تۇرسام، قالەكەڭ جاتقان ورنىندا جوق، سىرتقا شىقسام اياڭداپ كەلە جاتىر ەكەن، «جارماق ءيتتىڭ ەسكەرتكىشىن شىرەنىپ تۇرىپ ءبىر تەۋىپ قايتتىم» دەيدى، تۇتىگىڭكىرەپ»، – دەپ، قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ ءبىر قىلىعىن ءوزى ايىزى قانا اڭگىمەلەيتىنىندەي، بويى ەكى كەز، ەڭسەگەي قۋات اعانىڭ جانىندا ءجۇرۋ ءبىز ءۇشىن جولبارىستىڭ جالىن سيپاعانمەن بىردەي ەدى. ۇنامادىڭ با، سوزبەن وسىپ جىبەرەدى. ىلگەرىدە ايتقان مالايسارى باباسىنىڭ باسىنا بارعانىمىزدا ءبىر مەزگىلدە قازان-وشاق جاقتان ايقاي-شۋ شىقتى. اسقا دەپ سويىلعان قويدىڭ ەتى ەرتەسىنە تاباققا توڭازىعان كۇيدە تارتىلىپتى. بارساق، قۋەكەڭ اس جابدىقتا جۇرگەن جىگىتتەردى «نەمەنە، جۇرت ءىشى ءبۇرىپ قۇلاسىن دەپ جۇرسىڭدەر مە!؟» دەپ، ىنگەنشە قايقاڭداتىپ تۇر ەكەن. ايتۋىنشا، قويدىڭ مايى جارىقتىق جىلقىنىكىندەي ەمەس، سۋىق (توڭ) كۇيىندە ىشەككە بارىپ تۇرىپ قالادى ەكەن. قالادا ولگەن قويدىڭ ەتىن جەپ جۇرگەن ءبىز قايدان بىلەيىك وندايدى، ءيا...
قۋات اعا ورىستەن قايتقان قويداي بوپ جۋاس اعاتىن وزەنشىكتەردى – قازاق «مىگىت» دەگەن قاتىنباس ەركەكتەردى جالپى جاراتپاۋشى ەدى. «بۇگىنگىنىڭ ەركەگى وسەك ايتادى، ايەلدەن وزدىرىپ، كوركەم ايتادى» دەپ تىجىرىناتىن. شۇرىم-بۇرىم، كودي-سوديمەن ءىسى جوق ول ەڭبەگىن اسپەتتەۋدى دە بىلمەيتىن، ءتىپتى ورناتقان بەلگى-تاسىنا «تاس قويعان...» دەپ اتى-ءجونىن جازدىرۋدى اتاق شىعارۋ دەپ تۇسىنەتىن. باياندا كامار حازىرەتكە تاس قويىلعان سوڭ داموللانىڭ ءناسىل-ءناسىبى ءار جەردەن جينالىپ كەلىپ اس بەردى، قۋەكەڭدى ارنايى شاقىردى، بىراق ول الدەنەگە بارۋدان باس تارتتى. مەن دە بارمادىم. مۇنىمىز دۇرىس پا، الدە قاتە مە، ول جاعىنا وي جۇگىرتپەپپىن، ايتەۋىر بىلەتىنىم – اعالى-ءىنىلى بولىپ قاتار جۇرگەندە ءبىزدىڭ كوپ ويىمىز ءبىر جەردەن شىعىپ جاتاتىن. ءوزىمدى قايدام، ال قۋەكەڭنىڭ ونىسى اقيقاتشىل ءادىل جۇرەگىنەن بە دەپ ويلايمىن.
وسى شىنشىلدىعى عوي، قازاننىڭ تۇزىن تاتىپ وتىرعانداردىڭ بالىن جالاپ جۇرەتىن ماقتاباستار مەن بابادان قالعان قاسقا جولدى جاۋىپ جاتقان جەبىرلەردى شەشەدەن جىبەرەتىنى. تاس قويا، نە وڭگە شارۋامەن ەلگە بارعانىندا باز بىرەۋلەرشە باستىقتىڭ قابىلداۋىنا كىرۋ ياكي «مەن كەلدىم» دەپ حابار سالدىرۋ عايىپ-عادەتىندە جوق-تىن. نەگىزى، قۋات ەسىمحانوۆ 1990-جىلدار باسىندا ەرماكتىڭ ماڭگى مىزعىماستاي ەسكەرتكىشىن ءبىر تۇندە دۇڭك ەتكىزىپ، قالانىڭ اتىن قازاقشالاپ تاستاعان «جۇلدىزدى ساتىنەن» كەيىن مانساپ باسپالداعىمەن تەز كوتەرىلگەن: جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، پاۆلودار وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. قاجىمۇرات ناعىمانوۆ قىزىلجاردان كەتكەندە اتى ونىڭ ورنىنا ءبىرىنشى بولىپ اتالعان كانديدات تا قۋەكەڭ ەدى. بىراق جۇرت كۇتكەندەگىدەي بولمادى. ايتۋشىلار ايتادى: سونىڭ الدىندا، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءجۇز جىلدىعى كەزىندە تويدىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىسى قۋەكەڭ سول كەزدەگى ەل پرەزيدەنتىنىڭ الدىنداعى باس تاباقتىڭ ەتىن قولمەن ارالاستىرىپ جىبەرىپ، الدىنا تامان ىسىرعان ەكەن، ونىسى جيىركەنشەك «حانعا» ۇناماي قاپتى. مۇمكىن سولاي دا شىعار – ءبىز الگى كيىز ۇيدە بولعان جوقپىز، سوندىقتان كەسىپ-ءپىشىپ ايتا المايمىز. دەسە دە، سول وقيعا ماعان ايسبەرگتىڭ سۋ بەتىندە كوزگە كورىنىپ تۇرار بولىگى سياقتى بولادى دا تۇرادى: اقيقاتىندا، كىمنىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ەكەنىن تامىرشىداي تاپ باسىپ تانيتىن سۇڭعىلا – «ءوزى سۇر، ءوزى ۇرى» تاريحي پەرسوناج قايتكەندە دە شىندىقتى شيقانىن شىعارىپ ايتاتىن، قىزىلجارداعى ابىلايدىڭ «اق ءۇيىن» جاڭعىرتۋ ءتارىزدى كەسەك ءىس-قيمىلىمەن ەل ىشىندە بەدەل جيناي باستاعان قۋات ەسىمحانوۆتاي اقيقاتشىل تۇلعادان قاۋىپ يلەسە كەرەك. بىرىنشىدەن، وزىنە ەت اساتا جازداپ وتىرعان ادامنىڭ شىندىقتى بەتكە ايتۋشى (اعىلشىنشا: speak truth to power) ەكەنىن جازباي تانىعان. ەكىنشىدەن، ول جىلدارى ورىسى جىن اتىپ، سقو-دا 70-80 پايىز بوپ تۇرعان (قازىردىڭ وزىندە 56%), پاۆلوداردا دا بۇكىل حالىقتىڭ جارىمىن قۇراعان (قازىر 40%) وڭىرگە ۇلتشىلدىق قانى شىققان ادامدى ءبىرىنشى باسشى ەتۋ ءوزىنىڭ ءماشھۇر تاعاتتىلىق ساياساتىنا شالىس تۇسەدى دەپ سەسكەنسە كەرەك.
دوستىق – الاشانكوۋ ساپارىمىزدان مىناداي ءبىر اڭگىمە.
ءبىر كاسىپورىننىڭ جانىندا تۇرمىز. جوڭعار قاقپاسى جاقتان كۇشتى جەل ۇزبەي سوعىپ تۇر – اگاراكي باسىڭدى جۋىپ تىسقا شىعىپ كەتسەڭ، مۇندا شاش كەپتىرەتىن فەننىڭ كەرەگى جوق، زاماتتا قۇرعاتىپ بەرەدى. سايكەسىنشە، اينالا توڭىرەك – جەل كۇشىمەن قاڭعالاعى زىر اينالىپ، قۋات ءوندىرىپ تۇرعان جەلگەنەراتور. تۇگەل دەرلىك شەكارانىڭ قورشاۋ-دۋالىنىڭ ارجاعىندا. بەر جاقتا – جالعىز قاڭعالاق، ونىڭ ءوزى سىنىق. «انداعى ءتورت ءجۇز مىڭ شارشى مەتر جەر قىتايدىڭ پايدالانۋىنا بەرىلگەن»، – دەدى قۋەكەڭ ءوڭى كۇرەڭىتىڭكىرەپ، سامساعان كوپ گەنەراتوردى يەگىمەن نۇسقاپ. ادەتتە باسى قاتتى كىسى، بۇل جولى الدەنەگە ىركىلىڭكىرەپ، ءسوز اياعىن كۇڭگىرتتەۋ تاستاپ، كەلتە قايىردى. «ارىستان ىزىنەن، جىگىت سوزىنەن قايتپاس» دەگەن ءسوز قۋات اعامىزدى دا مەڭزەپ ايتىلعانداي، دەسە دە، مىنا دۇنيەدە جىگىتتىڭ جىگىتىن سىنايتىن، كەيدە سىندىرماسا دا يلىگىڭكىرەپ جىبەرەتىن جاعداي-جاعداياتتار بولادى. اينالىپ كەلگەندە، اكەنىڭ الدى مەن ورىكتەي ۇل، الماداي قىزدىڭ بولاشاعى شەككىگە تارتىلعان كەزدە سوڭعىسى تارازى تاباعىن تايعاناتاتىن ساتتەر از ەمەس...
ح ح ح
وسى جەردە كەيىپكەرىمدى «ومىرگە ولە عاشىق ەدى» دەپ جاقاۋراتپاي-اق قويايىن. اركىم دە عۇمىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنە كوتەرىلگەن سوڭ ارتىنا قايرىلىپ كوز سالىپ، وزىنە دە، وزگەگە دە ەسەپ بەرگىسى كەلەدى ەمەس پە. سوڭعى جىلدارى قۋات اعا سونداي ءبىر كۇبىنىڭكى كوڭىل كۇيدە ءجۇردى. ولەڭ ءسوزدى كوپ وقيتىن، بەلگىلى اقىنىمىزدىڭ «ءومىر ءوتىپ بارادى، ەشتەڭە ەمەس، ساتتەر ءوتىپ بارادى، سول وكىنىش...» دەپ كەلەتىن جولدارىن ءجيى ايتىپ وتىراتىن ول الدىمەن «قيماستار مەن سىيلاستار» دەگەن اتپەن ەستەلىك كىتابىن، سوڭىرا، قايتارىنىڭ الدىندا ءوزى جايىندا جازىلعاننىڭ باسىن قۇراپ ءبىر جيناق شىعاردى. «ارمان ءتۇبى كورىنەردە ءبىرىن-ءبىرى قيمايدى ەكەن» دەيتىن مەڭدەكەش اقىننىڭ ءسوزى وسى جەرگە دالىرەك. ونىڭ سەبەبى، دوستارىن، سىيلاستارىن قيمايتىن كىم بار، نە بولدى ما سونداي ادام دەپ سۇراسا، مەن الدىمەن قۋات اعانى ايتقان بولار ەدىم. ماڭايىنا ادام جيناماي، جالعىز ءوزى اس ىشپەيتىن، توڭىرەگىن كىسىگە تولتىرماي اڭگىمە باستامايتىن الترۋيست، بۇرىنعىنىڭ ءبيى سىندى، كوپتىڭ قورمال ابىزى بولۋعا جاراتىلعان جاندى كەشەگى كوۆيدتە وكپەسىنە ىلىنگەن اقاۋدان بۇرىن، ەپيدەميا ءۇيدى-ۇيگە قۋىپ تىققان، ءسويتىپ ىشتەسىپ سويلەسەر ادام دا قالماعان، ەل ارالار ساپارلارىنىڭ جولى كەسىلگەن، قۋەكەڭ ءۇشىن ادام توزگىسىز جاعداي امبەگە دارقان اق جۇرەگىنە قوسا قالجىراتىپ كەتكەن جوق پا ەكەن دەپ ويلايمىن. شاۋ تارتپاي جاتىپ شارداق تارتاتىنداردىڭ سۇرپىنان ەمەس، قارەكەتسىز، ارەكەتسىز وتىرا المايتىن ۇلكەن ەنەرگيانىڭ يەسى قۋات سويلەسەتىن ورتاسى، تەڭ-قۇربىسى بولماعاسىن جان كۇيزەلىسىنە ۇشىرايتىن ءبازبىر زەينەتكەرلەر سياقتى، ءدال كوۆيدتىڭ وزىنەن ەمەس، ونىڭ اۋىر سالدارى – پوستتراۆماتيكالىق سترەستىك بۇزىلۋدان (پتسر) جاقپار تاستاي وپىرىلىپ تۇسكەن بولۋى. وسىعان جالپى مىنا سۇم جالعاندا وزەككە تۇسەر وكىنىشتەر، اسىرەسە بۇدان بىرقانشا جىل بۇرىن قاپيادا ايرىلىپ قالعان ۇلى بالتاشتىڭ قايعىسى كەلىپ جامالسا دا ءوزى ءبىلسىن. «بالانىڭ قايعىسى وزەكتە» دەيدى عوي...
ح ح ح
ۇلكەن اعامىز ەمەس، قاتارىم كەمىگەندەي كۇيدە قالدىم. ۇلىتاۋدىڭ باسىنا شىعا الماي، قاسىنان قايتقانداي بولدىم. مۇنداي جوعالتۋلار قاتارىمىزدى جاقپار تاستاي وپىرىپ وتە مە دەپ قورقامىن، سەبەبى، جان دۇنيەسى زيات، زياتكەر ادامداردىڭ ۋاقىتى كەلمەسكە كەتىپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. سونى ويلاۋدىڭ ءوزى كۇيىنىشتى ەسەلەي تۇسەدى.
ول عانا ەمەس. ەندى ماعان الدى اق جايلاۋداي اعا تابىلا ما، جوق پا، ول جاعى ءبىر قۇدايعا ايان. قارعىس اتقىر كوۆيد قانى ءبىر تۋعان اعانى، تۋىسپاي تۋىسقان جانە ءبىر اعانى قوسارىنان الىپ، قوس قابىرعامدى تۋرا قاقىراتا سۋىرىپ اكەتكەندەي بولدى عوي. «كوتەر ەڭسەڭدى، تۇسىرمە ۇنجىرعاڭدى!» دەپ كىم قايرايدى ەندى مەنى؟! ادىلەتسىز زامانعا نالىپ وتكەن ءمادي باباسى ايتقانداي، «باسىن كەسسەڭ ءتۇبى قالار زاۋ قاراعاي» شىعار ما الدىمنان قالعان ومىردە؟! بىلمەيمىن. بىلمەيمىن... قايتكەندە دە، الدەنەگە، «جيۆىح ۆسە مەنشە ۆ تەلەفوننوي كنيجكە... نو تسيفر ەتيح يا ستيرات نە بۋدۋ. ي رامكوي نيكوگدا نە وبۆەدۋ...»، – دەپ كەتكەن ۆالەنتين گافت لۇعاتىمەن اسىل اعانىڭ ۋاتساپتاعى تەلەفون ءنومىرىن وشىرمەي قالدىردىم. اۆادا جان-جاعىن ءبىر شىعىس ناقىلىمەن ادىپتەپ قويدىم:
«شىڭنىڭ بيىگىندە تۇرعانمەن كورىنبەيتىندەر، نە قانداي سايدا جۇرسە دە تاۋدىڭ باسىندا تۇرعانداي كوزگە تۇسەتىندەر بولادى».
اعانىڭ ءجۇزىن توپىراق جاسىرعانىنا جىل تولار الدىندا وسى ءبىر قولدان كەلگەن قوراش ەسكە الۋدى جازۋدى وزىمە بورىش دەپ ءبىلدىم. ءبىر كەزدە ەكەۋمىز «ءداۋىر كوشىپ بارادى» دەگەن اتپەن ديالوگ-كىتاپ جازۋدى جوسپارلاپ جۇرگەنبىز، وعان جەتپەي ءوزى كوشىپ كەتتى. بالكىم، مىنا ەسكە الۋ سول الداعى ۇلكەن دۇنيەگە اپارار جولدىڭ باسى دا شىعار...
ماقسات ءتاج-مۇرات
