Ýaqyt degen sondaı – Qýat aǵa Esimhanovtyń bul dúnıeden júz úıirgenine de jyl tolypty.
Myna azdy-kópti ǵumyrymyzda talaı jany jomart jaqsyny, meıiri asqan aǵany kórdik qoı, qudaı-aqy, solardyń ishinde Qýat aǵanyń bolmysy bólek edi...
Dúnıe tirshiliginde Qýat degen kisiniń bar ekenin alǵash 2010 jyldyń jazynda, Kerekýdiń túbindegi «Moıyldy» shıpajaıynda demalyp jatqanymda, keshki seıilder kezinde Qoıshyǵara aǵamyzdan estidim. Qoıshekeń sonyń aldynda ǵana bir top bolyp Reseıdiń Altaı ólkesine barǵandaryn, Estaı ánge qosqan Horlannyń jańadan tabylǵan basyna eskertkish ornatyp kelgenderin maıyn tamyza áńgimeledi. Demeýshisi, bastamashysy – Erlan Aryn jáne QTJ-da laýazymdy qyzmet atqaratyn Qýat Esimhanov degen azamat.
Astanaǵa oralysymen Qýekeńdi taýyp aldym. Ózim bas redaktor bolyp otyrǵan «Astana» jýrnalynda «Minken er» degen bir joba bar-dy (ortańǵy aıqarma betke bir adamnyń fotosúgireti túgel-tolaıym beriledi), soǵan qatysýǵa shaqyrdym. Negizi, jastar jaǵy bolmasa, úlkendeý kisiler ondaı nárselerge bara bermeıdi ǵoı. Tańdanarlyǵy, Qýat aǵamyz sózge kelgen joq – birden kelisti. Fotografymyz kók shóptiń ústine shalqasynan jatqyzyp qoıyp túsirdi. Janyna nemeresi Aıǵanymdy shoqıtyn otyrǵyzyp qoıdyq (Aıǵan «túspeımin» dep jylap, aldap-sýlap áreń kóndirdik). Qasymhan Begmannyń stýdent kezimizde jattap alǵan, «KazGÝ-diń qalashyǵy, / Kózderimniń tuńǵıyq qarashyǵy, / Sezimderim sekildi móldireıdi, / Shalǵynda dala shyǵy... / KazGÝ-diń arýlary, / Arman qýǵan sonaý bir aýyldaǵy, Sizderdi ańsap jyr jazǵan beımazalaý, / Júregim janýda áli...» dep keletin óleńinen shyǵaryp, «Qazaǵymnyń dalasy. / Kózimniń qarashyǵy. / Shalǵynda – dala shyǵy...» dep jazyp qoıdyq. Keıin bildik, túısigimizben keıipkerdiń ishki konstıtýııasyn dál ustappyz.
Teginde, Qýat aǵa kisimen tez ishtesip, shúıirkelesip ketetin adamdardyń sanatynan emes edi, qaıta aralas-quralastyqta kidileý, shikirtteý edi dese durys. Sóıte tura, adamdardan syrtoraı júrer birtoǵa minezimdi unatty ma eken, áıteýir aıaq astynan maǵan «yshqysy» oıanyp, ózi el ishine shyqqanda qaldyrmaı ilestirip alatyn boldy. Qalada sarjambas bop jatqan paqyryńyzǵa Saryarqanyń sardalasyn uzynynan da, kóldeneńinen de kezdirdi-aý, nesin aıtasyń, men Astanada ótkergen tórt jylda. Jer tistenip jatqan myq buıyrǵynnyń arasynda ósken men qazaqtyń ushy-qıyrsyz dala muhıtyn, erkeleı aqqan ózenderin, sartegesh kólderin, qolmen qalap qoıǵandaı tekshe tastaryn sonda kórip, armansyz qaryshtadym. Qazaqtyń usaq shoqyly beldemin boılap jatqan ólkeniń ásem tabıǵatyn kórip, ǵajap qaldym. Odan ári asyryp, Maraldy arqyly Reseıdiń Altaı kraıyna, baıaǵy Horlannyń basyna apardy Qýat aǵa. Ǵumyrymda birinshi ret tarıhı Qulandy dalasyn, Qarasý (Qarasuǵ) aımaǵyn, Noǵaısibir qazaqtaryn kórdim.
Odan keıingi úlken sapar – Qyzyljar atyraby, Ǵabeń – Sábeń eli, sonyń ishinde belgili «Eseneıdiń búrkeýi» deıtin toǵaıly, shabyndy jerdi aralaǵanymyz. Bir kezde Ǵabeń «Qyz qaraǵaı» atyqtyrǵan ataqty dara aǵash o kúnde joq eken, orny ǵana jatyr. Sol mańǵa «Astana» jýrnalynyń atynan bala qaraǵaı egip, aınalasyn qorshadyq ta, álgi jerdi aınala tura qalyp, Jolaman Tursynbaev Maqsutjan Áýbákirovtyń sózine shyǵarǵan máshhúr «Qyz qaraǵaı» ánin bárimiz qosylyp aıttyq (bul oqıǵanyń jaı-japsary keıin «Qyz qaraǵaı» esseme arqaý boldy). Osynyń bárin uıymdastyrǵan-úılestirgen, álbette, Qýat aǵamyz – biz «daıyn asqa tik qasyqpyz» ǵoı.
Dese de, «at tuıaǵy tentek» dep bárinen de kóp aparǵany – óziniń týǵan jeri Kereký alaby. 1990-jyldardyń basynda atyn ózi bastap qazaqshalatqan Qyzylshyrpy (keıin Ermak atanǵan) shárinen árirektegi, Maı aýdanyna qarasty Beskól (burynǵy «Qyzyl qurama» kolhozy) aýylynda neshe márte boldyq. Darııa tolqyp, sý taraǵan óńir eken – Qýekeńniń atakúldigi Beskólden ári, Ertistiń bir salasyna taıaý jatyr. Ózen jaǵalaýyndaǵy kóleńkeli kók jazyq toǵaıda, osy bir zytymdaǵy kóne jurtta Qýat aǵanyń balalyǵy qaınap tunǵan. Osy jerde ony taǵdyrdyń talqysy erte tóske salyp eseıtken. Osy jerde ol qoı jaıyp, qozy kógendep, óreden qurt urlap, baldáýren bala shaǵyn ótkergen. Sol joly men bir nárseni – Qýekeńniń mamandyǵy boıynsha «tehnar» bola tura, bir bolys eldiń malyndaı kitap jınaýynyń, ǵumyrynsha rýhanııat dúnıesine, óner adamdaryna jaqyn júrýiniń, jaqyn júrip qana qoımaı, «ult qundylyqtarynyń janashyry» degen beıresmı ataqty ıelenýiniń saı-sebebin uqqandaı boldym: Qýat Esimhan kishkentaı kezinen saýsaqtary syrnaıdyń tilshelerinde jorǵalap ósken, dombyra tartyp jetilgen, solardyń súıemelimen bıik te keń dıapazondy daýsymen qazaqtyń nebir jeldi, eskekti ánderin áýelete, degdarlyqpen kelistire aıtqan ánshi-tuǵyn jáne osy qabiletimen ol emin-erkin ánshi ártis bolyp keter edi, eger jalǵyz uldy etegi elpi, jeńi jelpi jetkizgen anasy alystaǵy konservatorııadan irgedegi ındýstrııalyq ınstıtýtty qolaı kórmegende. Tárizi, óziniń osy óner jolyna túse almaı qalǵanyna ishteı bek ókinse kerek. Sóıtse-daǵy, sońǵy jyldary qolyna syrnaıdy sırek alyp, ándi de sıreksitip jibergenimen, ózinen qulaǵy qyryq jyl buryn týǵan quıma qulaq zırektigin, shejire shógeldigin eshýaqyt joǵaltqan emes. Ánniń áýeni men sózin bir kezde ózi tyńdaı qalǵan Baıǵabyl syndy shapqan attaı yrǵaqtatatyny sekildi, sóz ben sózdi de jiliktiń maıyndaı uıqastyryp, toǵytyp aıtýshy edi, shirkin. Qanynda, janynda qasıet shalǵan, kıe qonǵan elinen berilip, damyldap jatqan, «ózinen qyryq jyl buryn» týǵan, ózin de qundaqtap ótken eski sóz kıesinen edi munyń barlyǵy.
Qýat Esimhannyń uly babasy – Malaısary batyr. Qazaqta birneshe Malaısary bar ǵoı, Qýekeń babasy básentıin ishindegisi, biraq básentıinniń de, jalpy arǵynnyń da kóleminen asyp, úsh júzge birdeı málim bolǵan dabyraly adam. Sonaý Kereký jerinen Jetisýǵa kelip, jońǵardyń jaǵasyn dıplomatııalyq súıkimdiligimen de, bolmaǵasyn keldek naıza, qara qylyshpen de silkigen tulǵa. Sondaı shaıqastyń birinde mergenniń qapııa oǵy tıip, denesi Altyn-Emeldiń taýynda qalǵan. Bir jyly Qýat aǵa Taldy-Qorǵannyń Kerbulaq aýdanynda, Qaratal ózeni boıyndaǵy shahıd sarbazdar qorymynyń janyna babasyna arnap keýde-músin qoıdy. Bir arba bolyp bardyq. Jolda, Arqarlynyń kezeńinen ıtine túsip kele jatyp bir betegeli beldiń tepseńine aıal jasadyq. Ilgeride Kúlásh Baıseıitova kelin bop túsken eline bara jatqanynda osy jerge toqtap, dastarqan jaıyp, úlkenderge shaı quıǵan eken. Bizdiń Qýekeń sol jerdi mólsherlep belgi-tas qoıǵan. Jaryqtyq, eskertkishti qulata da, ornata da biletin edi ǵoı. Búginde Qýat Esimhanov jaıynda aıtyp-jazyp júrgender qalaı da attap ótpeıtin osy faktini, ıaǵnı otyzǵa tarta belgili tulǵalarymyzdyń eleýsiz qalǵan basyna belgi-tas qoıýyn aıtqan kezde onsha kóp eskerile bermeıtin bir jaǵdaı bar, ol – álgi tas-belgilerdiń qazaqtyń jalpaq dalasynyń ár-ár túkpirinen tabylatyndyǵy, ıaǵnı, alalamaı, bólmeı-jarmaı ornatylýy (munyń jaıy bizdiń «Nekropolıstıka Kýata Esımhanova» deıtin essemizde keńirek qamtylǵan).
Ózim ishinde bolǵan bir jaǵdaı.
Sol jyldary, Qýat aǵaǵa erip, Arqany «qıyr jaılap, shet qonyp» júrgenimde Baıanaýylǵa bir emes, birneshe ret jol tústi. Bir saparda jergilikti ólketanýshy Altynbek Qurmanov maǵan zamanynda Máshhúr Júsipti oqytqan, tipti Abaıdyń ózin toqytqan-mys delinetin Kamaraddın hazirettiń jatqan ornyn kórsetti. Batys Qazaqstandaǵy túý Bókeı Ordasynda týyp-ósken, súıegi noǵaıqazaq eken. Astanaǵa kelgesin haziret jaıynda qosymsha derek jınap, olarǵa kórgen-baqqanymdy qosyp, «Kamaraddın haziret» degen bir esse-maqala jazdym. Sony oqyǵan Qýekeń bir kúni telefon soǵyp, ekeýlep haziret basyn qaraıtý jóninde usynys tastady. Ortadan aqsha shyǵardyq, Qýat aǵa Baıan-Aýlaǵa arnaıy baryp, Baıantaýdyń qyzyl granıtinen tas keskizip, betine «Kamaraddın haziret Bıjomartuly. 1807 – 1889 j.» dep bádizdetti. Tasty aýyldaǵy qorymnyń janyna qoıyp qaıttyq. Keıin Atyraýda baıaǵy Batys Alash-Ordanyń bir uıasy bolǵan Eski Qyzylqoǵanyń orny qaraqorymdanyp, el esinen shyǵyp bara jatqanyn aıtyp qalyp edim, aǵam oǵan da tas qoımaqshy bolyp janyp tústi. Biraq Atyraýdaǵylar namystanyp, arqasyn berip qaraǵandyqtan ol ıdeıa júzege aspaı qaldy.
Muny aıtyp otyrǵanym, Qýat aǵanyń rý suraǵanymen rýǵa bólmegenin ańǵartý. «Jigittiń tórtinshi jurty – óz eliniń azamaty» degen sóz bar ǵoı qazaqta, osy sóz dáýde bolsa Qýekeń sııaqty bútin bitimdi adamdarǵa qarata aıtylǵan. Osy yńǵaı ózime de juǵysty boldy dep qoıaıynshy.
Kerekýge barǵyshtap júrip, ataqty ánshi Maıranyń ónerine, qıyn da sulý taǵdyryna qatty qyzyqtym. Qaı bir jyly Qýat aǵalar Pavlodarda ánshi apamyzdyń atyna kóshe berip, keýde músinin ornatqan rásimge qatysqannyń sońynda Maıra Ýálıqyzyna baılanysty derek-málimetterdi tirnektep jınaı berdim de, aıaǵynda «Magıra: pesnıa plamenı ı lda» kitabymdy jazyp shyqtym. Qýat aǵa munyma ishteı rıza bop qalsa kerek, áıteýir bedelimen basyp otyryp, Pavlodar qalasy ákimdiginiń qarjylaı qoldaýymen álgi kitapshany azdaý taralymmen bolsa da bastyryp shyǵardy. «Maıra» meniń orys tilindegi jazýymnyń otynyń aldy, sýynyń tunyǵy jáne ol sońyra mýzyka taqyrybyna aýysýyma, Qurmanaı Omarova, Dımash Qudaıbergender jaıly esselik dúnıeler jazýyma tikeleı túrtki boldy. Iaǵnı, Qýat aǵa bul áreketimen meni sony soqpaqqa túsirdi. Osy rette jáne bir aıta keter jaǵdaı, eger bizde Qýat Esimhan tárizdi keńinen oılaıtyn tulǵalar kóp bolǵanda, bálkim, ár aımaq óz tarıhyn ǵana túgendeıtin, óz qazanynda ǵana qaınaıtyn qazaqy qaspaq ǵadettiń kórpesi áldeqashan túrilgen bolar edi-aý. Árıne, Maıra taqyryby óz jambasyma jyǵylyp turdy ǵoı, dese de, Qýat aǵa meni jalpaq Arqany aralatyp, qatpar-qatpar tarıhymen kózapara tanystyrmaǵanynda Maıraǵa da, Amangeldi Imanov, Álibı Jangeldınderge de yntyqtyǵym oıanbas edi-aý dep oılap qoıamyn osy kúnderi...
Qýat Esimhan aıryqsha jahatker adam edi. Prıtyka selosy mańyndaǵy Horlannyń (Qorlyǵaıyn) basyna qoıatyn eskertkishti apara jatqanynda Reseıdiń shekarashylary salmaǵy tórt tonnadan asatyn qyzyl granıt tasty ótkizbeı, ustap qalady. Qýekeń sol jerde Sibir jaǵyndaǵy bir general tanysyna zvandap, ruqsat alady (óziniń tamyr-tanysy kóp-tuǵyn). Sondaı azappen ákelingen zilmaýyr qyrdyń qyryq jeliniń ótinde shaıqalmaı turýy jaǵynan kelgende ınjener-qurylysshy Esimhan jasaǵan esepteýler negizge alynady (tastuǵyrdyń tómengi bóligin temir taıaýlar sińirgen beton supymen eki metr tereńge jibergen). Záýimde kóshede kólikpen ótip bara jatsaq, «Áttegen-aı, myna joldyń shetindegi jelilik baǵan durys ornatylmaǵan eken!» dep, kádimgideı apshyp qalatyn. Kádýilgi kóp baǵannyń bireýi biz úshin, ne qorqatyny bar deısiń. «Joq, – dep basyn shaıqaıdy aǵamyz. – Joq, qate oılaısyz (jeti-segiz jas úlkendigi bola tura, maǵan «Siz» dep sóıleıtin), eger alda-jalda daýyl soǵyp, ne jer qımyldaı qalsa baǵan adamdardyń ústine qulamas úshin bir jaǵyna, jol shetindegi jyraqany boılap sulaýy tıis». Kim oılaǵan...
Zeınetkerliginiń aldynda birneshe jyl QTJ-nyń stansa-beketterdi, olar turǵan aýyl-kentterdi sýmen, jylýmen qamtamasyz etetin dókeı mekemesin basqardy (resmı atpen «Temirjoljylýsý» AQ-nyń prezıdenti). Almatyǵa issaparmen kelgende ádetinshe maǵan habarlasyp, ertip alyp ketedi. Birde kezinde Dımash Ahmetuly paıdalanǵan deıtin arnaýly vagonmen Dostyq-Alashankoý atyrabyna baryp, sondaǵy jylý, sý qazandyqtaryn tekserýge qatysqanym bar. Almaty mańyndaǵy Qopa deıtin úlken temirjol beketinde jer asty artezıan sý kóziniń debeti (sý qory eken ǵoı) anyqtalǵan óndiristik keńestiń ortasyna túsip qalyp, sý máshalasynda kózqaraqty da bolǵanmyn. Sonda baıqaǵanym, ádette bizdiń rýhanı ortada jurtpen qytyqsyz aralasyp, dombyra men syrnaıda kezek-kezek án áýeletip, sóz saptap, shejire destelep otyratyn aǵam myna jerde – qyzmette múldem basqa adam: baǵynyshyndaǵy qyzmetkerler aldynda aıaǵynyń úshimen bıleıdi desem, ótirik bola qoıar ma eken!?
Alpysqa jasyn shegelegen jyly Astanadaǵy bir top qalamgerdi Kerekýge máshinmen alyp bardy. Jeltoqsan ǵoı dúnıe esigin ashqan aıy, sol joly Arqanyń ádettegi zymystan qysy ábden ushynyp, termometr baǵany 47 gradýsty kórsetip turdy. Sonda bar ǵoı, jolda jazataıym máshinelerimiz synyp qalǵandaı bolsa, bárimiz jarty saǵatta, Qýat aǵa aıtpaqshy, «daıyn» bolar ek. Erbeket-aý, kóshede janyńdaǵy adamǵa birdeńe deseń, daýsyń kógiljim shyńyltyr aýada shyńyldap, birazdasyn baryp jetedi. Óz dybysyńa qolyńdy tıgizýge bolady. Qýekeńniń minezi sol ózi týǵan óńirdiń aqpan-daqpanyndaı edi. Biraq ózine bir nárse unamaı qalsa ǵana, shampannyń tyǵynynsha atylatyny. «Tańerteń tursam, Qalekeń jatqan ornynda joq, syrtqa shyqsam aıańdap kele jatyr eken, «Jarmaq ıttiń eskertkishin shirenip turyp bir teýip qaıttym» deıdi, tútigińkirep», – dep, Qaltaı Muhamedjanovtyń bir qylyǵyn ózi aıyzy qana áńgimeleıtinindeı, boıy eki kez, eńsegeı Qýat aǵanyń janynda júrý biz úshin jolbarystyń jalyn sıpaǵanmen birdeı edi. Unamadyń ba, sózben osyp jiberedi. Ilgeride aıtqan Malaısary babasynyń basyna barǵanymyzda bir mezgilde qazan-oshaq jaqtan aıqaı-shý shyqty. Asqa dep soıylǵan qoıdyń eti ertesine tabaqqa tońazyǵan kúıde tartylypty. Barsaq, Qýekeń as jabdyqta júrgen jigitterdi «Nemene, jurt ishi búrip qulasyn dep júrsińder me!?» dep, ingenshe qaıqańdatyp tur eken. Aıtýynsha, qoıdyń maıy jaryqtyq jylqynykindeı emes, sýyq (toń) kúıinde ishekke baryp turyp qalady eken. Qalada ólgen qoıdyń etin jep júrgen biz qaıdan bileıik ondaıdy, ıá...
Qýat aǵa óristen qaıtqan qoıdaı bop jýas aǵatyn ózenshikterdi – qazaq «migit» degen qatynbas erkekterdi jalpy jaratpaýshy edi. «Búginginiń erkegi ósek aıtady, áıelden ozdyryp, kórkem aıtady» dep tyjyrynatyn. Shurym-burym, kódı-sódımen isi joq ol eńbegin áspetteýdi de bilmeıtin, tipti ornatqan belgi-tasyna «tas qoıǵan...» dep aty-jónin jazdyrýdy ataq shyǵarý dep túsinetin. Baıanda Kamar haziretke tas qoıylǵan soń damollanyń násil-násibi ár jerden jınalyp kelip as berdi, Qýekeńdi arnaıy shaqyrdy, biraq ol áldenege barýdan bas tartty. Men de barmadym. Munymyz durys pa, álde qate me, ol jaǵyna oı júgirtpeppin, áıteýir biletinim – aǵaly-inili bolyp qatar júrgende bizdiń kóp oıymyz bir jerden shyǵyp jatatyn. Ózimdi qaıdam, al Qýekeńniń onysy aqıqatshyl ádil júreginen be dep oılaımyn.
Osy shynshyldyǵy ǵoı, qazannyń tuzyn tatyp otyrǵandardyń balyn jalap júretin maqtabastar men babadan qalǵan qasqa joldy jaýyp jatqan jebirlerdi shesheden jiberetini. Tas qoıa, ne óńge sharýamen elge barǵanynda baz bireýlershe bastyqtyń qabyldaýyna kirý ıakı «men keldim» dep habar saldyrý ǵaıyp-ǵadetinde joq-tyn. Negizi, Qýat Esimhanov 1990-jyldar basynda Ermaktyń máńgi myzǵymastaı eskertkishin bir túnde dúńk etkizip, qalanyń atyn qazaqshalap tastaǵan «juldyzdy sátinen» keıin mansap baspaldaǵymen tez kóterilgen: Joǵarǵy Keńestiń depýtaty, Pavlodar oblysy ákiminiń orynbasary, Soltústik Qazaqstan oblysy ákiminiń birinshi orynbasary. Qajymurat Naǵymanov Qyzyljardan ketkende aty onyń ornyna birinshi bolyp atalǵan kandıdat ta Qýekeń edi. Biraq jurt kútkendegideı bolmady. Aıtýshylar aıtady: sonyń aldynda, Ǵabıt Músirepovtiń júz jyldyǵy kezinde toıdyń bas uıymdastyrýshysy Qýekeń sol kezdegi el prezıdentiniń aldyndaǵy bas tabaqtyń etin qolmen aralastyryp jiberip, aldyna taman ysyrǵan eken, onysy jıirkenshek «hanǵa» unamaı qapty. Múmkin solaı da shyǵar – biz álgi kıiz úıde bolǵan joqpyz, sondyqtan kesip-piship aıta almaımyz. Dese de, sol oqıǵa maǵan aısbergtiń sý betinde kózge kórinip turar bóligi sııaqty bolady da turady: aqıqatynda, kimniń kim ekenin, qandaı ekenin tamyrshydaı tap basyp tanıtyn suńǵyla – «ózi sur, ózi ury» tarıhı personaj qaıtkende de shyndyqty shıqanyn shyǵaryp aıtatyn, Qyzyljardaǵy Abylaıdyń «Aq úıin» jańǵyrtý tárizdi kesek is-qımylymen el ishinde bedel jınaı bastaǵan Qýat Esimhanovtaı aqıqatshyl tulǵadan qaýip ılese kerek. Birinshiden, ózine et asata jazdap otyrǵan adamnyń shyndyqty betke aıtýshy (aǵylshynsha: speak truth to power) ekenin jazbaı tanyǵan. Ekinshiden, ol jyldary orysy jyn atyp, SQO-da 70-80 paıyz bop turǵan (qazirdiń ózinde 56%), Pavlodarda da búkil halyqtyń jarymyn quraǵan (qazir 40%) óńirge ultshyldyq qany shyqqan adamdy birinshi basshy etý óziniń máshhúr taǵattylyq saıasatyna shalys túsedi dep seskense kerek.
Dostyq – Alashankoý saparymyzdan mynadaı bir áńgime.
Bir kásiporynnyń janynda turmyz. Jońǵar qaqpasy jaqtan kúshti jel úzbeı soǵyp tur – ágárákı basyńdy jýyp tysqa shyǵyp ketseń, munda shash keptiretin fenniń keregi joq, zamatta qurǵatyp beredi. Sáıkesinshe, aınala tóńirek – jel kúshimen qańǵalaǵy zyr aınalyp, qýat óndirip turǵan jelgenerator. Túgel derlik shekaranyń qorshaý-dýalynyń arjaǵynda. Ber jaqta – jalǵyz qańǵalaq, onyń ózi synyq. «Andaǵy tórt júz myń sharshy metr jer Qytaıdyń paıdalanýyna berilgen», – dedi Qýekeń óńi kúreńitińkirep, samsaǵan kóp generatordy ıegimen nusqap. Ádette basy qatty kisi, bul joly áldenege irkilińkirep, sóz aıaǵyn kúńgirtteý tastap, kelte qaıyrdy. «Arystan izinen, jigit sózinen qaıtpas» degen sóz Qýat aǵamyzdy da meńzep aıtylǵandaı, dese de, myna dúnıede jigittiń jigitin synaıtyn, keıde syndyrmasa da ıligińkirep jiberetin jaǵdaı-jaǵdaıattar bolady. Aınalyp kelgende, ákeniń aldy men órikteı ul, almadaı qyzdyń bolashaǵy shekkige tartylǵan kezde sońǵysy tarazy tabaǵyn taıǵanatatyn sátter az emes...
h h h
Osy jerde keıipkerimdi «ómirge óle ǵashyq edi» dep jaqaýratpaı-aq qoıaıyn. Árkim de ǵumyrynyń belgili bir kezeńine kóterilgen soń artyna qaırylyp kóz salyp, ózine de, ózgege de esep bergisi keledi emes pe. Sońǵy jyldary Qýat aǵa sondaı bir kúbinińki kóńil kúıde júrdi. Óleń sózdi kóp oqıtyn, belgili aqynymyzdyń «Ómir ótip barady, eshteńe emes, sátter ótip barady, sol ókinish...» dep keletin joldaryn jıi aıtyp otyratyn ol aldymen «Qımastar men syılastar» degen atpen estelik kitabyn, sońyra, qaıtarynyń aldynda ózi jaıynda jazylǵannyń basyn qurap bir jınaq shyǵardy. «Arman túbi kórinerde birin-biri qımaıdy eken» deıtin Meńdekesh aqynnyń sózi osy jerge dálirek. Onyń sebebi, dostaryn, syılastaryn qımaıtyn kim bar, ne boldy ma sondaı adam dep surasa, men aldymen Qýat aǵany aıtqan bolar edim. Mańaıyna adam jınamaı, jalǵyz ózi as ishpeıtin, tóńiregin kisige toltyrmaı áńgime bastamaıtyn altrýıst, burynǵynyń bıi syndy, kóptiń qormal abyzy bolýǵa jaratylǵan jandy keshegi kovıdte ókpesine ilingen aqaýdan buryn, epıdemııa úıdi-úıge qýyp tyqqan, sóıtip ishtesip sóıleser adam da qalmaǵan, el aralar saparlarynyń joly kesilgen, Qýekeń úshin adam tózgisiz jaǵdaı ámbege darqan aq júregine qosa qaljyratyp ketken joq pa eken dep oılaımyn. Shaý tartpaı jatyp shardaq tartatyndardyń surpynan emes, qareketsiz, áreketsiz otyra almaıtyn úlken energııanyń ıesi Qýat sóılesetin ortasy, teń-qurbysy bolmaǵasyn jan kúızelisine ushyraıtyn bazbir zeınetkerler sııaqty, dál kovıdtiń ózinen emes, onyń aýyr saldary – posttravmatıkalyq strestik buzylýdan (PTSR) jaqpar tastaı opyrylyp túsken bolýy. Osyǵan jalpy myna sum jalǵanda ózekke túser ókinishter, ásirese budan birqansha jyl buryn qapııada aırylyp qalǵan uly Baltashtyń qaıǵysy kelip jamalsa da ózi bilsin. «Balanyń qaıǵysy ózekte» deıdi ǵoı...
h h h
Úlken aǵamyz emes, qatarym kemigendeı kúıde qaldym. Ulytaýdyń basyna shyǵa almaı, qasynan qaıtqandaı boldym. Mundaı joǵaltýlar qatarymyzdy jaqpar tastaı opyryp óte me dep qorqamyn, sebebi, jan dúnıesi zııat, zııatker adamdardyń ýaqyty kelmeske ketip bara jatqandaı bolyp kórinedi. Sony oılaýdyń ózi kúıinishti eseleı túsedi.
Ol ǵana emes. Endi maǵan aldy aq jaılaýdaı aǵa tabyla ma, joq pa, ol jaǵy bir Qudaıǵa aıan. Qarǵys atqyr kovıd qany bir týǵan aǵany, týyspaı týysqan jáne bir aǵany qosarynan alyp, qos qabyrǵamdy týra qaqyrata sýyryp áketkendeı boldy ǵoı. «Kóter eńseńdi, túsirme unjyrǵańdy!» dep kim qaıraıdy endi meni?! Ádiletsiz zamanǵa nalyp ótken Mádı babasy aıtqandaı, «basyn kesseń túbi qalar zaý qaraǵaı» shyǵar ma aldymnan qalǵan ómirde?! Bilmeımin. Bilmeımin... Qaıtkende de, áldenege, «Jıvyh vse menshe v telefonnoı knıjke... No ıfr etıh ıa stırat ne býdý. I ramkoı nıkogda ne obvedý...», – dep ketken Valentın Gaft luǵatymen asyl aǵanyń ýatsaptaǵy telefon nómirin óshirmeı qaldyrdym. Avada jan-jaǵyn bir Shyǵys naqylymen ádiptep qoıdym:
«Shyńnyń bıiginde turǵanmen kórinbeıtinder, ne qandaı saıda júrse de taýdyń basynda turǵandaı kózge túsetinder bolady».
Aǵanyń júzin topyraq jasyrǵanyna jyl tolar aldynda osy bir qoldan kelgen qorash eske alýdy jazýdy ózime borysh dep bildim. Bir kezde ekeýmiz «Dáýir kóship barady» degen atpen dıalog-kitap jazýdy josparlap júrgenbiz, oǵan jetpeı ózi kóship ketti. Bálkim, myna eske alý sol aldaǵy úlken dúnıege aparar joldyń basy da shyǵar...
Maqsat TÁJ-MURAT
