Uaqyt degen sondai – Quat aǧa Esımhanovtyŋ būl dünieden jüz üiırgenıne de jyl tolypty.
Myna azdy-köptı ǧūmyrymyzda talai jany jomart jaqsyny, meiırı asqan aǧany kördık qoi, qūdai-aqy, solardyŋ ışınde Quat aǧanyŋ bolmysy bölek edı...
Dünie tırşılıgınde Quat degen kısınıŋ bar ekenın alǧaş 2010 jyldyŋ jazynda, Kerekudıŋ tübındegı «Moiyldy» şipajaiynda demalyp jatqanymda, keşkı seiılder kezınde Qoişyǧara aǧamyzdan estıdım. Qoişekeŋ sonyŋ aldynda ǧana bır top bolyp Reseidıŋ Altai ölkesıne barǧandaryn, Estai änge qosqan Horlannyŋ jaŋadan tabylǧan basyna eskertkış ornatyp kelgenderın maiyn tamyza äŋgımeledı. Demeuşısı, bastamaşysy – Erlan Aryn jäne QTJ-da lauazymdy qyzmet atqaratyn Quat Esımhanov degen azamat.
Astanaǧa oralysymen Quekeŋdı tauyp aldym. Özım bas redaktor bolyp otyrǧan «Astana» jurnalynda «Mınken er» degen bır joba bar-dy (ortaŋǧy aiqarma betke bır adamnyŋ fotosügıretı tügel-tolaiym berıledı), soǧan qatysuǧa şaqyrdym. Negızı, jastar jaǧy bolmasa, ülkendeu kısıler ondai närselerge bara bermeidı ǧoi. Taŋdanarlyǧy, Quat aǧamyz sözge kelgen joq – bırden kelıstı. Fotografymyz kök şöptıŋ üstıne şalqasynan jatqyzyp qoiyp tüsırdı. Janyna nemeresı Aiǧanymdy şoqityn otyrǧyzyp qoidyq (Aiǧan «tüspeimın» dep jylap, aldap-sulap äreŋ köndırdık). Qasymhan Begmannyŋ student kezımızde jattap alǧan, «KazGU-dıŋ qalaşyǧy, / Közderımnıŋ tūŋǧiyq qaraşyǧy, / Sezımderım sekıldı möldıreidı, / Şalǧynda dala şyǧy... / KazGU-dıŋ arulary, / Arman quǧan sonau bır auyldaǧy, Sızderdı aŋsap jyr jazǧan beimazalau, / Jüregım januda älı...» dep keletın öleŋınen şyǧaryp, «Qazaǧymnyŋ dalasy. / Közımnıŋ qaraşyǧy. / Şalǧynda – dala şyǧy...» dep jazyp qoidyq. Keiın bıldık, tüisıgımızben keiıpkerdıŋ ışkı konstitusiiasyn däl ūstappyz.
Tegınde, Quat aǧa kısımen tez ıştesıp, şüiırkelesıp ketetın adamdardyŋ sanatynan emes edı, qaita aralas-qūralastyqta kıdıleu, şıkırtteu edı dese dūrys. Söite tūra, adamdardan syrtorai jürer bırtoǧa mınezımdı ūnatty ma eken, äiteuır aiaq astynan maǧan «yşqysy» oianyp, özı el ışıne şyqqanda qaldyrmai ılestırıp alatyn boldy. Qalada sarjambas bop jatqan paqyryŋyzǧa Saryarqanyŋ sardalasyn ūzynynan da, köldeneŋınen de kezdırdı-au, nesın aitasyŋ, men Astanada ötkergen tört jylda. Jer tıstenıp jatqan myq būiyrǧynnyŋ arasynda ösken men qazaqtyŋ ūşy-qiyrsyz dala mūhityn, erkelei aqqan özenderın, sartegeş kölderın, qolmen qalap qoiǧandai tekşe tastaryn sonda körıp, armansyz qaryştadym. Qazaqtyŋ ūsaq şoqyly beldemın boilap jatqan ölkenıŋ äsem tabiǧatyn körıp, ǧajap qaldym. Odan ärı asyryp, Maraldy arqyly Reseidıŋ Altai kraiyna, baiaǧy Horlannyŋ basyna apardy Quat aǧa. Ǧūmyrymda bırınşı ret tarihi Qūlandy dalasyn, Qarasu (Qarasūǧ) aimaǧyn, Noǧaisıbır qazaqtaryn kördım.
Odan keiıngı ülken sapar – Qyzyljar atyraby, Ǧabeŋ – Säbeŋ elı, sonyŋ ışınde belgılı «Eseneidıŋ bürkeuı» deitın toǧaily, şabyndy jerdı aralaǧanymyz. Bır kezde Ǧabeŋ «Qyz qaraǧai» atyqtyrǧan ataqty dara aǧaş o künde joq eken, orny ǧana jatyr. Sol maŋǧa «Astana» jurnalynyŋ atynan bala qaraǧai egıp, ainalasyn qorşadyq ta, älgı jerdı ainala tūra qalyp, Jolaman Tūrsynbaev Maqsūtjan Äubäkırovtyŋ sözıne şyǧarǧan mäşhür «Qyz qaraǧai» änın bärımız qosylyp aittyq (būl oqiǧanyŋ jai-japsary keiın «Qyz qaraǧai» esseme arqau boldy). Osynyŋ bärın ūiymdastyrǧan-üilestırgen, älbette, Quat aǧamyz – bız «daiyn asqa tık qasyqpyz» ǧoi.
Dese de, «at tūiaǧy tentek» dep bärınen de köp aparǧany – özınıŋ tuǧan jerı Kereku alaby. 1990-jyldardyŋ basynda atyn özı bastap qazaqşalatqan Qyzylşyrpy (keiın Ermak atanǧan) şärınen ärırektegı, Mai audanyna qarasty Besköl (būrynǧy «Qyzyl qūrama» kolhozy) auylynda neşe märte boldyq. Dariia tolqyp, su taraǧan öŋır eken – Quekeŋnıŋ ataküldıgı Beskölden ärı, Ertıstıŋ bır salasyna taiau jatyr. Özen jaǧalauyndaǧy köleŋkelı kök jazyq toǧaida, osy bır zytymdaǧy köne jūrtta Quat aǧanyŋ balalyǧy qainap tūnǧan. Osy jerde ony taǧdyrdyŋ talqysy erte töske salyp eseitken. Osy jerde ol qoi jaiyp, qozy kögendep, öreden qūrt ūrlap, baldäuren bala şaǧyn ötkergen. Sol joly men bır närsenı – Quekeŋnıŋ mamandyǧy boiynşa «tehnar» bola tūra, bır bolys eldıŋ malyndai kıtap jinauynyŋ, ǧūmyrynşa ruhaniiat düniesıne, öner adamdaryna jaqyn jüruınıŋ, jaqyn jürıp qana qoimai, «ūlt qūndylyqtarynyŋ janaşyry» degen beiresmi ataqty ielenuınıŋ sai-sebebın ūqqandai boldym: Quat Esımhan kışkentai kezınen sausaqtary syrnaidyŋ tılşelerınde jorǧalap ösken, dombyra tartyp jetılgen, solardyŋ süiemelımen biık te keŋ diapazondy dausymen qazaqtyŋ nebır jeldı, eskektı änderın äuelete, degdarlyqpen kelıstıre aitqan änşı-tūǧyn jäne osy qabıletımen ol emın-erkın änşı ärtıs bolyp keter edı, eger jalǧyz ūldy etegı elpı, jeŋı jelpı jetkızgen anasy alystaǧy konservatoriiadan ırgedegı industriialyq institutty qolai körmegende. Tärızı, özınıŋ osy öner jolyna tüse almai qalǧanyna ıştei bek ökınse kerek. Söitse-daǧy, soŋǧy jyldary qolyna syrnaidy sirek alyp, ändı de sireksıtıp jıbergenımen, özınen qūlaǧy qyryq jyl būryn tuǧan qūima qūlaq zirektıgın, şejıre şögeldıgın eşuaqyt joǧaltqan emes. Ännıŋ äuenı men sözın bır kezde özı tyŋdai qalǧan Baiǧabyl syndy şapqan attai yrǧaqtatatyny sekıldı, söz ben sözdı de jılıktıŋ maiyndai ūiqastyryp, toǧytyp aituşy edı, şırkın. Qanynda, janynda qasiet şalǧan, kie qonǧan elınen berılıp, damyldap jatqan, «özınen qyryq jyl būryn» tuǧan, özın de qūndaqtap ötken eskı söz kiesınen edı mūnyŋ barlyǧy.
Quat Esımhannyŋ ūly babasy – Malaisary batyr. Qazaqta bırneşe Malaisary bar ǧoi, Quekeŋ babasy bäsentiın ışındegısı, bıraq bäsentiınnıŋ de, jalpy arǧynnyŋ da kölemınen asyp, üş jüzge bırdei mälım bolǧan dabyraly adam. Sonau Kereku jerınen Jetısuǧa kelıp, joŋǧardyŋ jaǧasyn diplomatiialyq süikımdılıgımen de, bolmaǧasyn keldek naiza, qara qylyşpen de sılkıgen tūlǧa. Sondai şaiqastyŋ bırınde mergennıŋ qapiia oǧy tiıp, denesı Altyn-Emeldıŋ tauynda qalǧan. Bır jyly Quat aǧa Taldy-Qorǧannyŋ Kerbūlaq audanynda, Qaratal özenı boiyndaǧy şahid sarbazdar qorymynyŋ janyna babasyna arnap keude-müsın qoidy. Bır arba bolyp bardyq. Jolda, Arqarlynyŋ kezeŋınen itıne tüsıp kele jatyp bır betegelı beldıŋ tepseŋıne aial jasadyq. Ilgerıde Küläş Baiseiıtova kelın bop tüsken elıne bara jatqanynda osy jerge toqtap, dastarqan jaiyp, ülkenderge şai qūiǧan eken. Bızdıŋ Quekeŋ sol jerdı mölşerlep belgı-tas qoiǧan. Jaryqtyq, eskertkıştı qūlata da, ornata da bıletın edı ǧoi. Bügınde Quat Esımhanov jaiynda aityp-jazyp jürgender qalai da attap ötpeitın osy faktını, iaǧni otyzǧa tarta belgılı tūlǧalarymyzdyŋ eleusız qalǧan basyna belgı-tas qoiuyn aitqan kezde onşa köp eskerıle bermeitın bır jaǧdai bar, ol – älgı tas-belgılerdıŋ qazaqtyŋ jalpaq dalasynyŋ är-är tükpırınen tabylatyndyǧy, iaǧni, alalamai, bölmei-jarmai ornatyluy (mūnyŋ jaiy bızdıŋ «Nekropolistika Kuata Esimhanova» deitın essemızde keŋırek qamtylǧan).
Özım ışınde bolǧan bır jaǧdai.
Sol jyldary, Quat aǧaǧa erıp, Arqany «qiyr jailap, şet qonyp» jürgenımde Baianauylǧa bır emes, bırneşe ret jol tüstı. Bır saparda jergılıktı ölketanuşy Altynbek Qūrmanov maǧan zamanynda Mäşhür Jüsıptı oqytqan, tıptı Abaidyŋ özın toqytqan-mys delınetın Kamaraddin hazırettıŋ jatqan ornyn körsettı. Batys Qazaqstandaǧy tüu Bökei Ordasynda tuyp-ösken, süiegı noǧaiqazaq eken. Astanaǧa kelgesın hazıret jaiynda qosymşa derek jinap, olarǧa körgen-baqqanymdy qosyp, «Kamaraddin hazıret» degen bır esse-maqala jazdym. Sony oqyǧan Quekeŋ bır künı telefon soǧyp, ekeulep hazıret basyn qaraitu jönınde ūsynys tastady. Ortadan aqşa şyǧardyq, Quat aǧa Baian-Aulaǧa arnaiy baryp, Baiantaudyŋ qyzyl granitınen tas keskızıp, betıne «Kamaraddin hazıret Bijomartūly. 1807 – 1889 j.» dep bädızdettı. Tasty auyldaǧy qorymnyŋ janyna qoiyp qaittyq. Keiın Atyrauda baiaǧy Batys Alaş-Ordanyŋ bır ūiasy bolǧan Eskı Qyzylqoǧanyŋ orny qaraqorymdanyp, el esınen şyǧyp bara jatqanyn aityp qalyp edım, aǧam oǧan da tas qoimaqşy bolyp janyp tüstı. Bıraq Atyraudaǧylar namystanyp, arqasyn berıp qaraǧandyqtan ol ideia jüzege aspai qaldy.
Mūny aityp otyrǧanym, Quat aǧanyŋ ru sūraǧanymen ruǧa bölmegenın aŋǧartu. «Jıgıttıŋ törtınşı jūrty – öz elınıŋ azamaty» degen söz bar ǧoi qazaqta, osy söz däude bolsa Quekeŋ siiaqty bütın bıtımdı adamdarǧa qarata aitylǧan. Osy yŋǧai özıme de jūǧysty boldy dep qoiaiynşy.
Kerekuge barǧyştap jürıp, ataqty änşı Mairanyŋ önerıne, qiyn da sūlu taǧdyryna qatty qyzyqtym. Qai bır jyly Quat aǧalar Pavlodarda änşı apamyzdyŋ atyna köşe berıp, keude müsının ornatqan räsımge qatysqannyŋ soŋynda Maira Uäliqyzyna bailanysty derek-mälımetterdı tırnektep jinai berdım de, aiaǧynda «Magira: pesnia plameni i lda» kıtabymdy jazyp şyqtym. Quat aǧa mūnyma ıştei riza bop qalsa kerek, äiteuır bedelımen basyp otyryp, Pavlodar qalasy äkımdıgınıŋ qarjylai qoldauymen älgı kıtapşany azdau taralymmen bolsa da bastyryp şyǧardy. «Maira» menıŋ orys tılındegı jazuymnyŋ otynyŋ aldy, suynyŋ tūnyǧy jäne ol soŋyra muzyka taqyrybyna auysuyma, Qūrmanai Omarova, Dimaş Qūdaibergender jaily esselık dünieler jazuyma tıkelei türtkı boldy. Iаǧni, Quat aǧa būl äreketımen menı sony soqpaqqa tüsırdı. Osy rette jäne bır aita keter jaǧdai, eger bızde Quat Esımhan tärızdı keŋınen oilaityn tūlǧalar köp bolǧanda, bälkım, är aimaq öz tarihyn ǧana tügendeitın, öz qazanynda ǧana qainaityn qazaqy qaspaq ǧadettıŋ körpesı äldeqaşan türılgen bolar edı-au. Ärine, Maira taqyryby öz jambasyma jyǧylyp tūrdy ǧoi, dese de, Quat aǧa menı jalpaq Arqany aralatyp, qatpar-qatpar tarihymen közapara tanystyrmaǧanynda Mairaǧa da, Amangeldı İmanov, Älıbi Jangeldinderge de yntyqtyǧym oianbas edı-au dep oilap qoiamyn osy künderı...
Quat Esımhan airyqşa jahatker adam edı. Prityka selosy maŋyndaǧy Horlannyŋ (Qorlyǧaiyn) basyna qoiatyn eskertkıştı apara jatqanynda Reseidıŋ şekaraşylary salmaǧy tört tonnadan asatyn qyzyl granit tasty ötkızbei, ūstap qalady. Quekeŋ sol jerde Sıbır jaǧyndaǧy bır general tanysyna zvandap, rūqsat alady (özınıŋ tamyr-tanysy köp-tūǧyn). Sondai azappen äkelıngen zılmauyr qyrdyŋ qyryq jelınıŋ ötınde şaiqalmai tūruy jaǧynan kelgende injener-qūrylysşy Esımhan jasaǧan esepteuler negızge alynady (tastūǧyrdyŋ tömengı bölıgın temır taiaular sıŋırgen beton sūpymen ekı metr tereŋge jıbergen). Zäuımde köşede kölıkpen ötıp bara jatsaq, «Ättegen-ai, myna joldyŋ şetındegı jelılık baǧan dūrys ornatylmaǧan eken!» dep, kädımgıdei apşyp qalatyn. Käduılgı köp baǧannyŋ bıreuı bız üşın, ne qorqatyny bar deisıŋ. «Joq, – dep basyn şaiqaidy aǧamyz. – Joq, qate oilaisyz (jetı-segız jas ülkendıgı bola tūra, maǧan «Sız» dep söileitın), eger alda-jalda dauyl soǧyp, ne jer qimyldai qalsa baǧan adamdardyŋ üstıne qūlamas üşın bır jaǧyna, jol şetındegı jyraqany boilap sūlauy tiıs». Kım oilaǧan...
Zeinetkerlıgınıŋ aldynda bırneşe jyl QTJ-nyŋ stansa-beketterdı, olar tūrǧan auyl-kentterdı sumen, jylumen qamtamasyz etetın dökei mekemesın basqardy (resmi atpen «Temırjoljylusu» AQ-nyŋ prezidentı). Almatyǧa ıssaparmen kelgende ädetınşe maǧan habarlasyp, ertıp alyp ketedı. Bırde kezınde Dimaş Ahmetūly paidalanǧan deitın arnauly vagonmen Dostyq-Alaşankou atyrabyna baryp, sondaǧy jylu, su qazandyqtaryn tekseruge qatysqanym bar. Almaty maŋyndaǧy Qopa deitın ülken temırjol beketınde jer asty artezian su közınıŋ debetı (su qory eken ǧoi) anyqtalǧan öndırıstık keŋestıŋ ortasyna tüsıp qalyp, su mäshalasynda közqaraqty da bolǧanmyn. Sonda baiqaǧanym, ädette bızdıŋ ruhani ortada jūrtpen qytyqsyz aralasyp, dombyra men syrnaida kezek-kezek än äueletıp, söz saptap, şejıre destelep otyratyn aǧam myna jerde – qyzmette müldem basqa adam: baǧynyşyndaǧy qyzmetkerler aldynda aiaǧynyŋ üşımen bileidı desem, ötırık bola qoiar ma eken!?
Alpysqa jasyn şegelegen jyly Astanadaǧy bır top qalamgerdı Kerekuge mäşınmen alyp bardy. Jeltoqsan ǧoi dünie esıgın aşqan aiy, sol joly Arqanyŋ ädettegı zymystan qysy äbden ūşynyp, termometr baǧany 47 gradusty körsetıp tūrdy. Sonda bar ǧoi, jolda jazataiym mäşınelerımız synyp qalǧandai bolsa, bärımız jarty saǧatta, Quat aǧa aitpaqşy, «daiyn» bolar ek. Erbeket-au, köşede janyŋdaǧy adamǧa bırdeŋe deseŋ, dausyŋ kögıljım şyŋyltyr auada şyŋyldap, bırazdasyn baryp jetedı. Öz dybysyŋa qolyŋdy tigızuge bolady. Quekeŋnıŋ mınezı sol özı tuǧan öŋırdıŋ aqpan-daqpanyndai edı. Bıraq özıne bır närse ūnamai qalsa ǧana, şampannyŋ tyǧynynşa atylatyny. «Taŋerteŋ tūrsam, Qalekeŋ jatqan ornynda joq, syrtqa şyqsam aiaŋdap kele jatyr eken, «Jarmaq ittıŋ eskertkışın şırenıp tūryp bır teuıp qaittym» deidı, tütıgıŋkırep», – dep, Qaltai Mūhamedjanovtyŋ bır qylyǧyn özı aiyzy qana äŋgımeleitınındei, boiy ekı kez, eŋsegei Quat aǧanyŋ janynda jüru bız üşın jolbarystyŋ jalyn sipaǧanmen bırdei edı. Ūnamadyŋ ba, sözben osyp jıberedı. Ilgerıde aitqan Malaisary babasynyŋ basyna barǧanymyzda bır mezgılde qazan-oşaq jaqtan aiqai-şu şyqty. Asqa dep soiylǧan qoidyŋ etı ertesıne tabaqqa toŋazyǧan küide tartylypty. Barsaq, Quekeŋ as jabdyqta jürgen jıgıtterdı «Nemene, jūrt ışı bürıp qūlasyn dep jürsıŋder me!?» dep, ıngenşe qaiqaŋdatyp tūr eken. Aituynşa, qoidyŋ maiy jaryqtyq jylqynykındei emes, suyq (toŋ) küiınde ışekke baryp tūryp qalady eken. Qalada ölgen qoidyŋ etın jep jürgen bız qaidan bıleiık ondaidy, iä...
Quat aǧa örısten qaitqan qoidai bop juas aǧatyn özenşıkterdı – qazaq «mıgıt» degen qatynbas erkekterdı jalpy jaratpauşy edı. «Bügıngınıŋ erkegı ösek aitady, äielden ozdyryp, körkem aitady» dep tyjyrynatyn. Şūrym-būrym, ködi-södimen ısı joq ol eŋbegın äspetteudı de bılmeitın, tıptı ornatqan belgı-tasyna «tas qoiǧan...» dep aty-jönın jazdyrudy ataq şyǧaru dep tüsınetın. Baianda Kamar hazıretke tas qoiylǧan soŋ damollanyŋ näsıl-näsıbı är jerden jinalyp kelıp as berdı, Quekeŋdı arnaiy şaqyrdy, bıraq ol äldenege barudan bas tartty. Men de barmadym. Mūnymyz dūrys pa, älde qate me, ol jaǧyna oi jügırtpeppın, äiteuır bıletınım – aǧaly-ınılı bolyp qatar jürgende bızdıŋ köp oiymyz bır jerden şyǧyp jatatyn. Özımdı qaidam, al Quekeŋnıŋ onysy aqiqatşyl ädıl jüregınen be dep oilaimyn.
Osy şynşyldyǧy ǧoi, qazannyŋ tūzyn tatyp otyrǧandardyŋ balyn jalap jüretın maqtabastar men babadan qalǧan qasqa joldy jauyp jatqan jebırlerdı şeşeden jıberetını. Tas qoia, ne öŋge şaruamen elge barǧanynda baz bıreulerşe bastyqtyŋ qabyldauyna kıru iaki «men keldım» dep habar saldyru ǧaiyp-ǧadetınde joq-tyn. Negızı, Quat Esımhanov 1990-jyldar basynda Ermaktyŋ mäŋgı myzǧymastai eskertkışın bır tünde düŋk etkızıp, qalanyŋ atyn qazaqşalap tastaǧan «jūldyzdy sätınen» keiın mansap baspaldaǧymen tez köterılgen: Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty, Pavlodar oblysy äkımınıŋ orynbasary, Soltüstık Qazaqstan oblysy äkımınıŋ bırınşı orynbasary. Qajymūrat Naǧymanov Qyzyljardan ketkende aty onyŋ ornyna bırınşı bolyp atalǧan kandidat ta Quekeŋ edı. Bıraq jūrt kütkendegıdei bolmady. Aituşylar aitady: sonyŋ aldynda, Ǧabit Müsırepovtıŋ jüz jyldyǧy kezınde toidyŋ bas ūiymdastyruşysy Quekeŋ sol kezdegı el prezidentınıŋ aldyndaǧy bas tabaqtyŋ etın qolmen aralastyryp jıberıp, aldyna taman ysyrǧan eken, onysy jiırkenşek «hanǧa» ūnamai qapty. Mümkın solai da şyǧar – bız älgı kiız üide bolǧan joqpyz, sondyqtan kesıp-pışıp aita almaimyz. Dese de, sol oqiǧa maǧan aisbergtıŋ su betınde közge körınıp tūrar bölıgı siiaqty bolady da tūrady: aqiqatynda, kımnıŋ kım ekenın, qandai ekenın tamyrşydai tap basyp tanityn sūŋǧyla – «özı sūr, özı ūry» tarihi personaj qaitkende de şyndyqty şiqanyn şyǧaryp aitatyn, Qyzyljardaǧy Abylaidyŋ «Aq üiın» jaŋǧyrtu tärızdı kesek ıs-qimylymen el ışınde bedel jinai bastaǧan Quat Esımhanovtai aqiqatşyl tūlǧadan qauıp ilese kerek. Bırınşıden, özıne et asata jazdap otyrǧan adamnyŋ şyndyqty betke aituşy (aǧylşynşa: speak truth to power) ekenın jazbai tanyǧan. Ekınşıden, ol jyldary orysy jyn atyp, SQO-da 70-80 paiyz bop tūrǧan (qazırdıŋ özınde 56%), Pavlodarda da bükıl halyqtyŋ jarymyn qūraǧan (qazır 40%) öŋırge ūltşyldyq qany şyqqan adamdy bırınşı basşy etu özınıŋ mäşhür taǧattylyq saiasatyna şalys tüsedı dep seskense kerek.
Dostyq – Alaşankou saparymyzdan mynadai bır äŋgıme.
Bır käsıporynnyŋ janynda tūrmyz. Joŋǧar qaqpasy jaqtan küştı jel üzbei soǧyp tūr – ägäräki basyŋdy juyp tysqa şyǧyp ketseŋ, mūnda şaş keptıretın fennıŋ keregı joq, zamatta qūrǧatyp beredı. Säikesınşe, ainala töŋırek – jel küşımen qaŋǧalaǧy zyr ainalyp, quat öndırıp tūrǧan jelgenerator. Tügel derlık şekaranyŋ qorşau-dualynyŋ arjaǧynda. Ber jaqta – jalǧyz qaŋǧalaq, onyŋ özı synyq. «Andaǧy tört jüz myŋ şarşy metr jer Qytaidyŋ paidalanuyna berılgen», – dedı Quekeŋ öŋı küreŋıtıŋkırep, samsaǧan köp generatordy iegımen nūsqap. Ädette basy qatty kısı, būl joly äldenege ırkılıŋkırep, söz aiaǧyn küŋgırtteu tastap, kelte qaiyrdy. «Arystan ızınen, jıgıt sözınen qaitpas» degen söz Quat aǧamyzdy da meŋzep aitylǧandai, dese de, myna düniede jıgıttıŋ jıgıtın synaityn, keide syndyrmasa da ilıgıŋkırep jıberetın jaǧdai-jaǧdaiattar bolady. Ainalyp kelgende, äkenıŋ aldy men örıktei ūl, almadai qyzdyŋ bolaşaǧy şekkıge tartylǧan kezde soŋǧysy tarazy tabaǧyn taiǧanatatyn sätter az emes...
h h h
Osy jerde keiıpkerımdı «ömırge öle ǧaşyq edı» dep jaqauratpai-aq qoiaiyn. Ärkım de ǧūmyrynyŋ belgılı bır kezeŋıne köterılgen soŋ artyna qairylyp köz salyp, özıne de, özgege de esep bergısı keledı emes pe. Soŋǧy jyldary Quat aǧa sondai bır kübınıŋkı köŋıl küide jürdı. Öleŋ sözdı köp oqityn, belgılı aqynymyzdyŋ «Ömır ötıp barady, eşteŋe emes, sätter ötıp barady, sol ökınış...» dep keletın joldaryn jiı aityp otyratyn ol aldymen «Qimastar men syilastar» degen atpen estelık kıtabyn, soŋyra, qaitarynyŋ aldynda özı jaiynda jazylǧannyŋ basyn qūrap bır jinaq şyǧardy. «Arman tübı körınerde bırın-bırı qimaidy eken» deitın Meŋdekeş aqynnyŋ sözı osy jerge dälırek. Onyŋ sebebı, dostaryn, syilastaryn qimaityn kım bar, ne boldy ma sondai adam dep sūrasa, men aldymen Quat aǧany aitqan bolar edım. Maŋaiyna adam jinamai, jalǧyz özı as ışpeitın, töŋıregın kısıge toltyrmai äŋgıme bastamaityn altruist, būrynǧynyŋ biı syndy, köptıŋ qormal abyzy boluǧa jaratylǧan jandy keşegı kovidte ökpesıne ılıngen aqaudan būryn, epidemiia üidı-üige quyp tyqqan, söitıp ıştesıp söileser adam da qalmaǧan, el aralar saparlarynyŋ joly kesılgen, Quekeŋ üşın adam tözgısız jaǧdai ämbege darqan aq jüregıne qosa qaljyratyp ketken joq pa eken dep oilaimyn. Şau tartpai jatyp şardaq tartatyndardyŋ sūrpynan emes, qareketsız, äreketsız otyra almaityn ülken energiianyŋ iesı Quat söilesetın ortasy, teŋ-qūrbysy bolmaǧasyn jan küizelısıne ūşyraityn bazbır zeinetkerler siiaqty, däl kovidtıŋ özınen emes, onyŋ auyr saldary – posttravmatikalyq strestık būzyludan (PTSR) jaqpar tastai opyrylyp tüsken boluy. Osyǧan jalpy myna sūm jalǧanda özekke tüser ökınışter, äsırese būdan bırqanşa jyl būryn qapiiada airylyp qalǧan ūly Baltaştyŋ qaiǧysy kelıp jamalsa da özı bılsın. «Balanyŋ qaiǧysy özekte» deidı ǧoi...
h h h
Ülken aǧamyz emes, qatarym kemıgendei küide qaldym. Ūlytaudyŋ basyna şyǧa almai, qasynan qaitqandai boldym. Mūndai joǧaltular qatarymyzdy jaqpar tastai opyryp öte me dep qorqamyn, sebebı, jan düniesı ziiat, ziiatker adamdardyŋ uaqyty kelmeske ketıp bara jatqandai bolyp körınedı. Sony oilaudyŋ özı küiınıştı eselei tüsedı.
Ol ǧana emes. Endı maǧan aldy aq jailaudai aǧa tabyla ma, joq pa, ol jaǧy bır Qūdaiǧa aian. Qarǧys atqyr kovid qany bır tuǧan aǧany, tuyspai tuysqan jäne bır aǧany qosarynan alyp, qos qabyrǧamdy tura qaqyrata suyryp äketkendei boldy ǧoi. «Köter eŋseŋdı, tüsırme ūnjyrǧaŋdy!» dep kım qairaidy endı menı?! Ädıletsız zamanǧa nalyp ötken Mädi babasy aitqandai, «basyn kesseŋ tübı qalar zau qaraǧai» şyǧar ma aldymnan qalǧan ömırde?! Bılmeimın. Bılmeimın... Qaitkende de, äldenege, «Jivyh vse menşe v telefonnoi knijke... No sifr etih ia stirat ne budu. İ ramkoi nikogda ne obvedu...», – dep ketken Valentin Gaft lūǧatymen asyl aǧanyŋ uatsaptaǧy telefon nömırın öşırmei qaldyrdym. Avada jan-jaǧyn bır Şyǧys naqylymen ädıptep qoidym:
«Şyŋnyŋ biıgınde tūrǧanmen körınbeitınder, ne qandai saida jürse de taudyŋ basynda tūrǧandai közge tüsetınder bolady».
Aǧanyŋ jüzın topyraq jasyrǧanyna jyl tolar aldynda osy bır qoldan kelgen qoraş eske aludy jazudy özıme boryş dep bıldım. Bır kezde ekeumız «Däuır köşıp barady» degen atpen dialog-kıtap jazudy josparlap jürgenbız, oǧan jetpei özı köşıp kettı. Bälkım, myna eske alu sol aldaǧy ülken düniege aparar joldyŋ basy da şyǧar...
Maqsat TÄJ-MŪRAT
