بۇگىندە الەمنىڭ ءار بۇرىشىندا قازاق دياسپوراسى شوعىرلانىپ قونىستانعان مەكەندەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ميۋنحەندى مەكەندەگەن ءبىر توپ قازاقتىڭ ءومىرى زەرتتەۋ جۇمىسىنا ارقاۋ بولدى. جاس زەرتتەۋشى ونى جالعاستىرۋعا ىنتالى.
انكارادا ءبىلىم الىپ جۇرگەن قازاق قىزى ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن زەرتتەپ، ماگيسترلىك ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان. انكارا الەۋمەتتىك عىلىمدار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترى اسىلاي يماعامبەتوۆا بۇل جۇمىسىن حالىقارالىق قاتىناستار ماماندىعى شەڭبەرىندە قورعاپ وتىر. تاقىرىبى «دياسپوراداعى تۋعان جەر مەن بىرەگەيلىكتى قابىلداۋ ءۇردىسى: گەرمانياداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ جاعدايى» دەپ اتالادى.
ءبىر جارىم جىل بويى تاقىرىپتى زەرتتەپ، 3 اي بويى ميۋنحەندە تۇرىپ، شەتەل قازاقتارمەن تانىسقان اسىلاي يماعامبەتوۆا «ادىرنانىڭ» سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى.
- ميۋنحەندەگى قازاقتار تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قانشا ۋاقىت كەتتى؟
- بۇل جۇمىستى جازىپ شىعۋعا مەنىڭ ءبىر جارىم جىل ۋاقىتىم كەتتى. نەگىزى ءبىر جىلعا جوسپارلانعان بولاتىن. بىراق وتباسىلىق جاعدايعا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىم جارتى جىلعا سوزىلدى. ميۋنحەنگە 2022 جىلدىڭ قازان ايىنان جەلتوقسان ايىنا دەيىن 3 اي بولدىم. سول جاقتا جەكە زەرتتەۋشى رەتىندە تۇرعىندارمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسىپ، قالاداعى قازاقتار قاۋىمداستىعىمەن جۇمىس ىستەدىم. بۇل جۇمىستا ەشكىمنەن گرانت الماي، سول جاقتاعى قازاقتاردىڭ قولداۋىمەن جازىپ شىقتىم.
- نەلىكتەن گەرمانياداعى قازاقتار؟ اسىرەسە، ميۋنحەن؟
- مەن قازاقستاننان بارعان قازاقتار ەمەس، شىعىس تۇركىستاننان شىققان قازاقتاردى زەرتتەگىم كەلدى. ولاردىڭ وتە قايعىلى كوش تاريحى بار. ولار 1930 جىلداردان باستاپ، قازىرگە دەيىن كوممۋنيستىك قىتاي رەجيمىنىڭ قىسىمىمەن ءوز وتاندارىنان ايىرىلدى. 18 جىل بويى كوشۋگە ءماجبۇر بولعان قازاقتار مەنى قاتتى ويلاندىردى. جالپى تۇركياداعى قازاقتار تۋرالى جازۋدى ويلادىم. بىراق وسى تاقىرىپ كوپ كوتەرىلگەن ەكەن. ەۋروپاداعى قازاقتار تاقىرىبىندا ماردىمدى زەرتتەۋلەر از ەكەن. وسى جەتەكپەن ميۋنحەندە تۇراتىن قازاقتارمەن كەزدەسىپ، ءتۇرلى تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى.
- ميۋنحەن قازاقتارىنىڭ جالپى سيپاتى قالاي؟
- ميۋنحەن قازاقتارىنىڭ تۇرمىسى جاقسى. سەبەبى، ەۋروپانىڭ ەڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرى گەرمانيادا تۇرىپ جاتىر، يندۋستريالىق استاناسى دەپ تە ايتساق بولادى. ميۋنحەندەگى قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن ءدال ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ساناق ەلشىلىكتە دە جوق. مەنىڭ جەكە زەرتتەۋىم بويىنشا قالادا 300-گە جۋىق قازاق وتباسى تۇرادى.
- قازاقتاردىڭ ميۋنحەنگە ورنالاسۋى قالاي بولعان؟
- ميۋنحەندە العاشقى قازاق دياسپوراسى 1960 جىلدارى قۇرىلا باستادى. ول جاققا ءبىرىنشى كەزەكتە اتاپ وتەتىن نارسە بار. 1953 جىلدان 1995 جىلعا دەيىن وسى قالادا ازاتتىق راديوسى جۇمىس ىستەدى. سول راديودا ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان، كەيىن باسشىسى بولعان حاسەن ورالتاي – تانىمال تۇلعا. ەكىنشى جاعىنان دياسپورانىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ - تۇركيادان گەرمانياعا جۇمىسشى كۇشىنىڭ كوشۋى بولدى. تۇركيادان بارعان كوشتىڭ ءبىر بولىگى سول جاققا 1961 جىلى بارىپ ورنىقتى. قازىرگى تاڭدا گەرمانيادا ءۇشىنشى ۇرپاق بار. ولار ەلۋ جىلدان اسا ۋاقىت بويى گەرمانيادا تۇرىپ جاتىر.
- ولار ءسىزدى قالاي قابىلدادى؟
- مەنى قانداستارىمىز وتە جىلى، جاقسى قارسى الدى. سول جاقتاعى قاۋىمداستىقتىڭ باسشىسىنا ءوزىم الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بايلانىستىم. سول ارقىلى مەن ميۋنحەنگە شاقىرتۋ الىپ، باردىم. ماعان قۇجات جاعىنان وتە كوپ كومەك كورسەتتى.
- ميۋنحەندەگى قازاقتار قازاقستان مەرەكەلەرىن، اتاۋلى داتانى تويلايدى ما؟
- مەن بارعان كەزدە احمەت يۋسلى دەگەن قاريانىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى قىرقى ءوتىپ جاتتى. ودان بولەك ەكى بەسىك تويعا باردىم. گەرمانياداعى قازاقتار ءبىر-بىرىمەن تىعىز ارالاسادى. ەۋروپانىڭ باسقا ەلدەرىنەن، گەرمانيانىڭ باسقا قالالارىنان ارنايى قوناقتار اتاۋلى جيىندارعا كەلىپ وتىرادى. وتكەن جىلى تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ وتتىك. بىراق مەنىڭ بايقاعانىم مەرەكەلەردى تويلاۋ ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىراتىن ادام كەرەك.
- زەرتتەۋ بارىسىندا ەۋروپاداعى قازاقتار تۋرالى قانداي ەرەكشە اقپارات الا الدىڭىز؟
- ەۋروپاداعى قازاقتاردان بايقاعانىم ۇرپاقتار اراسىنداعى وزگەرىستەر. العاش كوشىپ بارعان قازاقتاردا ءتىل تازالىعى ساقتالعان. ءتىپتى ءسىز ولاردىڭ تۇركيادان بارعانىن دا بايقامايسىز. ال ەكىنشى ۇرپاقپەن تىلدەسسەڭىز، تۇركياداعى ءومىردىڭ ىقپالى بىلىنەدى. ال ءۇشىنشى ۇرپاق تازا نەمىسشە سويلەيدى. سونىمەن قاتار، قازاق يدەنتيفيكاتسياسىنىڭ ىقپالى ازايعان دەۋگە دە بولادى. مەنىڭ بايقاعان نارسەم، شەتەلدەگى قازاقتاردى ءسوز ەتكەندە ولار كەرەمەت قازاق بولىپ قالدى دەپ ماقتاۋدى جاقسى كورەمىز. ورتاداعى پروبلەمالارعا كوزىمىزدى اشىپ قاراۋ كەرەك سەكىلدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ەۋروپاداعى ءومىر سالتى، سول جاقتا ءبىلىم الۋ، جۇمىس ءتارتىبى سىندى ءتۇرلى فاكتورلار ادامعا اسەر ەتەدى. قازاقستان ءوزى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ءوز دياسپوراسىمەن تىعىز قاتىناس قالىپتاستىرۋ كەرەك دەپ ايتقىم كەلەدى. دياسپورامەن بايلانىس بىزدە اقساپ تۇر. كەلەشەكتە ەۋروپاداعى ۇرپاقتىڭ ءتىلىن ۇمىتىپ، جوق بولىپ كەتۋ قاۋپى دە بار.
جاقسى جاعىن دا ايتىپ ءوتۋ كەرەك. 80 جىلداي ۋاقىت وتسە دە قازاقتاردىڭ ءتىلدى ۇمىتپاۋى، ەۋروپا مادەنيەتىنە جۇتىلىپ كەتپەي، جەتى اتاسىن، رۋىن ءبىلۋى كەرەمەت دەپ ايتۋعا بولادى.
- قازاقستانداعى، تۇركياداعى جانە گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ باستى ايىرماشىلىقتارى؟
- قازاقستانداعى، تۇركياداعى جانە گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ باستى ايىرماشىلىعى - ءتىل تازالىعى. قازاقستان حالقى قازاقشا جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەيدى. تۇركيا جانە گەرمانياداعى قازاقتار ورىس تىلىنەن قينالادى. شەتتەگى قانداستارىمىز قازاقستانداعى قازاقتاردى ءورىستىلدى دەپ ويلايدى. ءتىپتى قازاقستانعا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بارعاندار حالىقتىڭ باسىم بولىگى ورىسشا سويلەيتىنىن بايقاعان.
شەتەلدەگى قازاقتار قازاقستاندا قازاقيلىقتىڭ گۇلدەنگەنىن، قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن كورگىسى كەلەدى. ءبىز ولاردىڭ اتامەكەنى رەتىندە ولارعا ۇلگى بولۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
- زەرتتەۋدەن نە ءتۇيدىڭىز؟
- شەتتەگى قازاقتارمەن ارالاسىپ، وسىلاي ەتەنە جۇمىس ىستەۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن تاجىريبە بولدى. ءتۇرلى ينسايتتار الدىم. الداعى ۋاقىتتا نە جاسالۋى كەرەك ءالى دە، قازاق دياسپوراسىنىڭ بولاشاعى قالاي بولادى سىندى باعىتتاردا وزىمە ءبىراز وي ءتۇيىپ قايتتىم. دەگەنمەن بۇل جۇمىستاردى ءارى قاراي جالعاستىرۋ نە جالعاستىرماۋ ءالى بەلگىسىز بولىپ تۇر. سەبەبى قازاقستاندا مۇنداي تاقىرىپتارعا قىزىعىپ جۇرگەن جاستارعا قانداي قولداۋلار بار؟ وسى ماسەلە تولعاندىرادى.
- سۇحباتىڭىزعا العىس!
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
