مۇرات اۋەزوۆتىڭ ەسىمى قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمدىك عىلىمي-مادەني ورتادا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تانىمال دەسەك، اقيقاتتان الىس كەتە قويمايمىز. قازاقتىڭ «اسىلدىڭ تۇياعى، التىننىڭ سىنىعى» دەپ ايتاتىنىنداي، زاڭعار جازۋشى مۇحتاردان قالعان اسىلداردىڭ بىرەگەيى دە – وسى مۇرات. سوندىقتان ءبىز بۇگىندەرى 80-ءنىڭ سەڭگىرىنە كوتەرىلىپ وتىرعان پاراسات پەن پايىم يەسى، قوعام قايراتكەرى مۇرات مۇحتارۇلىمەن جولىعىپ، زامان مەن قوعام جايلى، الماتى وبلىسى مەن ونىڭ جاڭا ورتالىعى قوناەۆ قالاسى تۋراسىندا پىكىرلەسكەن ەدىك.
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى ءتورتىنشى ونجىلدىققا قادام باسىپ وتىر. وسى جىلدار ىشىندە ءسىزدى ەرەكشە تولعاندىرعان نە ماسەلە بولدى؟ وسى جايلى وي بولىسسەڭىز؟
– مەن كۇندەلىكتى مەملەكەت ىسىنە ارالاسىپ، ساياسات مايدانىندا جۇرگەن ادام ەمەسپىن. مەنىڭ قازىرگى اينالىسىپ جۇرگەن شارۋالارىم – ەلىمىزدىڭ مادەنيەتىنە، رۋحانياتىنا، تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەر. سوندىقت ان اڭگىمەمدى وزىمە جاقىن تاقىرىپ اياسىندا وربىتسەم دەيمىن. مىسالى، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىمەن ۇلىتاۋ، اباي جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلىپ، جاڭاشا اتاۋلارعا يە بولۋى ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى قادام بولدى دەپ ايتار ەدىم. سونىڭ ىشىندە، الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قوناەۆ قالاسىنا قونىستانۋى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريح الدىنداعى، الاش ارىستارى الدىنداعى پارىزىن اتقارۋى دەپ ۇقتىم. سەبەبى، مەن وسى وڭىرگە قاتىستى الاشتىقتاردىڭ ۇسىنىسپىكىرلەرىنەن حاباردار ەدىم. وسىعان بايلانىستى، بۇل قالاعا جاڭا رۋحپەن، جاڭا ۇمىتپەن، جاڭا جوسپارلارمەن كەلگەن بيلىكتىڭ ەسىنە ەكى نارسەنى سالعىم كەلەدى.
العاشقى ايتارىم، بۇل ءوڭىر، بۇل جەر تاريحقا ەرەكشە باي. ءبىر كەزدەرى وسى ولكەگە تالاي مارتە ەكسپەديتسيامەن شىققانىم دا جاسىرىن ەمەس. جالپى، ۇلى جىبەك جولى جەتىسۋ جەرى ارقىلى وتكەنىن ەسكەرەر بولساق، سونىڭ ءبىر تارماعى بۇگىنگى باقاناس، اقتام، قارامەرگەن باعىتىمەن جۇرەتىن بولعان. ەرتەرەكتە بالقاش كولى ەكى ءبولىنىپ، اششى جاعى مەن تۇششى جاعىنىڭ ورتاسىندا وتكەل بولعانى ايتىلادى. وسى وتكەلمەن ارقاعا بارىپ، ول جاقتان كەرۋەنشىلەر جەز تاسىمالداعانى دا تاريحتان بەلگىلى.
ءبىر كەزدەرى وسى وڭىردە اندەرسون دەگەن شۆەد ازاماتى مەكەن ەتكەن بولاتىن. جەر اۋدارىلىپ، سىبىردە كوپتەگەن جىلدارىن وتكىزىپ كەلگەن زيالى قاۋىم وكىلى قاراويدىڭ باۋرايىندا كىشكەنە عانا جەر كەپە سالىپ الىپ، تىرلىك كەشكەن. سول كەزدەرى جازدىرىپ الاتىن گازەت-جۋرنالدارى ونىڭ جان-جاقتى ءبىلىمدى، ءتۇرلى سالادان حابارى بار ازامات بولعانىن اڭعارتسا كەرەك. اندەرسون جاياۋ-جالپىلاپ سول ءوڭىردى تولىقتاي ارالاپ شىققانىن بىلەمىز. ول تۋرالى كەزىندە «بالحاشسكايا ساگا» دەگەن كەرەمەت دەرەكتى فيلم دە تۇسىرىلگەن بولاتىن. شەتەل ازاماتىنىڭ جالعىز-جارىم تىرشىلىك كەشۋىنەن ءىش تارتقان قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ونى «تىڭشى» دەپ ەسەپتەپ، كوپ جىلدار بويى سىرتىنان باقىلاۋعا العانى دا جاسىرىن ەمەس. مىنە، سول اندەرسون عىلىم اكادەمياسىنا قاراوي ماڭىنان تابىلعان قالا جايلى حابار جىبەرگەن. وسىعان بايلانىستى جاساقتالعان ارنايى ەكسپەديتسيا قۇرامىندا مەن دە بارعان ەدىم. اندەرسوننىڭ ايتۋىنشا، ۇنەمى سوعىپ تۇراتىن جەلدىڭ ىقپالىمەن كوشكەن قۇمنىڭ استىنان سولتۇستىك پولەوليت ءداۋىرىنىڭ جادىگەرلەرىن، بىلايشا ايتقاندا، تاس ءداۋىرىنىڭ قۇرالدارىن تاۋىپ الىپتى. كەشكىلىك ءبىر-ەكى ساعات شاماسىندا جەبەنىڭ ۇشتارىن، تەرىنى وڭدەۋگە پايدالاناتىن قىرعىشتار مەن وزگە دە تىرشىلىك قۇرالدارىن جيناپ ۇلگەرگەن. وكىنىشكە قاراي، ءبىز كەلگەنشە قاتتى سوققان جەل ول ايماقتى قايتادان جاۋىپ تاستاپتى. سودان بەرى ارحەولوگتەر قانشاما رەت ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرماق بولعانىمەن، قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان كەيىنگە شەگەرىلىپ كەلەدى. وسى ايماق يگەرىلسە، ەلىمىز ءۇشىن، عىلىمي قاۋىمداستىق ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولار ەدى.
وسى وڭىردەگى نارباي دەگەن شەبەر شوشاق مازارلاردى سالۋدىڭ بىردەن-ءبىر مامانى بولعان. ال، ونىڭ شەشەسى عاجاپ كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆامەن بىرگە 1936 جىلى ماسكەۋگە باراتىن دەلەگاتسيا قۇرامىنا ەنگىزىلىپتى. كۇيەۋى رۇقسات بەرمەگەندىكتەن سول ساپاردان قالىپ قويعان. ايتپاعىم، بۇل وڭىردە كەرەمەت ساۋلەتشى-قۇرىلىسشىلار، اقىندار مەن جىرشىلار، انشىلەر مەن كۇيشىلەر مەكەن ەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زەرتتەپزەردەلەيتىن تاقىرىپتار جەتەرلىك. سەبەبى، مۇنىڭ ءبارى – حالقىمىزدىڭ مادەني، تاريحي قۇندىلىقتارى، ۇرپاققا قاجەتتى مۇرالار.
– الگىندە ءسوز باسىندا قاپشاعاي قالاسىنىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋى الاش ارىستارىنىڭ الدىنداعى پارىزىمىزدىڭ وتەۋى دەپ قالدىڭىز. وسىنىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز؟
– ءيا، ونىڭ ۇلكەن ءمانىسى بار. كەزىندە قازاقستاننىڭ استاناسىن قىزىلوردادان كوشىرۋ جايلى ماسەلە كوتەرىلگەندە الاش كوسەمدەرى ىلە جاعالاۋىنداعى وسى القاپتى ۇسىنعان ەكەن. الماتى تاۋدا ورنالاسقاندىقتان جەر سىلكىنىسى قاۋپى جوعارى، سونىمەن قاتار، ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق تازالىعىن ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى. ال، قاپشاعاي ماڭىندا قالا سالۋعا قاجەتتى جاعدايلاردىڭ ءبارى بار دەپ ەسەپتەگەن. وبلىس ورتالىعىنا كەلگەن شەندىلەر وسىنى بىلگەنى ءجون دەپ سانايمىن. ودان كەيىن كەڭەستىك كەزەڭدە ماسكەۋ ارحيتەكتۋرالىق ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىنىڭ تۇلەگى بەكەش شاكەرباەۆ دەگەن ازامات قاپشاعايدىڭ ورنىندا قالا سالۋ جايلى كانديداتتىق ديسسەر¬¬تاتسيا قورعاعان. مۇندا قالا قۇرىلىسىنا قاجەتتى جاعدايلارمەن قوسا توپىراق، سۋ جانە وزگە دە ماسەلەلەردى تولىق زەرتتەپ، عىلىمي نەگىزىن قالىپتاستىرىپ بەرگەن. قازىر قالانىڭ باس جوسپارى جاسالىپ قويعانىن بىلەمىز. دەگەنمەن بۇگىنگى ساۋلەتشىلەر سول بەكەشتىڭ جوباسىمەن تانىستى ما ەكەن؟
– مانا ايتقاندارىڭىز كونە ىلەنىڭ بويىندا دامىعان وركەنيەت بولعانىن ايعاقتايتىن بۇلتارتپاس دالەلدەر دەلىك. ال، بۇگىندەرى وسى ىلە اڭعارىنىڭ حال-احۋالى قانداي؟ تابيعاتتىڭ توزۋى وڭىرگە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان جوق پا؟
– ي ءا ، ءى ل ە ءو ز ە ن ءى ن ە ق ات ى س ت ى قاۋىپ-قاتەرلەر جوق ەمە س. وزەن باستاۋىن قازاقستاننان العانىمەن، قىتاي جەرى ارقىلى ءوتىپ، اينالىپ كەلەتىنىن بىلەسىزدەر. ال، ول جاقتا ەگىن شارۋاشىلىعى تولىق حيميالاندىرىلعان. دەمەك، بىزگە ۋلانعان سۋ كەلىپ جاتقانى انىق. مۇنىڭ سىرتىندا، ولار ءوز جەرلەرىندە ءتۇرلى توسپالار سالىپ، وزەن سۋىن قاجەتىنشە پايدالانۋدا. بىزگە «قالدىق» ءپرينتسيپى بويىنشا جىبەرىلىپ وتىرادى. مەن قىتايعا ەلشى بولىپ بارعانىمدا ءبىرىنشى بولىپ وسى ماسەلەنى كوتەرگەن ەدىم. الايدا، قىتاي تارابى ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن ىلە مەن ەرتىس وزەندەرىنە قاتىستى حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە بارماي وتىر. دەمەك، وبلىس باسشىلارى باستاپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا اتالعان ماسەلەنى شەشۋگە كۇش سالۋى ماڭىزدى. ءبىر كەزدەرى ءۇندى مەملەكەتىنىڭ ەلشىسىمەن پىكىرلەسكەنىم بار. ول ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى مەملەكەتارالىق وزەندەردى پايدالانۋ ماسەلەسى بويىنشا كوپتەگەن قانتوگىستەر بولىپ، اقىرى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشىمىن تاپقانىن ايتقان ەدى. مۇندا دا ەكى تاراپ قاتار وتىرىپ، ءبىر شەشىمگە كەلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ارينە، ىلەنىڭ ارناسىن ارشۋ جۇمىستارىن دا جۇيەلى جۇرگىزۋدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون.
– بۇگىندەرى قوناەۆ اتاۋىن يەمدەنگەن قالانىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتاسىز؟ جالپى، ءوڭىر ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– مەن ءوز باسىم دىنمۇحامەد احمەتۇلىن اسا قۇرمەتتەيمىن. ول ءبىزدىڭ ماسكەۋدە قۇرعان «جاس تۇلپار» ۇيىمى اشكەرە بولىپ، توبەمىزگە قارا بۇلت ۇيىرىلگەن شاقتا قۇتقارىپ قالعان. ودان باسقا دا ەلى ءۇشىن اتقارعان جۇمىستارى ولشەۋسىز. نەگىزىن ءوزى قالاعان قالاعا زاڭعار تۇلعانىڭ ەسىمى بەرىلۋىن قۇپتايمىن. ال، ەكونوميكا ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، بۇل باعىتتا ارنايى ماماندار مەن بيلىك ۇلكەن جوبالار ازىرلەپ، ىسكە كىرىسىپ جاتقانىن بىلەمىن. دەگەنمەن، ماعان سالسا، قالاداعى ويىنحانالاردى (كازينو) جابار ەدىم. ءيا، ءبىر كەزدەرى سەرىكتەس قالا رەتىندە وسىعان لايىق بولعان دا شىعار. الايدا، بۇگىن قوناەۆ قالاسى وبلىس ورتالىعى مارتەبەسىنە يە بولدى ەمەس پە؟! ول مادەنيەت پەن ونەردىڭ، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ورداسىنا اينالۋى كەرەك. ال، ويىنحانا بولعان جەردە قىلمىس پەن تارتىپسىزدىكتىڭ قاتار جۇرەتىنى بەلگىلى. قالانىڭ وبلىس ورتالىعى بولۋىنا بايلانىستى توتەنشە شارالار قولدانىپ، وسى ماسەلەنى ءبىرجولاتا شەشۋ كەرەك دەپ ايتار ەدىم. الماتى وبلىسىندا ءتۋريزمدى دامىتۋعا مۇمكىندىكتەر مول. ءتىپتى، كوپكە بەلگىلى وڭىرلەردى ايتپاعاندا، ءالى يگەرىلە قويماعان بالقاش اۋدانىنىڭ اۋماعىندا تاريحي وقيعالاردى كوز الدىڭا كەلتىرەتىن نىساندار سالىپ، كونەنى كورگىسى كەلەتىن جۇرتشىلىقتى تارتسا، ورىندى بولار ەدى. كەزىندە زامانبەك نۇرقادىلوۆكە قوناەۆ قالاسىنداعى كوزگە كۇيىك بولىپ تۇرعان بيىك مۇرجانى تەلەمۇناراعا اينالدىرۋ جايلى ۇسىنىس ايتقان بولاتىنمىن. ونى دا ويلاستىرۋعا بولادى. وسىدان كەيىن، قوناەۆ قالاسىنىڭ ۇ ل ى ج ءى ب ە ك جو ل ى ن ى ڭ ءۇ س ت ءى ن د ە تۇرعانىن ساناعا ءسىڭىرۋ كەرەك. الگىندە ايتقان باقاناس، اقتام، قارامەرگەن باعىتىمەن جۇرگەن كەرۋەندەر وسى ولكەمەن وتكەن. وسى جوباعا ارنالعان قاراجاتتى تارتۋ ارقىلى تاريحي ورىنداردى جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك اشىلار ەدى. قورىتا كەلگەندە ايتارىم، ءوڭىردىڭ وسىمدىك قورى مەن تاريحيمادەني مۇراسىن زەردەلەۋدى ۋاقىت ۇتتىرماي قولعا الۋ قاجەت.
– سوڭعى ۋاقىتتا ەۋرازيا قۇرلىعىندا كوپتەگەن قاۋىپقاتەرلەر بوي كورسەتىپ وتىر. كەشەگى باۋىرلاس سانالاتىن رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس ءبىزدى دە الاڭداتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ونى قويىپ، ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە سەپاراتيستىك پيعىلداعى قوزعالىستار قىلاڭ بەرە باستادى. وسى ورايدا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ بىرىگۋى، ۇلى تۇران وداعى تۋرالى ويلار دالامىزدى كەزىپ ءجۇر. وسى ۇيىمنىڭ بولاشاعى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى 30 جىلدان اسسا دا ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپ-قاتەرلەر جەتكىلىكتى. سولاردىڭ قاتارىندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس ءبىزدى ويلاندىرماي قويمايدى. سەبەبى، رەسەيدە كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدى قالپىنا كەلتىرۋدى اڭسايتىنداردىڭ كوپ ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. تۇرىكشىلدىككە بايلانىستى ايتارىم، مەن ءوزىم كەشەگى وداقتىڭ قۇرامىندا بولعان تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ وكىلدەرىمەن «جىبەك جولى بويىنداعى سۇحبات» دەگەن تاقىرىپتا 9 رەت كەلەلى كەزدەسۋ ۇيىمداستىرعان ەكەنمىن. وعان قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنيادان، ءتىپتى، بىرەر مارتە تاجىكستان مەن قىتايدان، رەسەيدەن دە كەلىپ قاتىسقاندار بولدى. بۇل – ۇلكەن ساياسات. ءدال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا اۋىزبىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزدى ارتتىرۋىمىز ماڭىزدى. رە سەيدىڭ قاراماعىنداعى تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ بۇل جاققا ەلەڭدەپ قاراپ وتىرعانىنان دا حاباردارمىز. بۇل – ۇلكەن جولدىڭ باسى عانا. الدا ءالى دە باعىندىرار بيىكتەر كۇتىپ تۇر. رەسەي ءۇشىن يمپەريانى قالپىنا كەلتىرۋدەن باسقا تاڭداۋ قالماعانداي. ال، ءبىز وسىعان قارسى تۇرۋعا دايىن بولۋىمىز كەرەك. – كەشەگى وتكەن پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحاتتاردىڭ سايلاۋى ەلىمىزدەگى ساسي جانە الەۋمەتتىك احۋالدى ساۋىقتىرادى دەپ سەنەسىز بە؟ – بولاشاققا، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمنەن ايىرىلماۋىمىز كەرەك. بۇل سايلاۋ دا جۇرتتى ءبىراز جاعدايعا ۇيرەتتى. سودان ساباق الىپ، بولاشاققا قادام باسۋ قاجەت. ادامنىڭ ىشكى شىراعى سونسە، بويىنا كۇمان ۇيالايتىنى انىق. باستىسى، سول شىراقتى ءوشىرىپ الماۋ ماڭىزدى.
– ءسىز كەشەگى كۇنى قىزىل يمپەريانىڭ استاناسى ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتايتىن «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرىپ، سونداعى جاستاردىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە ارەكەت جاساعانىڭىزدى بىلەمىز. ال، بۇگىنگى ۇرپاق سونداي تاۋەكەلگە بارۋعا دايىن با؟
– بۇگىندەرى دە ەلىمىزدە، شەت مەملەكەتتەردە وقىپ جۇرگەن جاستار مەنىمەن حابارلاسىپ، سول ۇيىم جايلى، ونىڭ جۇمىسى تۋراسىندا بىلگىسى كەلەتىندەرىن ايتىپ جاتادى. كەزدەسۋگە شاقىراتىندارى دا بار. مەن مۇنداي شاقىرۋلاردى قۋانا قۇپ الامىن. جالپى، قازىرگى جاستار جان-جاقتى ءبىلىمدى، الەمدەگى بارلىق جاعدايدان حاباردار، جاڭاشا ويلاي بىلەتىن، ۇلتجاندى ازاماتتار بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا كۇمان كەلتىرمەيمىن. جوعارىدا ايتقان سەنىم ماسەلەسى دە وسىدان كەلىپ تۋىندايدى. دەمەك، جارقىن بولاشاق ءۇشىن كۇرەس ءالى دە الدا دەپ ەسەپتەيمىن.
– ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن العىس بىلدىرەمىز!
سۇحباتتاسقان قۋات قايرانباەۆ
