Murat Áýezovtiń esimi Qazaqstanda ǵana emes, álemdik ǵylymı-mádenı ortada, zııaly qaýym ókilderiniń arasynda keńinen tanymal desek, aqıqattan alys kete qoımaımyz. Qazaqtyń «asyldyń tuıaǵy, altynnyń synyǵy» dep aıtatynyndaı, zańǵar jazýshy Muhtardan qalǵan asyldardyń biregeıi de – osy Murat. Sondyqtan biz búginderi 80-niń seńgirine kóterilip otyrǵan parasat pen paıym ıesi, qoǵam qaıratkeri Murat Muhtarulymen jolyǵyp, zaman men qoǵam jaıly, Almaty oblysy men onyń jańa ortalyǵy Qonaev qalasy týrasynda pikirlesken edik.
– Elimiz táýelsizdigin alǵaly beri tórtinshi onjyldyqqa qadam basyp otyr. Osy jyldar ishinde sizdi erekshe tolǵandyrǵan ne másele boldy? Osy jaıly oı bólisseńiz?
– Men kúndelikti memleket isine aralasyp, saıasat maıdanynda júrgen adam emespin. Meniń qazirgi aınalysyp júrgen sharýalarym – elimizdiń mádenıetine, rýhanııatyna, tarıhyna qatysty dúnıeler. Sondyqt an áńgimemdi ózime jaqyn taqyryp aıasynda órbitsem deımin. Mysaly, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen Ulytaý, Abaı jáne Jetisý oblystarynyń qaıtadan qalpyna keltirilip, jańasha ataýlarǵa ıe bolýy elimiz úshin asa mańyzdy qadam boldy dep aıtar edim. Sonyń ishinde, Almaty oblysynyń ortalyǵy Qonaev qalasyna qonystanýy búgingi urpaqtyń tarıh aldyndaǵy, Alash arystary aldyndaǵy paryzyn atqarýy dep uqtym. Sebebi, men osy óńirge qatysty alashtyqtardyń usynyspikirlerinen habardar edim. Osyǵan baılanysty, bul qalaǵa jańa rýhpen, jańa úmitpen, jańa josparlarmen kelgen bıliktiń esine eki nárseni salǵym keledi.
Alǵashqy aıtarym, bul óńir, bul jer tarıhqa erekshe baı. Bir kezderi osy ólkege talaı márte ekspedıııamen shyqqanym da jasyryn emes. Jalpy, Uly Jibek joly Jetisý jeri arqyly ótkenin eskerer bolsaq, sonyń bir tarmaǵy búgingi Baqanas, Aqtam, Qaramergen baǵytymen júretin bolǵan. Erterekte Balqash kóli eki bólinip, ay jaǵy men tuy jaǵynyń ortasynda ótkel bolǵany aıtylady. Osy ótkelmen Arqaǵa baryp, ol jaqtan kerýenshiler jez tasymaldaǵany da tarıhtan belgili.
Bir kezderi osy óńirde Anderson degen shved azamaty meken etken bolatyn. Jer aýdarylyp, Sibirde kóptegen jyldaryn ótkizip kelgen zııaly qaýym ókili Qaraoıdyń baýraıynda kishkene ǵana jer kepe salyp alyp, tirlik keshken. Sol kezderi jazdyryp alatyn gazet-jýrnaldary onyń jan-jaqty bilimdi, túrli saladan habary bar azamat bolǵanyn ańǵartsa kerek. Anderson jaıaý-jalpylap sol óńirdi tolyqtaı aralap shyqqanyn bilemiz. Ol týraly kezinde «Balhashskaıa saga» degen keremet derekti fılm de túsirilgen bolatyn. Shetel azamatynyń jalǵyz-jarym tirshilik keshýinen ish tartqan Qaýipsizdik komıteti ony «tyńshy» dep eseptep, kóp jyldar boıy syrtynan baqylaýǵa alǵany da jasyryn emes. Mine, sol Anderson Ǵylym akademııasyna Qaraoı mańynan tabylǵan qala jaıly habar jibergen. Osyǵan baılanysty jasaqtalǵan arnaıy ekspedıııa quramynda men de barǵan edim. Andersonnyń aıtýynsha, únemi soǵyp turatyn jeldiń yqpalymen kóshken qumnyń astynan soltústik poleolıt dáýiriniń jádigerlerin, bylaısha aıtqanda, tas dáýiriniń quraldaryn taýyp alypty. Keshkilik bir-eki saǵat shamasynda jebeniń ushtaryn, terini óńdeýge paıdalanatyn qyrǵyshtar men ózge de tirshilik quraldaryn jınap úlgergen. Ókinishke qaraı, biz kelgenshe qatty soqqan jel ol aımaqty qaıtadan jaýyp tastapty. Sodan beri arheologter qanshama ret ekspedıııa uıymdastyrmaq bolǵanymen, qarjynyń tapshylyǵynan keıinge shegerilip keledi. Osy aımaq ıgerilse, elimiz úshin, ǵylymı qaýymdastyq úshin úlken jańalyq bolar edi.
Osy óńirdegi Narbaı degen sheber shoshaq mazarlardy salýdyń birden-bir mamany bolǵan. Al, onyń sheshesi ǵajap kúıshi Dına Nurpeıisovamen birge 1936 jyly Máskeýge baratyn delegaııa quramyna engizilipti. Kúıeýi ruqsat bermegendikten sol sapardan qalyp qoıǵan. Aıtpaǵym, bul óńirde keremet sáýletshi-qurylysshylar, aqyndar men jyrshylar, ánshiler men kúıshiler meken etken. Bir sózben aıtqanda, zerttepzerdeleıtin taqyryptar jeterlik. Sebebi, munyń bári – halqymyzdyń mádenı, tarıhı qundylyqtary, urpaqqa qajetti muralar.
– Álginde sóz basynda Qapshaǵaı qalasynyń oblys ortalyǵy bolýy Alash arystarynyń aldyndaǵy paryzymyzdyń óteýi dep qaldyńyz. Osynyń mánin túsindirip ótseńiz?
– Iá, onyń úlken mánisi bar. Kezinde Qazaqstannyń astanasyn Qyzylordadan kóshirý jaıly másele kóterilgende Alash kósemderi Ile jaǵalaýyndaǵy osy alqapty usynǵan eken. Almaty taýda ornalasqandyqtan jer silkinisi qaýpi joǵary, sonymen qatar, óńirdiń ekologııalyq tazalyǵyn saqtap qalý mańyzdy. Al, Qapshaǵaı mańynda qala salýǵa qajetti jaǵdaılardyń bári bar dep eseptegen. Oblys ortalyǵyna kelgen shendiler osyny bilgeni jón dep sanaımyn. Odan keıin keńestik kezeńde Máskeý arhıtektýralyq ınstıtýty aspırantýrasynyń túlegi Bekesh Shákerbaev degen azamat Qapshaǵaıdyń ornynda qala salý jaıly kandıdattyq dısser¬¬taııa qorǵaǵan. Munda qala qurylysyna qajetti jaǵdaılarmen qosa topyraq, sý jáne ózge de máselelerdi tolyq zerttep, ǵylymı negizin qalyptastyryp bergen. Qazir qalanyń Bas jospary jasalyp qoıǵanyn bilemiz. Degenmen búgingi sáýletshiler sol Bekeshtiń jobasymen tanysty ma eken?
– Mana aıtqandaryńyz kóne Ileniń boıynda damyǵan órkenıet bolǵanyn aıǵaqtaıtyn bultartpas dálelder delik. Al, búginderi osy Ile ańǵarynyń hal-ahýaly qandaı? Tabıǵattyń tozýy óńirge qater tóndirip turǵan joq pa?
– I á , I l e ó z e n i n e q at y s t y qaýip-qaterler joq eme s. Ózen bastaýyn Qazaqstannan alǵanymen, Qytaı jeri arqyly ótip, aınalyp keletinin bilesizder. Al, ol jaqta egin sharýashylyǵy tolyq hımııalandyrylǵan. Demek, bizge ýlanǵan sý kelip jatqany anyq. Munyń syrtynda, olar óz jerlerinde túrli tospalar salyp, ózen sýyn qajetinshe paıdalanýda. Bizge «qaldyq» prınıpi boıynsha jiberilip otyrady. Men Qytaıǵa Elshi bolyp barǵanymda birinshi bolyp osy máseleni kótergen edim. Alaıda, Qytaı taraby túrli jeleýlermen Ile men Ertis ózenderine qatysty halyqaralyq kelisimderge barmaı otyr. Demek, oblys basshylary bastap, memlekettik turǵyda atalǵan máseleni sheshýge kúsh salýy mańyzdy. Bir kezderi Úndi memleketiniń Elshisimen pikirleskenim bar. Ol Úndistan men Pákistan arasyndaǵy memleketaralyq ózenderdi paıdalaný máselesi boıynsha kóptegen qantógister bolyp, aqyry kelissózder arqyly sheshimin tapqanyn aıtqan edi. Munda da eki tarap qatar otyryp, bir sheshimge kelýi kerek dep esepteımin. Árıne, Ileniń arnasyn arshý jumystaryn da júıeli júrgizýdi umytpaǵanymyz jón.
– Búginderi Qonaev ataýyn ıemdengen qalanyń bolashaǵy týraly ne aıtasyz? Jalpy, óńir ekonomıkasyn damytý úshin ne isteý kerek?
– Men óz basym Dinmuhamed Ahmetulyn asa qurmetteımin. Ol bizdiń Máskeýde qurǵan «Jas tulpar» uıymy áshkere bolyp, tóbemizge qara bult úıirilgen shaqta qutqaryp qalǵan. Odan basqa da eli úshin atqarǵan jumystary ólsheýsiz. Negizin ózi qalaǵan qalaǵa zańǵar tulǵanyń esimi berilýin quptaımyn. Al, ekonomıka máselesine keler bolsaq, bul baǵytta arnaıy mamandar men bılik úlken jobalar ázirlep, iske kirisip jatqanyn bilemin. Degenmen, maǵan salsa, qaladaǵy oıynhanalardy (kazıno) jabar edim. Iá, bir kezderi seriktes qala retinde osyǵan laıyq bolǵan da shyǵar. Alaıda, búgin Qonaev qalasy oblys ortalyǵy mártebesine ıe boldy emes pe?! Ol mádenıet pen ónerdiń, rýhanı qundylyqtardyń ordasyna aınalýy kerek. Al, oıynhana bolǵan jerde qylmys pen tártipsizdiktiń qatar júretini belgili. Qalanyń oblys ortalyǵy bolýyna baılanysty tótenshe sharalar qoldanyp, osy máseleni birjolata sheshý kerek dep aıtar edim. Almaty oblysynda týrızmdi damytýǵa múmkindikter mol. Tipti, kópke belgili óńirlerdi aıtpaǵanda, áli ıgerile qoımaǵan Balqash aýdanynyń aýmaǵynda tarıhı oqıǵalardy kóz aldyńa keltiretin nysandar salyp, kóneni kórgisi keletin jurtshylyqty tartsa, oryndy bolar edi. Kezinde Zamanbek Nurqadilovke Qonaev qalasyndaǵy kózge kúıik bolyp turǵan bıik murjany telemunaraǵa aınaldyrý jaıly usynys aıtqan bolatynmyn. Ony da oılastyrýǵa bolady. Osydan keıin, Qonaev qalasynyń U l y J i b e k jo l y n y ń ú s t i n d e turǵanyn sanaǵa sińirý kerek. Álginde aıtqan Baqanas, Aqtam, Qaramergen baǵytymen júrgen kerýender osy ólkemen ótken. Osy jobaǵa arnalǵan qarajatty tartý arqyly tarıhı oryndardy jańǵyrtýǵa múmkindik ashylar edi. Qoryta kelgende aıtarym, óńirdiń ósimdik qory men tarıhımádenı murasyn zerdeleýdi ýaqyt uttyrmaı qolǵa alý qajet.
– Sońǵy ýaqytta Eýrazııa qurlyǵynda kóptegen qaýipqaterler boı kórsetip otyr. Keshegi baýyrlas sanalatyn Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵys bizdi de alańdatyp otyrǵany jasyryn emes. Ony qoıyp, elimizdiń soltústiginde separatıstik pıǵyldaǵy qozǵalystar qylań bere bastady. Osy oraıda túrki tildes memleketterdiń birigýi, Uly Turan odaǵy týraly oılar dalamyzdy kezip júr. Osy uıymnyń bolashaǵy týraly ne aıtar edińiz?
– Elimiz táýelsizdik alǵaly beri 30 jyldan assa da ishki jáne syrtqy qaýip-qaterler jetkilikti. Solardyń qatarynda Reseı men Ýkraına arasyndaǵy qaqtyǵys bizdi oılandyrmaı qoımaıdy. Sebebi, Reseıde keshegi keńestik kezeńdi qalpyna keltirýdi ańsaıtyndardyń kóp ekenin kórip júrmiz. Túrikshildikke baılanysty aıtarym, men ózim keshegi odaqtyń quramynda bolǵan túrki tildes elderdiń ókilderimen «Jibek joly boıyndaǵy suhbat» degen taqyrypta 9 ret keleli kezdesý uıymdastyrǵan ekenmin. Oǵan Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenııadan, tipti, birer márte Tájikstan men Qytaıdan, Reseıden de kelip qatysqandar boldy. Bul – úlken saıasat. Dál bizdiń jaǵdaıymyzda aýyzbirligimiz ben yntymaǵymyzdy arttyrýymyz mańyzdy. Re seıdiń qaramaǵyndaǵy túrki tildes ulttardyń bul jaqqa eleńdep qarap otyrǵanynan da habardarmyz. Bul – úlken joldyń basy ǵana. Alda áli de baǵyndyrar bıikter kútip tur. Reseı úshin ımperııany qalpyna keltirýden basqa tańdaý qalmaǵandaı. Al, biz osyǵan qarsy turýǵa daıyn bolýymyz kerek. – Keshegi ótken Parlament Májilisi men máslıhattardyń saılaýy elimizdegi sası jáne áleýmettik ahýaldy saýyqtyrady dep senesiz be? – Bolashaqqa, erteńgi kúnge degen senimnen aıyrylmaýymyz kerek. Bul saılaý da jurtty biraz jaǵdaıǵa úıretti. Sodan sabaq alyp, bolashaqqa qadam basý qajet. Adamnyń ishki shyraǵy sónse, boıyna kúmán uıalaıtyny anyq. Bastysy, sol shyraqty óshirip almaý mańyzdy.
– Siz keshegi kúni qyzyl ımperııanyń astanasy Máskeýde oqyp júrgen kezińizde ult múddesin ulyqtaıtyn «Jas tulpar» uıymyn quryp, sondaǵy jastardyń basyn biriktirýge áreket jasaǵanyńyzdy bilemiz. Al, búgingi urpaq sondaı táýekelge barýǵa daıyn ba?
– Búginderi de elimizde, shet memleketterde oqyp júrgen jastar menimen habarlasyp, sol uıym jaıly, onyń jumysy týrasynda bilgisi keletinderin aıtyp jatady. Kezdesýge shaqyratyndary da bar. Men mundaı shaqyrýlardy qýana qup alamyn. Jalpy, qazirgi jastar jan-jaqty bilimdi, álemdegi barlyq jaǵdaıdan habardar, jańasha oılaı biletin, ultjandy azamattar bolyp ósip kele jatqanyna kúmán keltirmeımin. Joǵaryda aıtqan senim máselesi de osydan kelip týyndaıdy. Demek, jarqyn bolashaq úshin kúres áli de alda dep esepteımin.
– Ýaqytyńyzdy bólip, suraqtarymyzǵa jaýap bergenińiz úshin alǵys bildiremiz!
Suhbattasqan Qýat QAIRANBAEV
