مۇزاعاڭ دەگەن ەكەن…

7548
Adyrna.kz Telegram

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، سوعىستى باستان كەشكەن قالامگەر مۇزافار الىمباەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل — 100 جىل. سوعان وراي اقىننىڭ ازىلدەرى مەن قاعىتپالارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

ۋادە

كوكتەم كەزى بولسا كەرەك. عالىم، جازۋشى بالامەر ساحاريەۆ اقىن مۇزافار الىمباەۆقا كەزدەسىپ قالىپ ازىلمەن:

– اۋىلىمنىم قونعانى كيز–دە دەيمىن،
ءبىر وزىڭنەن باسقانى ىزدەمەيمىن،– دەيدى.

سوندا مۇزافار تۇرىپ:

– بۇل كۇندە قالتامىزدىڭ ءتۇبى تەسىك،
اينالىپ ءبىر سوعارسىڭ كۇزگە دەيىن، – دەگەن ەكەن.

تاپقىر جاۋاپ

لاتيف حاميدي ازىلكەش، اشىق–جارقىن كىسى ەدى. بىردە كوشەدە كەزدەسكەن كومپوزيتور اعاسىنا مۇزافار الىمباەۆ:

– لاتەكە، دەنساۋلىعىڭىز قانداي؟ – دەپ سالەمدەسىپتى.

– وتكەندەگىممەن سالىستىرسام، ونشا ەمەس، ال كەلەشەگىممەن سالىستىرسام، قۇدايگا شۇكىر، – دەپتى سوندا 75 جاستاعى حاميدي.

توسىن سۇراق

كوركەمدىك سوۆەتتىڭ ماجىلىسىندە لاتيف حاميديمەن كاپتالداسا وتىرعان اقىن مۇزافار الىمباەۆ ازىلكەش اعاسىن سويلەتپەك بولىپ:

– لاتەكە، ءسىز قازاق كومپوزيتورىسىز با، الدە... – دەپ سۇراپتى.
سوندا سوزگە تاپقىر لاتەكەڭ:

– قىزىق سۇراق ەكەن. مەن ەۆگەني گريگورەۆيچ برۋسيلوۆسكيدەن سۇراپ بىلەيىنشى، – دەپ جاۋاپ بەرمەي كۇتىلىپ كەتىپتى.

“مۇز ەرىپ، تۇمان ءتۇستى”

بالالار اقىنى سۇلتان قاليەۆ كوشە بويلاپ كەلە جاتسا، قارسى الدىنان اقىن بۇركىت ىسقاقوۆ كەزدەسە كەتەدى. بۇل وتىز جىل «بالدىرعان» جۋرنالىن باسكارعان مۇزافار الىمباەۆ زەينەتكەرلىككە شىعىپ، ورنىنا تۇمانباي مولداعاليەۆ باس رەداكتور بولىپ كەلىپ جاتقان كەز ەكەن. بۇركىت امان–ساۋلىقتان سوڭ:
– سۇلتان، ءومىردى نە جاڭالىق بار؟–دەپ سۇراۋ تاستايدى.
– نەگە جاڭالىق جوق، دەيسىڭ. وتىز جىل بويعى «بالدىرعاننىڭ» مۇزى ەرىپ، ەندى تۇمان ءتۇسىپ جاتىر دەيدى عوي؟–دەپتى.

“التى ساعات ماقتاعاندا…”

بەلگىلى جۋرناليست، پەداگوگ، عالىم، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى تولەۋتاي اقشولاقوۆتىڭ مەرەيتويى بولادى. وعان قاتىسقان قوناقتار تارقاعاننان كەيىن ەتجاقىن ادامداردى كەيبىرى سول ۇيدە كونىپ قالادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اقساقالى، پروفەسسور كاليجان بەكحوجين، بەلگىلى كومپوزيتور سادىق كارىمباەۆ، اقىن مۇزافار الىمباەۆ بولادى.

توي-توي دەپ ءجۇرىپ شارشاعان بۇلار باستارى جاستىققا تيىسىمەن ۇيىقتاپ كەتسە كەرەك. ءبىر كەزدە اس ۇيدەن كۇڭگىرلەگەن، سالدىرلاعان دىبىستار ەستىلەدى. ءتۇن ىشىندە باسقالار-عا ۇيقى بەرمەي، قازان-اياقتى سالدىرلاتىپ جۇرگەندەر كىم بولدى ەكەن دەپ، مۇزافار اس ۇيگە بارسا، سادىق كارىمباەۆ تولەۋتاي اقشولاقوۆتىڭ يىعىنان كاپسىرا ۇستاپ، ءتونىپ تۇر ەكەن دەيدى.

سويتسە، كومپوزيتور ءۇي يەسىنەن جۇرت جاتقاننان كەيىن تاعى اراق سۇرايدى. تولەۋتاي اس ۇيدەن ىزدەپ ەشتەڭە تابا المايدى. ال سادىق تاپ تا تاپتىڭ استىنا الىپ، وزەۋرەي بەرسە كەرەك. ولاردىىڭ ۇستىنەن شىققان مۇزافار:

– ءاۋ، ساكە، ساقالدى باسىڭىزبەن ايقاي-شۋ شىعارىپ سىزگە نە بولعان؟– دەپ، ەكەۋىنە اراشا تۇسەدى.

سوندا سادىق:

– ءاي، بالا، سەن بۇعان ارالاسپا. ءبىز مۇنى التى ساعات بويى ماقتادىق، ەندى جارتا ساعات بوقتاۋعا بولماي ما ەكەن؟–دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

ازىلگە – ءازىل

ءبىر كۇنى مۇزاعاڭ (مۇزافار الىمباەۆ) ۇيعىر جازۋشىسى يليا باحتياعا ازىلدەپ:

– يليا، وسى سەن ءوزىڭ قازاقشا تازا سويلەيسىڭ، ال ەندى شىعارمالارىڭدى نەگە قازاق تىلىندە جازبايسىڭ؟– دەيدى.

سوندا يليا:

– مۇزاعا، ۇيعىرعا دا ءبىر مىقتى اقىن كەرەك ەمەس پە؟! – دەگەن ەكەن.

مۇزاعاڭنىڭ «زاپيسكاسى»

جازۋشىلار وداعىندا كەزەكتى ءبىر جينالىس ءوتىپ جاتادى. وداق باسقارماسىنىڭ حاتشىلىعىنا ءارتۇرلى ادامدار ۇسىنىلىپ، جۇرتشىلىق كەزەك-كەزەك مىنبەگە شىعىپ ءسوز سويلەيدى.

سويلەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى بىرەۋدى ماقتاپ، بىرەۋدى داتتاپ، بۇرا تارتا بەرگەن سوڭ، جينالىستىڭ سوڭى ايتىس-تارتىس، داۋ-دامايعا اينالا باستايدى. داۋدىڭ سونداي ءبىر قىزعان تۇسىندا مىنبەگە ايقايلاپ سويلەيتىن ۇرانشىلداۋ ءبىر قالامگەر شىعادى. ول كىسى قولىن وڭدى-سولدى سىلتەپ، جىلتىر ءسوزدىڭ مايىن تامىزىپ، ساياساتتى سوققان كەزدە، اۋىلدان كەلگەن ءبىر جاس اقىن:

– مۇزاعا، مىنا كىسى كىم ەدى… مەنىمشە، اقىلدى ءسوز ايتىپ تۇر، – دەپ قاسىندا وتىرعان مۇزافار الىمباەۆقا بۇرىلادى.

سوندا مۇزاعاڭ «ۇندەمە» دەگەندەي يشارا جاساپتى دا، قويىن داپتەرىنىڭ ءبىر پاراعىن جىرتىپ، جاس ارىپتەسىنە مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن جازىپ بەرىپتى:
اقىلدى ما؟
اتاما! شالا ەسى بار…
شۇباتىلعان جىلانداي پالەسى بار،
كوسەۋلىككە تاتىماس بۇل شىرىكتىڭ
كوسەمدىكتەن، و توبا، دامەسى بار!

اقشاسى ەمەس، اتاعى ءۇشىن…

1958 جىلدىڭ كوكتەمىندە عابيت مۇسىرەپوۆ كسرو جوعارعى سوۆەتىنە دەپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ تىركەلەدى دە، قاسىنا اقىن مۇزافار الىمباەۆتى ەرتىپ، شاعىن سامولەتپەن ماسكەۋگە ۇشادى. بىراق سامولەتتەرى اپاتقا ۇشىراپ، ابىروي بولعاندا قىزىلقۇمنىڭ شاعىلىنا قۇلاپ، جولاۋشىلار امان قالادى. امان قالعان جولاۋشىلار تورعايداي توزىپ، قۇمدى كەشىپ ءبىر اۋىلعا جەتەدى. بوي جازىپ، دەم العان سوڭ عابەڭ مەن مۇزاعاڭ اۋىلدىڭ دۇكەنىنە كىرەدى. «ءىش كيىمىم توزىپ ءجۇر ەدى»، – دەپ عابەڭ اعاراڭداعان بىردەڭەنى قۇلاشتاپ ولشەپ جاتقان كەزدە، مۇزاعاڭ ونىڭ باعاسىن ءبىلىپ الىپ، ساتۋشىعا اقشاسىن تولەيدى. مۇنى بايقاپ قالعان عابەڭ:

– ءاي، كەدەي (ول كىسى مۇزافاردى ىلعي دا وسىلاي اتايدى ەكەن), سەن نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟

– نەمەنە، بايىپ كەتتىڭ بە؟ – دەپتى.

قارتايعاننىڭ «بەلگىسى»

ءبىر جيەنى ۇيلەنىپ، اقىن مۇزافار الىمباەۆ 1977 جىلى پاۆلودار قالاسىنا تويعا بارادى. ول تويعا مۇزاعاڭنىڭ تۋعان جەرى مارالدىدان دا ءبىر توپ اعايىن-جەكجاتتار كەلەدى. ارالارىندا اقىنمەن بىرگە وقىپ، بىرگە وسكەن جورا-جولداستارى دا بار ەكەن. سولار-دىڭ ءبىرى – قابىلقاق دەگەن قۇرداسى مۇزاعاڭمەن قۇشاقتاسىپ، ءتوس ءتۇيىستىرىپ امانداسادى دا:

– مۇسكەن، سەن ءوزىڭ شاشىڭ سەلدىرەپ، قارتايىپ قاپسىڭ عوي؟ – دەيدى تاڭدانعانداي بولىپ.

سوندا مۇزاعاڭ ىركىلمەستەن:

قابىلقاق، راس ايتاسىڭ–
شاشىمنان تاراق قالدى،
اۋزىمنان اراق قالدى،
ويىننان كارتام قالدى،
كويىننان قالقام قالدى، – دەپ ولەڭمەن جاۋاپ بەرىپ، تويعا جينالعانداردى دۋ كۇلكىگە باتىرىپتى.

ءبىر اۋىز سوزگە سىيعىزىپ…

ۇلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ بايبىشەسى قۇسني دۇنيە سالعان كۇندەردە اقىن مۇزافار الىمباەۆ اۋرۋحانادا جاتىپ، قالامگەر ۇستاز اعاسىنا بارىپ كوڭىل ايتا الماپتى. سودان اراعا ايلار ءتۇسىپ كەتەدى. ول ەكى ارادا ءسوز زەرگەرى توسەك جاڭعىرتىپ ۇلگەرەدى. بۇل تۇستا دا اقىن، قازاقشا ايتقاندا سالاقتىققا سالىنىپ، ۋاقىتىلى قۇتتى بولسىن ايتا الماسا كەرەك.

ءبىر كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى عابيت مۇسىرەپوۆ ءبىر توپ اقىن-جازۋشىلاردى ماجىلىسكە شاقىرادى. ولاردىڭ ىشىندە مۇزافار الىمباەۆ تا بولادى. اقىن ءبىر كۇن اۋرەگە ءتۇسىپ، جازۋشى اعاسىنا نە ايتارىن، قالاي ايتارىن بىلمەي قاتتى تولعانادى. كەيبىر قالامداستارىمەن دە، بايبىشەسىمەن دە اقىلداسادى. ايتسام دەگەن ويىن بىرنەشە قالىپتا قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەدى.

اقىرى جينالىس اشىلاردان ون-ون بەس مينۋت بۇرىن عابەڭنىڭ الدىنا كەلگەن اقىن:

– اسسالاۋماعالەيكۋم، عابە، قاسىرەتىڭىزدىڭ ورنىنا باسا كەلگەن قۇس-قۋانىشىڭىز قۇتتى بولسىن!،  – دەيدى.

اعاسى ءىنىسىنىڭ قولىن ريزالىقپەن الىپ، راحمەت ايتادى. سوندا عابەڭنىڭ كابينەتىندە وتىرعان اقىن جۇبان مولداعاليەۆ:

– عابە، مۇزاعاڭ سىزدەن قىسىلىپ ءجۇر ەدى، «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەگەن وسى، – دەگەن ەكەن.

شىمبايعا باتار ءسوز

مۇزافار الىمباەۆ بىردە الماتى وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىنا قوناققا بارادى. تاماق ءىشىلىپ، داستارحان جينالعان سوڭ، جىگىتتەر اقىننىڭ كوڭىلىن اۋلاماق بولىپ، «پرەفەرانسقا» كىرىسەدى عوي. ىشتەرىندە شىمبەرگەن دەگەن مەكتەپ ديرەكتورى بار ەكەن، سول كىسىنىڭ قالتا-سىندا اقشاسى بولماي، ۇتىلىپ قالعان سوڭ، مۇزاعاڭنىڭ ۇتىسىن جارىم-جارتىلاي عانا تولەپتى.
– جارايدى، سەنى قيناماي-اق قويايىن… بىراق، بەرمەگەن اقشاڭا ولەڭ ايتسام قايتەدى؟ – دەيدى مۇزاعاڭ ازىلدەپ.
– ايتىڭىز، ايتىڭىز؟ – دەيدى وتىرعاندار اقىندى قاۋمالاپ.
سوندا مۇزاعاڭ بىلاي دەپتى:
– اۋ، شىمبەرگەن، شىمبەرگەن،
قوناق ەدىك ءبىر كەلگەن.
ەكى تيىننان كەلىسىپ،
ءبىر تيىننان قۇن بەرگەن
بۇل سۇمدىقتى كىم كورگەن!

مودنىي دوربا

اقىن مۇزافار الىمباەۆ بىردە قولىنا الا دوربا ۇستاپ، كىتاپ دۇكەنىنەن شىعىپ كەلە جاتسا ءبىر قالامگەر ءىنىسى كەزدەسىپ:
– مۇزاعا-اۋ، مىنا ءبىر دورباڭىز مودنىي عوي،– دەپتى.
سوندا مۇزافار:
– بارەكەلدى، مودنىي بولعانى ءۇشىن ەمەس، گودنىي بولعانى ءۇشىن ۇستاپ جۇرگەن عوي، – دەگەن ەكەن.

باسپاعا حات

اقىن مۇزافار الىمباەۆتىڭ «ونەر» باسپاسىنان «ءومىر. ونەر. ونەرپاز» اتتى كولەمدى كىتابى جارىق كورگەن ەدى. سول كىتاپتىڭ قولجازباسى وندىرىسكە دايىندالىپ جاتقان كەزدە باسپانىڭ شارۋاشىلىق مۇمكىندىگىنە بايلانىستى، «ونەرلىكتەر» ونىڭ ولەڭىن قىسقارتىپ، جيىرما بەس باسپا تاباققا تۇسىرمەك بولادى. مۇنى ەستىگەن مۇزاعاڭ باسپانىڭ باس رەداكتورى الىبەك اسقاروۆتىڭ اتىنا:

«دىمكەستىكتەن تيتىقتاپ قاۋساپ ءجۇرمىن،
سوندا دا مايدا قوڭىر ءان ساپ ءجۇرمىن.
«وتىز بەستىڭ ورنىنا جيىرما بەس» دەيت…
…ادىلدىكتى، الەكە، اڭساپ ءجۇرمىن!» – دەپ حات جازىپ جىبەرىپتى.

“قاباي بولساڭ، داباي”

ناۋرىز مەيرامى كەزى ەكەن، سوعان وراي الماتىنىڭ ءبىر الاڭىندا ۇلان-اسىر توي بولىپ، كىتاپ جارمەڭكەسى ءوتىپ جاتادى. جارمەڭكەگە شاقىرىلعان اقىن-جازۋشىلار ىركەس-تىركەس ۇزىنىنان ۇزاق سوزىلعان ستولدارعا قاتار-قاتار جايعاسىپ، قولتاڭبا بەرىپ جاتادى. اقىن مۇزافار الىمباەۆ دوڭگەلەك ءجۇزدى اققۇبا ءبىر جىگىتتىڭ كىمنەن قولتاڭبا الارىن بىلمەي قىسىلىپ، بىردە ارعى شەتكە، بىردە بەرگى شەتكە شىعىپ اعالارىنا يمەنىپ باتپاي جۇرگەنىن بايقاپ قالادى.

– ءاي، بالام، بەرى كەل! – دەيدى مۇزاعاڭ.
– اتىڭ كىم؟
- قاباي.
– داباي!
سولاي دەيدى دە، الگى جىگىتكە مىناداي قولتاڭبا جازىپ بەرىپتى:

«ۇسىندىم كىتاپ قابايعا
ءبىزدى دە وقىپ ابايلا.
كوڭىلىمىزدى بەرمەيمىز،
وزگە تۇگىل – ابايعا».

“مۋزا اعام…”

رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانىنا لايىقتى تەكست تانداپ الۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا كونكۋرسقا تۇسكەن ولەڭدەردى تالقىلاپ، ءجيى-ءجيى ماجىلىستەر وتكىزەدى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە ءتورت-بەس تانىمال اقىن ءوزارا بىرلەسىپ جازعان ءانۇران تەكسىنىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ءۇشىن اقىن كادىر مىرزاليەۆ ساراپشىلار كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى-سىنشى سۇلتان ورازالينوۆقا تەلەفون سوعىپتى:

– ولەڭنىڭ كەيبىر سوزدەرى ناقتى ەمەس، ءالى دە سولعىنداۋ ەكەن، – دەيدى سۇلتان ءسوز اراسىندا ءوز پىكىرىن ايتىپ.

– ول قانداي سوزدەر؟

– ماسەلەن، «ساۋلەلى سالتىمىز ساقتالعاي سالامات» دەگەن جولداعى «ساۋلەلى»، «ساقتالعاي»، «سالامات» دەگەن سوزدەر تۇجىرىمسىز، انۇرانعا كەلىڭكىرەمەيدى.

– ول باسقانىكى ەمەس، مۇزاعاڭ سىندى جاكەڭىزدىكى، – دەيدى قادەكەڭ جاسى ۇلكەن اعاسىنىڭ اتىن كولدەنەڭ تارتىپ، ءارى ءبىر جاعى قالجىڭعا سۇيەپ.

سوندا سۇلتەكەڭ:
– مۇزاعام – سىيلاپ، جاقسى كورەتىن اعام ەكەنى راس، بىراق – مۇزاعامنان دا جوعارى مۋزا اعام بار عوي، – دەگەن ەكەن.

مۇزاعاڭنىڭ باتاسى

1956 جىلى اقىن قاينەكەي جارماعامبەتوۆ بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن پارتيالىق سوگىس الىپ قالادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ، بىردە قالبالاقتاپ اسىعىپ كوشەدە كەلە جاتسا، الدىنان اقىن مۇزافار الىمباەۆ كەزدەسە كەتەدى.

– قايدا اسىعىپ باراسىڭ؟ – دەيدى مۇزاعاڭ.
– ويباي، اتاما… باياعىداعى سوگىسىمدى الدىرايىن دەپ وبكومعا بەزەكتەپ بارا جاتىرمىن، – دەيدى قاينەكەي.
– ونداي بولسا، قالتاڭدا اقشاڭ بار ما، باتا بەرەيىن؟ – دەيدى مۇزاعاڭ.
– بار! – قاينەكەي بالاشا قۋانىپ كەتىپ، ون سومدىقتى ۇسىنا بەرەدى.
سوندا مۇزاعاڭ قولىن جايىپ، كوشەنىڭ ءدال ورتاسىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپتى دا، سوگىس العان دوسىنا بىلاي دەپ باتا بەرىپتى:

– بەردىم ساعان باتامدى،
كەشىرسىن وبكوم قاتاڭدى.
قاتىنىڭدى جىلاتىپ،
ءپاميلاڭدى شۋلاتىپ،
كوتەرە بەرمە كورىنەن
كارى ارۋاق اتاڭدى،
ءاۋمين!

جيناعان، قۇراستىرعان ماقسۇتحان امانجانۇلى

پىكىرلەر