«بىرىنشىدەن سونشا جىل ەل باسقارىپ وتىرىپ، بىرەۋگە ناقاقتان ناقاق جالا جاۋىپ، قياناتقا بارعان ەمەسپىن، بىرەۋدەن ءبىر سوم پارا العان ەمەسپى، قولىم تازا!
ەكىنشىدەن، 1937-1938 جىلدارعى قارالى كۇندەردە، بوزداقتاردى اتىپ جاتقاندا، ءبىر قاعازعا قول قويعان ەمەسپىن، ارىم تازا!
ۇشىنشىدەن، ادامداردى اتاعا، رۋعا، جۇزگە بولگەن ەمەسپىن، ءجۇزىم تازا!» بۇل قازاقتىڭ ءور تۇلعالى ۇلدارىنىڭ ءبىرى، كوپ جىلدار قازاق كسر ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىننىڭ سوزدەرى.
«تاعدىر ماعان ەل باسقارۋدى، حالىق ءۇشىن قام جەۋدى سىيلاپتى. ونداي سىي العان ءوز ادام وتباسىنىڭ مۇددەسىنەن گورى ەل، حالىق مۇددەسىن جوعارى قويۋ كەرەك. ەل باسقارۋ بىلگەنگە – مەحنات، بىلمەگەنگە – قاناعات. ماعان مەحنات بولدى، سەبەبى، ەڭ اۋىر كەزەڭ – سوعىس، كۇيزەلگەن شارۋاشىلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جىلدارىندا ەل باسقاردىم. سول كەزدە حالقىمنىڭ جاعدايى كۇنى-ءتۇنى ەسىمنەن شىققان ەمەس، قايتسەم جاعدايىن جاقسارتامىن، كوركەيتەمىن، كەم-كەتىگىن كەلىستىرەمىن دەۋمەن ءومىرىم ءوتتى». بۇل دا نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىننىڭ ءوز ءسوزى.
نۇرتاس اعا نۇرمەن تاستان جارالدىڭ،
مىنەزدى دە سول سوزدەردەن تابا الدىڭ.
ءۇنى بولدىڭ بۇكىل ەلدىڭ سول تۇستا،
ۇلى بولدىڭ قالام مەنەن دالامنىڭ، –
بۇل اقىن تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ ەل اعاسى بولا بىلگەن ازاماتقا ارناعان ولەڭىنىڭ كوپ وي ايتىلعان ءبىر عانا شۋماعى.
نۇرتاس ءداندىبايۇلىنىڭ قانداي باسشى بولعانى تۋرالى ءابىش كەكىلباي بىلاي دەپ ايتقان: «نۇرتاس وڭداسىن ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىن اي مەن كۇندەي سامالالاردىڭ ءبىرى. ءوز عۇمىرىمەن جوعارى مەملەكەتتىك ءداستۇرىمىز، بيىك ساياسي مادەنيەتىمىز، ناعىز وسى زامانعا لايىق ۇيىمداستىرۋ ونەرىمىز بار ەكەندىگىن قاپىسىز دالەلدەپ كەتتى».
ەل كولەمىندەگى كوپتەگەن ۇلكەن ىستەردىڭ باسىندا تۇرعان اسىل ازامات تۋرالى قازاق كسر-ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن ەكونوميست، پروفەسسور عاراي ساعىمبايدىڭ تۋرالى ايتقاندارى كىمدى دە بولسا تاڭقالدىرادى. نۇرتاس ءداندىبايۇلى وتە قيىن، سوناۋ سوعىس جىلدارى باسقارعان 1944 جىلى ورتالىق ۇكىمەت الدىندا ماسەلە قويىپ، قاجەت ەكەنىن تۇسىندىرە بىلگەن، سودان كەڭەستەر وداعىندا جالعىز، الماتىدا قىزدار ينستيتۋتىن اشۋعا رۇقسات العان، قازاق قىزدارىنىڭ وقىپ، ءبىلىم الۋىنا ۇتىمدى جول تاپقانىن دا بىرەۋ بىلسە بىرەۋلەر بىلە بەرمەيدى.
ن.وڭداسىن «ماڭعىشلاقمۇنايگاز» ترەسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇيىتقى بولادى. بۇل ءوڭىردىڭ بايلىعى وراسان زور ەكەنىن دالەلدەيدى. كەشەگى داۋلەسكەر كۇيشى-كومپوزيتورلار قۇرماعازى مەن دينا، ابىل ەلىندە كۇي ونەرىنىڭ سۋ اياعى قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانىنا الاڭداپ، الماتىدان قۇسايىنۇلى دەگەن ونەرلى ازاماتتى ەلگە شاقىرادى. 1957 جىلى ەرلى-زايىپتىلار قۇرعان وركەسترىنە ايگىلى نۇرعيسا تىلەندىۇلىن شاقىرتىپ، ەل ادىندا العاش رەت 500 ادامدىق وركەسترمەن ونەر كورسەتتىرەدى.
نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىن ۇلكەندى ۇلكەندەي، كىشىنى كىشىدەي سىيلاي بىلگەن. جاستار اراسىنان بولاشاقتا جاقسى باسشى بولا الاتىنداردى دا بايقاپ، مۇمكىنشىلىگى بولسا كومەگىن ايامايتىن. ءوزىنىڭ ايتۋى: «سول كەزدە حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسى قىزمەتىن ىستەپ جۇرگەنىمدە شىعىس قازاقستان وبلىسىنا ىسساپارمەن بارىپ، ەلدى ارالاپ، وبلىس، اۋىل شارۋاشىلىق جايىمەن كوبىرەك تانىستىم. ەڭ سوڭعى كۇنىمدى اتاقتى قىزىل ءتۇستى مەتالل كومبيناتىنا ارنادىم. قاسىما كومبيناتتىڭ باس ينجەنەرى جاس قازاق جىگىتىن قوستى. ول ۇزىن بويلى كەلگەن، ساليقالى دا سابىرلى، ءوندىرىس تەحنيكاسىن جاقسى بىلەتىن، بىلگىر مەتاللۋرگ ەكەن. مەن بىلمەيتىن كوپ جايلارمەن تانىستىرىپ، ماعلۇمات بەردى. ءبىلىمدار، ىسكەر مىنەزىنە قايران قالدىم. استاناعا كەلگەن سوڭ جۇمەكەڭمەن كەلىسىپ، اپپاراتقا شاقىرىپ، ون جىلداي ورىنباسارلىق قىزمەتتى قالتقىسىز اتقاردى. ول دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ بولاتىن. پلەنۋمداردا، سەسسيالاردا نەمەسە كۇندەلىكتى ماجىلىستەردە دىنمۇحاممەد دەگەن ۇزىن ەسىمدى اتاۋدىڭ ورنىنا ديماش دەپ ات قويىپ ەدىم، ەل-جۇرت وسىلايشا قوشتاپ، قۋاتتاپ كەتتى».
نۇرتاس ءداندىبايۇلى ادامداردى ۇلتىنا قاراپ بولمەيتىن. كسرو باسشىلارىنىڭ ءبىر ءىرى تۇلعاسى اناستاس ميكويان ەدى. سول ازامات جۇبايى باقيلىق بولعاندا كۋبادا قىزمەتتە ءجۇرىپتى. ەلگە كەلىپ ومىرلىك جولداسىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالماق بولعاندا كسرو-نىڭ باسشىسى ن.حرۋششەۆ رۇقسات ەتپەپتى. سوندا ن.وڭداسىن ميكوياننىڭ جان-جارىن سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋدىڭ باسى-قاسىندا بولىپ قولىنان كەلگەنشە كومەگىن بەرىپتى.
قازاقستاننىڭ ماقتالى اۋداندارىن وزبەكستانعا، تىڭ ولكەسىن رەسەيگە، ماڭعىستاۋدى تۇرىكپەندەرگە ۇستاتىپ جىبەرۋگە قارسى بولعان ن.وڭداسىندى ن.حرۋششەۆتىڭ جاقسى كورە قويماعانى انىق ارينە. بۇل تۋرالى كەزىندە جازىلدى دا.
قازاقستان سىندى ۇلكەن ەلدى باسقارعان ادام تەگىن بولمايدى عوي. نۇرتاس ءداندىبايۇلى «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك» جانە باسقا دا كىتاپتار جازدى. عالىم ايتباي ايقابىلۇلى «ەرلىكپەن جازىلعان ەڭبەك» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا: «كوپ بولىپ قولعا العاندا عانا بىتەتىن وسىناۋ قىرۋار جۇمىستى نە حاتشىسى، نە زەرتحاناسى، نە زەرتحاناشىسى جوق زەينەتكەر قارتىڭ وتباسىندا وتىرىپ، ءبىر ءوزى ءبىتىرىپ تاستاعانىنا بىرەۋ سەنىپ، بىرەۋ سەنبەيدى. ال، اقيقاتىنا جۇگىنسەك، «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك» ءبىر عانا ادامنىڭ اتقارعان جۇمىسى. اڭىز اڭگىمەلەردە عانا ايتىلاتىن، الىپتاردىڭ تاس تالقانداپ، تاۋ قوپاراتىن ەرلىگىمەن سالىستىرۋعا بولاتىن مۇنداي قيىندىعى قيامەتتەي ۇلكەن ءىستىڭ ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، تۋعان حالقىنىڭ قامىن جەگەن ابزال ازاماتتىڭ عانا اتقارا الۋى مۇمكىن».
قازاق جاڭا تۋعان سابيلەرگە ەلگە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ ەسىمىن بەرەدى. جوعارىدا بۇگىندەرى ديماش اتتى جىگىتتەردىڭ وسى ەسىمدى يەلەنۋىنە نۇرتاس ءداندىبايۇلىنىڭ قاتىسى بولعانىن جازدىم. قازاقستاندا نۇرتاس وڭداسىننىڭ ەسىمىن بالالارىنا بەرگەن جانۇيالار از ەمەس. وسى جونىندە ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزگە بايلانىستى ءبىر وقيعانى ءسال ارىدان باياندايىن.
كوپشىلىك جالپى جان-جانۋارلارمەن قاتار ءتۇرلى زاتتاردىڭ دا ءپىرى بار دەپ بىلگەن. «قازاق ەسىمدەرىنىڭ التىن قورى» اتتى كىتابىمدى جازۋ بارىسىندا قازاقتىڭ 100-گە جۋىق پىرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن تاپتىم. بايلاردىڭ ءپىرى، باقسىلاردىڭ ءپىرى، قارتتىقتىڭ ءپىرى، ساۋىن ءپىرى، ۇرىلاردىڭ ءپىرى، شىمكەنت قالاسىنىڭ ءپىرى، شىعىردىڭ ءپىرى، تاعىسىن تاعىلار.
ەل بيلەۋشى تۇلعالاردىڭ دا پىرلەرى بولعان ، مىسالى ابىلاي حاننىڭ ءپىرى – جالاڭاياق ازدەر بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ابىلاي حاننىڭ ءپىرى تۋرالى اڭىز-جىرلاردا ايتىلادى. حان ءپىرىنىڭ شىن ەسىمى قالمۇھاممەد باقمۇحاممەدۇلى، ەل اراسىندا ءاز جالاڭاياق – جالاڭاياق ازدەر – جالاڭاش بابا ەسىمىمەن بەلگىلى بولعان اۋليە. جالاڭاياق ازدەر تۋرالى ءشادى تورە جاڭگىرۇلىنىڭ «تاريحات» داستانىندا:
دۇنيەگە شىر-پىر ەتىپ كەلگەن سوڭ سەن
ءوزىڭدى جەلەپ-جەبەپ ءجۇرۋشى ەم مەن،
اتىمدى جالاڭاياق ءازدۇر دەيدىع
شىلتەندەر بۇل قىزمەتتى ماعان بەرگەن – دەگەن ولەڭ سوزدەرى بار.
ابىلاي حاننىڭ ءپىرى جايىندا باسقا دا ادەبيەتتەردە: ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العان «ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى» اڭىز-اڭگىمەسىندە، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ قۇربان قاجى دەگەن كىسىنىڭ اۋزىنان جازىپ الىپ 1916 جىلى «قازاق» گازەتىندە باسىلعان «جالاڭاش بابا» دەگەن اڭىز-اڭگىمەسىندە، ەسىمى بەلگىسىز اقىننىڭ «سابالاق» اتتى قيسساسىندا جازىلعان.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ مالىمەتى بويىنشا جالاڭاياق ازدەردىڭ جاتقان جەرى سوزاق قورعانىنىڭ كۇنباتىسى، اۋليە باباي تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ قاسى. بۇگىندە قوجالاردىڭ اراسىندا جالاڭاياق قوجا اتالاتىن ءبىر تارماعى ابىلاي حاننىڭ ءپىرى جالاڭاياق ازدەردىڭ ۇرپاقتارى.
ابىلاي حاننىڭ ءپىرى قالمۇحاممەد باقمۇحامەتۇلىنىڭ ۇرپاقتارى ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى تۇلعالارى بولعان. مەنىڭ اتام وسپان مەن اجەم التىن ەكەۋى دە وتە ساۋاتتى جاندار ەدى.
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە قوناقتار كەلدى. قازاقتىڭ ماڭدايالدى اقىندارى مايلىقوجا، مادەلى، قۇلىنشاق جانە باسقالاردىڭ جىر-مۇراسىن جيناستىرىپ زەرتتەگەن، گەنەرال سابىر راقىموۆتىڭ ۇلتى قازاق ەكەنىن وسىدان 40 قىرىق جىل بۇرىن سول كەزگى باسشىلىقتىڭ قاحارىنان قايمىقپاي بۇكىل قازاقستانعا جاريالاعان اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىنىڭ ومىرزاق دەگەن جولداسى بار ەدى، سول ەرتىپ كەپتى. قوناقتاردىڭ ۇلكەنى نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىن ەدى. كەلۋىنىڭ سەبەبى مەنىڭ اتام وسپانقوجا قوسىمبەتۇلى مولدا بولعاندىقتان ارابشا جازىلعان كىتاپتارى بار ما ەكەن، سونى بىلمەكشى بولىپتى. انام داستارحان جايىپ، تاماق ىستەپتى. ول كەزدە ءبىز بالامىز، دالادا ويناپ جۇردىك. انامنىڭ ايتۋىنان بىلەمىن نۇرتاس ءداندىبايۇلى ءبىراز ۋاقىت ەسىك الدىندا اينالىپ ءجۇرىپتى. نۇرتاس وڭداسىن بۇل ۇيگە نەگە كەلدى دەگەن بولار، كورشىلەردىڭ ءبارى قاراپ تۇرىپتى. ول كىسى سول تۇستا ءوزىنىڭ قازاقشا-ارابشا سوزدىگىن دايىنداپ جۇرگەن بولار. وسى ۇلى تۇلعانىڭ شاڭىراعىمىزعا كەلگەنى تۋرالى اپكەم ءشاربانۋدىڭ ايتۋى: وسپانقوجا اتامىز نۇرتاس ءداندىبايۇلىنا كىتاپ بەرىپ تۇرىپ. «دارەتىڭ بار ما؟» دەپتى. سوندا ول كىسى اتاما: «اقساقال، دارەتسىز جۇرمەيمىز عوي» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. اتامنىڭ ن.وڭداسۇلىنا قانداي كىتاپ بەرگەنىن بىلمەيمىن. اكە-شەشەمىزدىڭ نەمەرەسى، كەنجەسى قانالىنىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ ەسىمى قازاقتىڭ وسى ءبىر ءور تۇلعاسىنىڭ قۇرمەتىنە بەرىلگەن. ەلىمىزدە قازاقتىڭ قايسار ۇلىنىڭ قۇرمەتىنە ەلىنە پايداسىن تيگىزگەن اسىل ازامات بولسىن دەپ نۇرتاس – نۇرى تاسسىن دەگەن تىلەكپەن بەرىلگەن ەسىمدەر كوپ دەپ بىلەمىن.
نۇرتاس وڭداسىنداي نار تۇلعالى ازامات تۋرالى ءبىر ماقالامەن شەكتەلۋ وتە قيىن-اق. قازاق حالقى بايىرعى ۋاقىتتان بەرى ەلدىك مۇراتىن اڭساپ ەگەمەن بولۋى ءۇشىن كوپتەگەن ازاماتتار ءوز قال-قادىرىنشە ەڭبەك ەتكەنى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىن.
اداسقانعا دۇرىس باعىت، جول سىلتەپ،
ءتىلىڭ شىڭعا قىران سىندى قونسىن دەپ.
سويلەپ تۇر عوي بۇگىن سەنىڭ رۋحىڭ:
ەلىم مەنىڭ نۇرعا شالقىپ تولسىن دەپ،
ەلىم مەنىڭ تاستاي بەرىك بولسىن دەپ!
اسىل اعاعا باعا بەرۋ قيىننىڭ قيىنى. سوندىقتان ماقالامدى اقىن تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن ولەڭ جولدارىمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىم.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
