«ماڭعىت» ەتنونيمى XIV عاسىردان بەلگىلى بولا باستاعانىن بىلەمىز. دەرەكتەردە تۇركى تىلدەس ماڭعىت جۇرتى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ باتىس ايماعىندا، ورال اۋماعى، ەدىل-جايىق، استراحانمەن شەكتەسەتىن اۋماقتاردا مەكەن ەتكەن. ەتنيكالىق-ساياسي قۇرىلىمى نوعاي تايپالىق تاريحي بىرلەستىگىمەن قاتار اتالادى. تاريح ساحناسىندا كورىنۋ كەزەڭى XIV-XV عاسىرلار شاماسى. كەيبىر قۇجاتتاردا ماڭعىت جۇرتىن شىعىس ايماقتان (مونعول جەرىنەن) كەلگەن، گەنەلوگيالىق جاعىنان مونعولداردان تاراتادى. «ماڭعىت» ەتنونيمىن قاراستىرعان عالىمدار اتاۋدى مونعولدىق تىلدىك بىرلىككە جاتقىزىپ جاتادى. الايدا، بۇعان ءبىزدىڭ كەلتىرەر لينگۆيستيكالىق دالەل-دايەكتەرىمىز بار.
ب.كارىباەۆ «نوعاي» مەن «ماڭعىت» سوزدەرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى تۋرالى بىلايشا ءتۇسىندىرىپ وتكەن. اۆتور ەكى ەتنونيم ءسوزدى تەرمين دەپ الىپ قاراستىرعان. سىرتتاي قاراعاندا ەكى تەرمين ءسوز سينونيم بولىپ كورىنەتىندىگىن ايتادى. بىراق، «نوعاي» مەن «ماڭعىت» سوزدەرىنىڭ ەكى ءتۇرلى ءمانى بار ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.
«نوعاي» تەرمينى – بىردەن ەتنونيم نەمەسە حالىقتىڭ اتاۋى رەتىندەگى مانگە يە بولعان جوق. كىسى ەسىمىنەن حالىقتىڭ اتاۋىنا دەيىن «نوعاي» ءسوزى بىرنەشە ماندە قولدانىلعان. بىرىنشىدەن، نوعاي، ول – كىسى ەسىمى، تاريحي تۇلعا. XIII عاسىردىڭ 70-90-شى جىلدارىندا سول ەسىممەن ۇلىس جانە ۇلىس ادامدارى اتالا باستاعان. ال XIV عاسىردىڭ سوڭىندا بۇل اتاۋ – قايتادان ەدىل مەن جايىق ارالىعىنداعى جاڭا قۇرىلىمداعى رۋ-تايپالاردىڭ جالپى جيىنتىق اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ، ەتنيكالىق مانگە يە بولا باستاعان. ءسويتىپ، نوعاي دەگەن ەتنونيم دۇنيەگە كەلەدى[63. 14-15ب].
«ماڭعىت» اتاۋى دا باسىندا، انتروپونيمدىك ءسوز. كەيىننەن، نوعاي تىلدىك، ەتنيكالىق ارەالىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن ەتنونيمدىك اتاۋعا اينالادى. بۇنى عالىم زاردىحان قيناياتۇلى «ماڭعىت» اتاۋى ەڭ اۋەلى نوعايدىڭ مىڭدىقتارىن سيپاتتاعان مينگ – مىڭ ءسوزى دەپ تۇسىندىرەدى[64]. عالىم مينگ – مىڭ اتاۋىن «ماڭعىت» ءسوزىنىڭ فورماسىنا بۇتىندەي جالپىلاي كورسەتكەن سىڭايلى. نەگىزى، «ماڭعىت» (ماڭ-عىت) ءسوزى ەكى بۋىننان قۇرالعانى بايقالىپ تۇر. ەتنونيمنىڭ سىرىن اشۋ ءۇشىن وسى ەكى بۋىننىڭ نەندەي ۇعىم، ماعىنا بەرەتىنىن انىقتاۋىمىز كەرەك. بىراق، عالىم كورسەتكەن مينگ – مىڭ فورماسى شىندىقتان الشاق كەتپەيدى، «ماڭعىت» ءسوزىنىڭ ءتۇبىر وزەگى وسى بولۋى كەرەك. قازاق عالىمى ۇسىنعان «مينگ-مىڭ» ءسوزىن اتاعان شەتەلدىك عالىمدار دا بولدى.
«ماڭعىت» ءسوزى XIV-XVII عاسىرلاردا شىعىستا نوعاي ءسوزىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە ءجيى قولدانىلادى، ويتكەنى نوعاي ورداسىنداعى بيلەۋشى اۋلەت ماڭعىت تايپاسىنان شىققان بولاتىن» – دەپ جازادى ورىس تاريحشىسى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ. ماڭعىت – تۇركىلەنگەن مونعول تايپاسى، XII عاسىردا مونعوليادا بورجىگەندەر مەن امۋر وزەنىنىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى تۋنگۋس تايپالارىنىڭ ارالىعىندا مەكەندەگەن. ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ ماڭعىتتاردىڭ ماڭعىتتاردىڭ مونعوليا جەرىنەن ەدىل مەن جەم ارالىعىنا كەلۋ مۇمكىندىگىن كورسەتەدى. ماڭعىت تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى مونعوليا، مانچجۋريا مەن زابايكالەدەن باتىسقا، ماۋەرەنناحرعا كەلىپ قونىستانعان[63.15ب].
وسى ورايدا، XV عاسىرداعى دەشتى قىپشاقتاعى ءومىر سۇرگەن («كوشپەلى وزبەك» نەمەسە «توقسان باۋلى وزبەك» دەپ توپتاستىرىلىپ جۇرگەن) تايپالار اراسىندا «مينگ» دەگەن تايپانىڭ اتاۋى بار، وسى اتاۋ نوعايلاردا دا بولعان ەكەن: ۆ. ترەپاۆلوۆ نوعايلار اراسىندا مينگ، الان-مينگ، الشىن-مينگ، كازاياكلى-مينگ، يابى-مينگ، تەلەۋ-مينگ، توعاي-مينگ سياقتى باسقا دا 12 (جالپى سانى 19) مينگ رۋىنىڭ اتىن اتايدى، سوعان قاراعاندا XIV-XV عاسىرلاردا «مىڭ» دەپ اتالعان ۇلكەن رۋدىڭ بولعانىن، XV-XVI عاسىرلاردا ولاردىڭ جەكە توپتارىنىڭ باسقا رۋ توپتارىمەن قاۋىمداسىپ قوسارلانعان ەسىمدى جاڭا رۋلاردى قالىپتاستىرعانىن توپشىلاۋعا بولادى[50.50ب].
ەتنونيمدىك تىركەستەردىڭ ەكىنشى كومپونەنتىندەگى «مينگ» فورماسى نەگىزىنەن ءتول تۇركىلىك «مىڭ» ءسوزىنىڭ ورىس-ەۋروپالىق ايتىلۋ ۇلگىسى. «مىڭ» ءسوزى كونە تۇركىلەردەن كەلە جاتقان ەڭ بەلسەندى فورما. ونى سان عاسىرلىق ادەبي تىلىمىزدەن ءجيى كەزدەستىرەمىز. ەڭ باسىندا ورتا ازيا تۇركى ءتىلىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان «مىڭ» ءسوزى اسكەري تەرمين ءسوز رەتىندە قولدانىلسا، كەيىن بۇل ءسوزدىڭ لەكسيكالىق شەڭبەرى اۋقىمدالىپ «ەل، حالىق، جۇرت» دەگەن ماعىنالاردى بەرىپ كەلگەن. وعان دالەل تۇركىلەردىڭ اتاقتى جىلناماشىسى قادىرعالي ءجالايىريدىڭ XVI عاسىردا جازىلعان «جامي ات-تاۋاريح» اتتى ەڭبەگىندە «الاچ مىڭى» دەگەن ەتنونيمدىك تىركەس كەزدەسەدى. سونىمەن بىرگە، ەڭبەكتەگى «مىڭ اعاسى، مىڭ بەگى» تىركەستەرى اسكەري باسشى لاۋازىم ماعىناسىن بىلدىرەدى. ال، الاچ مىڭى – قازاق حالقى. قازاق تايپا وداعىنىڭ جالپى العاشقى اتاۋى. مايسارا اقۋم قاۋم الاچ مىڭى ەرۇر... ءامما الاچ مىڭى اراسىندا ۇلۇعى تاراق تامعالى جالايىر بولعاي[1.325ب].
الاش مىڭى – قازاق تايپالارىنىڭ جيىنتىق اتاۋى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا، XIII عاسىردا قازاق تايپالارى التى سان الاش (مۇنداعى سان ءسوزى – «ون مىڭ» دەگەن ماعىنادا), ال XIV-XVI عاسىرلاردا التى الاش، الاش مىڭى، الاش قاۋىمى، الاش ۇلىسى دەپ اتالعان. قادىرعالي جالايىريدىڭ «تاۋاريحىندا» قازاق، قازاق قاۋىمى، قازاق حاندىعى دەگەن اتاۋلار جوق، بۇل ۇعىمدى شەجىرەشى الاش مىڭى دەپ بەرەدى[2.119ب]. بۇل جەردەگى مىڭ سوزى «وداق، قاۋىم» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى، سوندا الاش مىڭى – «الاش وداعى» دەگەن ءسوز. ءسىرا، و باستا مىڭ كونە داۋىرلەردەن بەلگىلى تۇركى مونعول قاۋىمدارىنىڭ وندىقتارعا (وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق) بولىنەتىن اسكەري اكىمشىلىك جۇيەسىنىڭ ءبىر بۋىنىن اتايتىن ءسوز بولعان دا «كەيىن كەلە نوميناتيۆتىك (تۋرا) ماعىناسىنان ايىرىلىپ، «وداق، بىرلەستىك، قوعام» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن بولعان[8.65-68ب].
«ەل، جۇرت، قاۋىم، حالىق» سوزدەرىنىڭ ۇعىمى دا «وداق، بىرلەستىك، قوعام» ماعىنالارىمەن ءبىر لەكسيكالىق قاتارداعى تىزبەكتەر بولىپ تابىلادى. ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ تۇراتىن سينونيمدەس سوزدەر. عالىم س. قوندىباي «ماڭعىستاۋ» («بينكيشالح ˃ مىڭقىشلاق ˃ ماڭقىشلاق») توپونيم ءسوزىن زەرتتەي كەلە «مان» ءسوزىنىڭ «مىڭ» (مينگ), «بىڭ» (بينگ) تۇرىندەگى ايتىلۋ نۇسقالارىنىڭ بار ەكەندىگىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەيدى[50. 45,46ب]. ياعني، تۇركى-قازاقتىق «مىڭ» ءسوزى كونە «مان» ءتۇپ-وزەك انتروپونيمدىك ءسوزىنىڭ ءبىر فورماسى. وسى نەگىزدە ءبىز «ماڭعىت» ەتنونيم ءسوزىنىڭ ءتىبىرى «مان» نەمەسە «مىڭ»، «مان+عىت، مىڭ+عىت» بولۋ مۇمكىن دەپ ويلايمىز. «ماڭعىت» ءسوزىنىڭ ءتۇبىر – ءبىرىنشى بۋىنىنىڭ باستاپقى فورماسى «مان» نە «مىڭ» بولسىن تۇپكى ۇعىمدارى ءبىر نەگىزدەن باستاۋ الادى. «ماڭعىت» ەتنونيمىن تىلدىك تۇرعىدان قاراستىرعان عالىم گ.ا.گەيبۋللاەۆ كونە تۇركىلىك جانە مونعولدىق ەتنونيم سوزدەرىندە ءجيى كەزدەستىن «مانگ» كومپونەنتىن قاراستىرادى. وسى فورمامەن كەلەتىن بىرنەشە تۇركىلىك ەتنونيمدەردى مىسالعا الادى.
مانگۋت (ماڭعۇت) (شىعىس ازياداعى موڭعولداردىڭ ءبىر تايپاسىنىڭ اتاۋى. باتىستاعى تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا دا بۇل تايپانىڭ اتى بەلگىلى) – مانگي (ماڭعى) (زابايكالە – پريامۋرەنى مەكەندەيتىن تۇڭعۇس-مانچجۋرلىق تايپا اتاۋى); مونعول (مانحول); مانگاس، مەنكە، مينە جانە ت.ب. «مونعول» ەتنونيم ءسوزى سونىمەن قاتار، «موعول» فورماسىندا دا جازىلۋ ۇلگىسى تاريحي جازبالاردان بەلگىلى (نگ~گ). ال «قانعلىق» (كانگار، كانگلىك) ەتنونيمىنىڭ «قاڭلى» فورماسىندا كەلۋىن كورەمىز (نگ~ن). ەرتە كەزدەگى ەتنونيمدەر دە وسىنداي فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەر بار. ەجەلگى ەتنونيم ءسوز «مانگا» فورماسى «مانگۋش» ايتالۋى (مانگىش جانە مانگاش) قىرعىزداردا; ميۋنگەت (مانگاتتان) حاكاستاردا; مانگۋش تۋۆينديكتەردە[65.140ب]. عالىم مان ءسوزىنىڭ تۇركىلىك ەتنونيم سوزدەردە كەزدەسۋىندەگى فورماسىنىڭ ءسوز ارتى «نگ~ن» فونەمدىك ۇلگىلەرىنىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن جان-جاقتى كورسەتكەن. ماڭعىت ەتنونيم ءسوزىنىڭ ءتۇبىر فورماسىن وسى نەگىزدە دە الىپ قاراۋعا بولادى. ويتكەنى جوعاردا اتاپ وتكەن تۇركىلىك «مىڭ» ءسوزىنىڭ ەۋروپالىق «مينگ» اتالۋ فورماسىن دا بايقادىق. وسى نەگىزدە ماڭعىت ەتنونيمىنىڭ ءتۇبىر فورماسىن انىقتاي الامىز. ەگەر عالىم كورسەتكەن «نگ» فونەمدىك فورماسىن الساق، «مانعىت ˃ مانع-ىت» (بۇل جەردە نگ ˃ ڭع) سوزدەگى ەكىنشى كومپونەنت «-ىت» فوماسىنىڭ ماعىناسىن اشۋ قيىنعا سوعادى، ءارى بۇل بۇتىندەي ءسوزدى ءبولىپ قاراستىرۋدا فورمالىق تۇرعىدان قيسىنعا كەلمەيتىن سياقتى. الايدا، بۇل تۋراسىندا دا تىلدىك تالداۋىمىز بار.
ت.ي.گادجيەۆ (ازياربايانىن پالەوونوماستيكاسىندان. «ازياربايان ونوماستيكاسى پروبلەملياري، باكى، 1988, س. 131) مانا ەتنونيمىندەگى (مانا – ءازىربايجان تاريحىنداعى ەجەلگى تۇركى تىلدەس تايپا اتاۋى) «ن» فونەماسى التاي ءتىل سەمياسىنا ءتان ءتىلارتى ايتىلاتىن ۆاليارلى «نگ» دىبىسى بولۋى مۇمكىن دەگەن قىزىقتى گيپوتەزاسىن ۇسىندى. بىراق، اتالمىش دىبىس بىرتىندەپ «گ» دىبىسىنا اينالىپ، ناتيجەسىندە «مانگ» ەتنونيمى «ماگ» (ەرتەدەگى تاريحي قۇجاتتاردا) فورماسى بولىپ وزگەرگەن. عالىم مانا ەتنونيمىنىڭ تاريحي لەكسيكالىق كەزەڭدەردەگى ءار ءتۇرلى فورماسىن انىقتاي كەلە، «نگ» دىبىسىنىڭ بىردە «ن»، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا «گ» دىبىسىنا اينالۋى تۇركى تىلدەرىنە ءتان قاسيەت» دەگەن تۇجىرىمىن ايتادى[65.139ب]. كەلتىرگەن تەورياعا وراي، مانعىت ەتنونيم ءسوزىنىڭ ءتۇبىرىن «مانگ» فورماسىندا دا الىپ كورسەك بولادى. مانگ-ۋت (مانع-ىت) مانگ تۇبىرىنە جالعانعان قوسىمشا –ۋت (-وت، -ءۇت، -ىت، -ۇت) فورماسى كوپتەگەن تۇركىلىك سوزدەردە قولدانىلعان. –ۋت اففيكسى كونەتۇركىلىك جەتەكشى فورما. كونە تۇركى كەزەڭىندە ەتنونيم ءسوز جاساۋدا بەلسەندى ورىن العان. ونى الپوۋت، مانگۋت (مانعىت), ويروت (ويرات) تيركۋت (تۇركىت), ونگۋت (ونعۇت) ت.ب ەتنونيم سوزدەردەن كورۋگە بولادى. گ.ي.رامستەدت t, ut اكتيۆ اففيكستەرىن التاي تىلدەرىندە ەڭ الدىمەن ءتۇبىر ءسوز قىزمەتى بارىن، كەيىن كوپشە ماعىنا بەرەتىن قوسىمشالى قىزمەتىنە اۋىسقانىن ايتادى[65.173ب].
بۇعان قوسا ءبىز –ۋت (-وت، -ءۇت، -ىت، -ۇت) قوسىمشالى قىزمەتىمەن كەلەتىن تۇركىلىك «تاڭعۇت، مەركىت، ءشۇرشىت، تۇرماۋىت، ويماۋىت» ەتنونيمدەرىن اتار ەدىك. ماڭعىت ەتنونيمىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە سايكەس «ماڭعۇت» ايتىلۋ ۇلگىسى دە بار. ەكىنشى كومپونەنتتەگى ى دىبىسىنىڭ ۇ –عا اينالۋى، بۇنى تولىق فونەتيكالىق قۇبىلىس دەپ ايتا المايمىز. دىبىستاردىڭ ءسوز ىشىندەگى مۇنداي وزگەرىسىن تەك فوندىق سايكەستىكتەرگە وراي فونەتيكالىق تۇراقتى تابيعي زاڭدىلىققا جاتقىزامىز. اكۋستيكالىق ەركىندىك بارىسىندا ءسوز ىشىندەگى (ن-ق ˃˃ ڭ-ع) داۋىسسىز دىبىستار ءوزارا اسسيميلياتسيالانعان. مىسالى، عالىمدار «ماڭعىستاۋ» ءتوپونيمىن قاراستىرۋ كەزىندە ءسوز ءتۇبىرىن «مان» فورماسى دەپ تانىعان. سول سياقتى ءبىز قازىردىڭ وزىندە «ماڭعىت» دەپ ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن ەتنونيم ءسوزدىڭ باستاپقى ءتۇبىر كومپونەنتىن «مان» ءسوزى دەپ العانىمىز ابدەن دۇرىس. وعان جالعانعان ەكىنشى كومپونەنت تولىق لەكسيكالىق ماعىناسى بار «قۇت» ءسوزى.
ماڭعىت (ماڭعۇت) ەتنونيم ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى سىرتتاي قاراعاندا مان ءسوزى ەكەنى انىق كورىنەدى. ەتنونيم ءسوز «مان» جانە «قۇت» لەكسەمالارىنىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان. مان ءسوزى «ماڭعىت» ەتنونيم ءسوزىنىڭ جاسالۋىنا ۇيىتقى بولعان ءۋاج فورما. ەڭ ارىدەگى ۇعىم-ءمانى انتروپونيمدىك ماعىنانى قامتىعان جەكە بىرلىك. بۇل ءسوزدىڭ ەتنونيم ءسوز سيپاتىنا كوتەرىلۋى كوممۋنيكاتيۆتىك كەڭىستىكتە وتە اكتيۆ قولدانىلۋىنان. ياعني، ءبىربۇتىن ۇعىمدى بىرلىك جاساۋدا «مان» ءسوزىنىڭ مونولەكسيكالدى – كوپسالالى مۇمكىنشىلىگىنىڭ بولۋىنان. «ماڭعىت» ˃ «مانقۇت» فورماسىنداعى ەكىنشى كومپونەنتتى بىرىكتىرىپ ەتنونيم ءسوز جاساۋ تۇرعىسىنان «مان» ءسوزىنىڭ دە «قۇت» لەكسەماسىمەن دەڭگەيلەس ەكەنىن انقىتاي تۇسەدى. ەكى ءسوز دە كونە تۇركىلىك تىلدىك قايناردان شىققاندىعىن اڭعارتادى. ونى ەكىنشى كومپونەنتتىڭ ۇعىم، ماعىناسىن تانۋ ارقىلى كوز جەتكىزەمىز.
قۇت لەكسەماسى ءتول تۇركى-قازاقتىق ۇعىم. «سوزدىك قورىمىزدا قۇتتى، قۇتسىز، قۇتايۋ، قۇتپان، قۇتەكەي، قۇتتى، قۇتتىلىق، قۇتحانا، قۇتى قاشتى، قۇتتى بولسىن، قۇتتى جەرىنە (ورنىنا) قوندىرۋ، قۇتتى قوناق بولۋ، قۇت-بەرەكە دەگەن لەكسيكالىق بىرلىكتەر بار. قازىرگى تۇركى حالىقتارى تىلىندە قۇت (qut) لەكسەماسىنىڭ جالپى سەمانتيكاسى ءبىر-بىرىنەن الشاق كەتپەيدى. تانىمدىق-تاعىلىمدىق تەرەڭ ءمان-ماعىنانى بويىنا سىڭىرگەن تاريحي قۇت ءسوزى – قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن XII عاسىرعا الىپ باراتىن ءبىر عانا تىلدىك بىرلىك» – دەيدى ب.باتىرحان «قۇتادعۋ بىلىك» ەسكەرتكىشىن تىلدىك تۇرعىدان زەردەلەۋ كەزىندە[66.8-9ب]. «قۇت» سوزىنىڭ سەمانتيكاسىنا عالىمداردا كوبىنە فيلوسوفيالىق كوزقاراسپەن تۇسىندىرۋشىلىك بەلەڭ الىپ كەلدى. بىراق، بۇل لەكسەمانى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان قاراستىرۋىمىزعا كومەكتەسەدى. فيلوسوفيادا «قۇت» ءسوزى – تۇركى ونتولوگياسىنىڭ نەگىزگى ۇعىمى. ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنىڭ سەمانتيكالىق دىڭگەگى «قۇت» ۇعىمى بولىپ سانالادى. ونى «ومىرلىك كۇش»، «وركەندەۋ باسى»، «ءومىر پوتەنتسياسى»، سونىمەن قاتار «باقىت»، «يگىلىك»، «ۇلەس»، «تاعدىر» دەگەن ۇعىمدارمەن سايكەستەندىرۋگە بولادى. تۇركى-قازاقتاردا «قۇت» – ءرامىز. بۇل ۇعىم ونتولوگيانى انتروپولوگيانى جانە الەۋمەتتىك فيلوسوفيانى ءبىرتۇتاس ەتىپ بىرىكتىرەدى[67. 406ب].
«قۇت» ءسوزى كونە تۇركىلەر ۇعىمىندا جەكە كۋلت دەڭگەيىنە كوتەرىلمەگەنمەن ساكرالدى سيپاتتا قولدانىلاتىن ۇعىمنىڭ ءبىرى. سونىڭ دالەلى ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى «قۇت» ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسىنا نازار سالساق: «قۇت – ومىرلىك كۇش-قۋات، رۋح»: tenri jarylqadun ushin, ozim qutym bar ushun qagan olurtym «ءتاڭىرى جارى قاعانى ءۇشىن، ءوزىمنىڭ قۇتىم بار بولعانى ءۇشىن قاعان (بولىپ) وتىردىم»; On jasta Umaj teg ogim gatun gutyna, inim Kultegin er at bolty «ون جاستا، شەشەم ۋماي تەكتەس قاتىننىڭ قۇتىنا ءىنىم كۇلتەگىن ەر اتاندى». كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ۇماي مەن قۇتتىتىعىز بايلانىستا قاراستىرادى. قازىرگى تۇركى حالىقتارى تىلىندە qut لەكسەماسىنىڭ جالپى سەمانتيكاسى ءبىر-بىرىنەن الشاق كەتپەيدى: تۋۆا: kuwt «ميف. جان ءومىر بەرۋشى كۇش» (ترس، 253); التاي: kuwt «ومىرلىك كۇش-قۋات ماعىناسىنداعى جان; ۇرپاق، باقىت سىيلاۋشى رۋح» (ۆەرب. 103); حاكاس: xuwt «ءتىرى ادامنىڭ جانى». ەگەر ول ادامدى تاستاپ كەتسە ادام اۋىرا باستايدى، قايتىپ كەلمەسە ومىردەن وتەدى; وزبەك: qut «I. اس، تاماق; II. باقىت، مولشىلىق» quwtij ushqyj «قاتتى قورقۋ» (ۋزرس، 663); ۇيعىر: quwt «باقىت» (ۋرس، 611); قىرعىز: kuwt 1. «ميف. تۇندىكتەن قولامتاعا تۇسەتىن كۇرەڭ قىزىل ءتۇستى زات. قۇتتى ۇستاپ العان ادامعا باقىت كەلەدى»; 2. «ادام مەن مالدىڭ قورعاۋشىسى»; 3. «كيە (يدول)»; 4. «ومىرلىك كۇش-قۋات، رۋح، جان» (كرس I, 452), تاتار.، قاراقالپاق، قۇمىق، باشقۇرت تىلدەرىندە دە gut لەكسەماسى «وتباسىنا جەكە ادامعا بەرەكە-باقىت اكەلەتىن كيە» مانىندە جۇمسالادى، كونە تۇركى تىلىندە qut مونوسيللابىنىڭ «سچاستە»، «بلاگو»، «ۋداچا»، «ۋسپەح»، «سچاستليۆىي ۋدەل» ماعىنالارى تىركەلگەن (دتس، 471). زەرتتەۋشى ل. پوتاپوۆ «ۇماي» مەن «قۇتتى» سوزدەرىن بىرلىكتە قاراستىرىپ، سينونيمدەس ۇعىمدار دەپ تانيدى. سونداي-اق عالىمنىڭ پىكىرىنشە، تۇركىلەر تانىمىندا قۇت تۋرالى حالىقتىق تۇسىنىك بيلىك باسىنداعى اريستوكراتتىق توپ تاراپىنان، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى نىعايتۋ، ءوز ۇستەمدىكتەرىن ورنىقتىرۋ ماقساتىندا قاتارداعى كوشپەلىلەرگە ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋ ءۇشىن تۋىنداۋى مۇمكىن[72. 288-289ب]. كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە «قۇت» لەكسەماسى سوزىلىڭقىلاۋ ايتىلادى. جوعارىدا بايقاعانىمىزداي «kuwt» (كۋت نەمەسە قۇۋت). قۇت ءسوزىنىڭ فورماسى ءاۋ باستاعى ەسكى «قۇ//قۋ» مەن گ.ي.رامستەدت كورسەتكەندەي «t, ut» تۇبىرتەكتەرىنىڭ بىرىگۋىنەن «ku+ut// kuw+ut//quut ˃ kuwt, qut, quwt» جاسالعان بولۋى مۇمكىن. وعان تولىق نەگىز بار. «t, ut» فورمانتى كونە لەكسيكالىق ءتۇبىر سياقتى. مونوسيللابتىق ۆاريانتتارى تىلىمىزدە كوپ ۇشىراسادى: ەت (اعىل: meat) وت, يت، ات, (ءوت، ۇت ەتىستىكتەرى), بۇلار ەڭ كونە «t, ut» ءتۇبىر ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق تۋىندىلارى بولا بولادى. «قۇت» ءسوزىنىڭ جاسالۋىنا ءبىرىنشى ەڭ كونە «qu, ku» ىلكى ءتۇبىرى. دالەلىمىز، ورتا عاسىرلارداعى قىپشاق-پولوۆەتستەردىڭ «قۋمان» ءسوزىنىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولعان كونە «قۋ» ءتۇبىرىن زەرتتەگەن اقىن و. سۇلەيمەنوۆ بۇل ءسوزدىڭ ەرتەدەگى ماعىناسى «اق» (بەلىي) دەگەن تۇس(تسۆەت) ءتۇرىن بىلدىرەدى ەكەن[75.109ب].
«قۇت» ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسى دا ەرتەدەن تۇركى-قازاقتار ۇعىمىندا «اق» دەگەن ءبىر سوزگە سىياتىن – «ايران، ءسۇت، قىمىز». بۇلار ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە دارىپتەلىپ قازاقتار تانىمىندا «قۇت» ءسوزىنىڭ ءوزى وسىلارعا قاراتىلا «اق» تۇسپەن بەينەلەنەدى. «اق جول بولۋ//قۇتتى قادام باسۋ» تىركەستەرى قازاق تانىمىندا «قۇت» پەن «اق» سوزدەرىنىڭ سەمانتيكاسى پاراللەل ۇعىنىلادى. سونىمەن، «قۇت» لەكسەماسىنىڭ تۇبىرتەگى كونە «قۋ» (qu//quw) ءسوزى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك دەپ ويلايمىز. الايدا، «قۋ» تۇبىرتەگى جايلى تولىعىراق باسقا تاقىرىبىمىزدا قوزعايمىز.
قازاق تىلىندە «قۇت» ءسوزى «ىرىس»، «بايلىق» ماعىنالارىمەن سينونيمدەس بولىپ تا كەلەدى. كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە، ەرتەدەگى سوزدىكتە «قۇت» ءسوزىنىڭ ەكى ماعىناسى كەزدەسەدى. ءبىرى – «باقىت، يگىلىك، ىرىس، ساتتىلىك»، ەكىنشىسى – «ادام جانى، رۋحى»[68]. كونە تۇركى تىلىندە كەزدەسەتىن وسىنداي ەكى ماعىنانى عالىم ر. سىزدىقوۆا دا كورسەتە وتىرىپ، قازىرگى كەزدە كەڭ قولدانىلاتىن «قۇت(ى), قۇتتىقتاۋ، قۇت، قۇتى» فورمالارىنا توقتالادى. قۇت(ى) سوزى قازاق تىلىندە قۇتىن الۋ، قۇتى ءتۇسۋ دەگەن تىركەستەر قۇرامىندا دا كەلەدى. سوڭعى تىركەستەردەگى قۇت ءسوزىنىڭ ماعىناسى باسقاشاراق: قۇتىن الۋ – «قاتتى قورقىتۋ، شوشىتۋ»، قۇتى ءتۇسۋ – «كوڭىلى ءتۇسۋ، كوڭىلى كەلۋ».
قۇتتىقتاۋ سوزىنىڭ دە ءتۇپ ماعىناسى – «باقىت، ساتتىلىك»، «تابىس تىلەۋ». وزگە كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە قۇتتىقتاۋ سوزى قۇتلاۋ («قۇت-باقىتقا سىي كورسەتۋ، ياعني ونىڭ پايدا بولۋىن تىلەۋ») تۇلعاسىندا كەلەدى (احمەتيانوۆ، 34). قازاق تىلىندە ەسىمنەن ەتىستىك تۋدىرۋشى –لا جۇرناعى قۇت سوزىنە تىكەلەي جالعانباي، ونىڭ قۇتلىع/قۇتلىق دەگەن سىن ەسىم قالپىنا جالعانىپ جاسالعان: قۇتتىقتا (قۇت+لىق+تا) – «باقىتتى بولۋدى قالاۋ، تىلەۋ». ال تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ قۇت سوزىنە بەرگەن انىقتاماسىنداعى «بەرەكە، بايلىق» ماعىنالارى ءتۇپ نەگىزىندەگى «باقىت» ماعىناسىنان اۋىسقان: «بەرەكە مەن بايلىق – باقىتتى قۇرايتىن، باقىتتىلىقتى بىلدىرەتىن ناتيجەلەر.
ءسويتىپ، بۇل كۇندە قۇت/قۇتى سوزىنىڭ ەرتەدەگى تۋرا ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ودان تۋعان اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىلاتىن تىركەس كومپونەنتى جانە تۋىندا ءسوزدىڭ نەگىزى رەتىندە عانا ساقتالعان[1.132ب]. سوزدىكتەردە دە «قۇت ءسوزى – جان، ومىرلىك قۋات، رۋح» دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىندىگىن كورسەتكەن. جالپى قۇت ءسوزى كونە تۇركى تىلىنەن كەلە جاتقان ءتول اكتيۆ بىرلىك. ەجەلگى تۇركىلەردىڭ بار بولمىسى مەن ءىس-ارەكەتىن تانىتاتىن ەرەكشە ۇعىم بولعان. كونە تۇركىلەردىڭ قاعاندارىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدىق اتاۋى دا قۇت سوزىمەن انىقتالىپ وتىرعان. ونى كونە تۇركى تىلدەرىندە كوپ كەزدەسەتىن «قۇتلىق»، «تاڭىرقۇت»، «يدىقۇت» انتروپونيم سوزدەرىنەن بايقايمىز. بۇل سوزدەر كونە تۇركى ەل باسشىلارىنىڭ جوعارى لاۋازىمدىق اتاقتارىن كورسەتەتىن ساياسي-تاپتىق تەرميندىك ۇعىم. كونە تۇركىلەر «قۇت» ۇعىم-فورماسى تىركەسكەن سوزدەر ارقىلى عانا وزدەرىنىڭ بيىك ساتىداعى وبەكتىلەرىن دارىپتەپ وتىرعان. مىسالى «تاڭىرقۇت»، «يدىقۇت» انتروپونيم سوزدەرىنە قازىرگى كۇندە مىناداي لەكسيكالىق تۇسىنىك بەرىلگەن: «تاڭىرقۇت» دەگەنىمىز «ماڭگى جان» دەگەن ماعىنا بولۋى كەرەك. ال، «ءيدى» - «قاسيەتتى، قۇدىرەتتى جان» دەگەن ماعىناعا كەلىڭكىرەيدى[69.28ب]. XVII عاسىرداعى تۇركى تاريحشىسى ابىلعازى ءباھادۇردىڭ شەجىرەسىندە: «يدىقۇت» ماعىناسى «حالىققا ءومىر بەرۋشى» دەپ كورسەتىلگەن[70.37ب].
ر. سىزدىقوۆا تۇسىندىرگەن قۇتلىع/قۇتلىق (قۇتتى) دەگەن قازىرگىدەگى سىن ەسىم قىزمەتىندەگى ءسوز كونە «قۇتلىق» ۇعىمىنىڭ بۇگىنگى تىلدىك اياعا لەكسيكالىق شەڭبەرى كىشىرەيىپ جەتكەن فورماسى. كونە تۇركىلەردىڭ باسشىلارىنىڭ بارلىق ەسىمى «قۇتلىق» («قۇتلۇع قاعان، بىلگە قۇتلۇع قاعان، ەلتەرىس قۇتلۇع قاعان»)سوزىمەن تىركەسىپ ايتىلاتىن بولعان. ونى VII-IX عاسىرلارعا جاتاتىن ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتىكىشتەرىنەن دە، ودان دا كونە جازبالاردان كەزدەستىرۋگە بولادى. «قۇتلىق» ءسوزى بۇگىندەگى «قۇت» لەكسەماسىنىڭ قازىر تىلىمىزدە كوپ قولدانىلاتىن «قۇتتى» فورماسىنداعىداي سىن ەسىمدىك قىزمەتىن ەمەس، تەرميندى قاتپارلى لەكسيكالىق قاباتتاردان تۇراتىن ۇعىمدى قامتيتىن زات ەسىم قىزمەتىندە جۇمسالعان. كونە تۇركىلەردە «قۇتلىق» پەن وعان ءتۇبىر نەگىز بولىپ تۇرعان «قۇت» لەكسەماسىن بولەك الىپ قولدانىلۋدا ەكى فورمانىڭ جۇمسالۋ نىسانىنا بايلانىستى بولۋ كەرەك. ەكى ءسوزدىڭ جۇمسالۋ نىسانىنا بايلانىستى ەكى فورمانىڭ لەكسيكالىق كاتەگوريالارىن انىقتاپ وتىرعان. كونە تۇركىلەردە «قۇتلىق» فورماسى نەگىزى بۇتىندەي انتروپونيمدىك نىسانعا قولدانىلعان بولسا، «قۇت» ءسوزى تابيعاتتاعى تانىم-بولمىستىق وبەكتىلەردىڭ دەرەكتى، دەرەكسىز تۇرلەرىن اتايتىن جەتەكشى بىرلىك بولعان. ال، ءار ءتۇرلى تاريحي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەر مەن دامۋ كەزەڭدەرىندە سوزدەردىڭ وزىندىك تىلدىك ەتاپتارى بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «قۇتلىق»، («قۇتلۇع») فورماسىنىڭ ءتىل ارتى فوندىق «ق/ع» دىبىستارى جويىلىپ، ءسوز «قۇتلى»، «قۇتتى» فورماسىندا سىن ەسىم قىزمەتىندە قازىرگى تىلدىك كەزەڭگە جەتسە، ودان گورى اكتيۆتەنگەن «قۇت» لەكسەماسى ورتا عاسىرلارداعى تىلدىك كەزەڭدە ونوماستيكالىق قاباتتاردى كورسەتەتىن تۇلعاعا اينالعان. ال، قازىرگى كۇندە «قۇت» ءسوزى كوركەم ماتىندەردىڭ قولدانىسىندا عانا بولماسا، قوعامدىق اشىق تىلدىك كەڭىستىكتە كوپ قولدانىلمايدى. «قۇت» لەكسەماسىنىڭ ورتا عاسىرلاردا انتروپونيمدىك، ەتنونيمدىك قاباتتاردى اتايتىن دارەجەگە كوتەرىلۋ سەبەبى كونە تۇركىلىك «قۇتلىق» («قۇتلۇع») ءسوزىنىڭ ورنىن سول زامانداردا باسقا لەكسيكالىق بىرلىكتەردىڭ ( «حاكىم – «حاكىم ۇلىقبەك مىرزا»، «ءاز – «ءاز تاۋكە حان، ءاز جانىبەك باتىر» ، «ۇلى – «ۇلى تۇلعا، ۇلى اباي اقىن» ت.ب.) اكتيۆ قولدانىلۋ سالدارىنان. «قۇت» لەكسەماسى ورتا عاسىرلاردا «ماڭعۇت» («ماڭعىت»), «تاڭعۇت» ەتنونيمدەرىن تىلدىك كەڭىستىكتە قالىپتاستىرۋىنا تىرەك بولعان. ەكىنشى كومپونەنتتى قوسىمشالى قىزمەتى نەگىزىنەن ءتۇبىر لەكسەماسىمەن تىركەسىمى كومەسكى نە ەڭ ارعى ەتنونيمنىڭ تۇركىلىك ەكەنىن جانە سول تىلدىك ورتا تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنوگەنەزيسى ەكەنىن اڭعارتادى. بۇنى تەك تاعى دا زەرتتەۋ قاجەت. «قۇت» لەكسەماسى قاتىسقان بۇدان باسقا ورتا ازيا كەڭىستىگىندەگى ءبىز ءالى كورمەي، بىلمەي جاتقان كوپتەگەن تۇركىلىك ەتنونيمدەر مەن انتروپونيم سوزدەردىڭ بارى انىق. قازىرگە قارايتىنىمىز «ماڭعۇت» («ماڭعىت») ەتنونيم ءسوزى، وعان قوسىمشا «تاڭعۇت»، دايەكتەر رەتىندە قوسىمشا «مونعول» ەتنونيمى.
ەجەلدەن قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى تاريحي وشاعى بولعان ماڭعۇتتاردىڭ شىعۋ تەگىن كوپتەگەن دەرەكتەمەلەردە شىعىستان – مونعوليا، مانچجۋريا جەرىنەن كەلدى دەپ جاتادى. ءتىپتى، گەنەتيكاسىن تۇركىلىك ەمەس، مونعول تەكتەس دەگەن پىكىرلەر بار. ءتىپتى ب. قاليەۆ «ماڭعۇت» پەن «ماڭعىت» فورمالارىن ەكى ءتۇرلى، ەكى تەكتەس تايپالار دەپ تۇسىندىرگەن: «مانعۇت – ماڭعول تايپالارىنىڭ ءبىرى (ە. تۇرىسوۆ، تەمىرلان، 159). ماڭعىت – نوعاي تايپالارىنىڭ بۇرىنعى اتى»[78. 407,409ب]. تولىق دالەلى جوق بۇنداي ايتۋشىلار نەگىزى ورىس تاريحشىلارى، ەۋروپالىقتار نەمەسە سولارعا سۇيەنىپ جازىپ كەلگەندەر. ولاردىڭ تۇركىلىكتەن الاستاتىپ «مونگول» («مونعول») دەپ اتاپ جۇرگەن ەتنونيمنىڭ جانە سول ەتنونيمدى يەلەنۋشىلەردىڭ XI-XII-XIII عاسىرلارداعى تىلدىك بىرلىكتەرى مەن انتروپونيمدەرىن كونە تۇركىلىك بىرلىكتەرمەن تىم سايكەس، ۇقساس كەلەتىندىگىن ەسكەرمەي كەلەدى. «مونعول» ەتنونيمى نەگىزىنەن، «مان+قول ˃ مىڭ قول» كونە مان ءسوزىنىڭ ۆاريانتى، جوعارىدا كەلتىرگەنىمىزدەي «ەل، جۇرت، حالىق» ۇعىمىن بەرەتىن ءتول تۇركىلىك بىرلىك «مىڭ» ءسوزى، ا.ماحمۋتوۆ بويىنشا ەكىنشى «قول» ءسوزى دە تۇركىلىك «اسكەر» ماعىناسىن بەرەدى. انتروپونيمدىك ماعىنالارى دا كونە تۇركىلىكتەن بەرى كەلە جاتىر، مىسالى، مونعولداردا (مىڭقولداردا) «شىڭعىس قاعان»، كونە تۇركىلەردە «قۇتلىق بىلگە قاعان»، «مودە قاعان» نەمەسە «شىڭعىس حان»، تۇركى-قازاقتىق «كەرەي حان، جانىبەك حان» ت.ب. بۇل تۋرالى تولىق تالدايتىن بولەك تاقىرىبىمىز بار.
ماڭعۇتتاردىڭ شىعىس ايماقتان كەلۋى جونىندەگى ورىس-ەۋروپالىق جازبالار (ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ جانە ت.ب.) شىندىققا جاناسپايدى. سەبەبى، نەگىزىنەن XII عاسىردا ونون وزەنى بويىندا مەكەندەگەن موڭعولدىق ماڭعۇت تايپاسىنىڭ قىپشاق دالاسىنا قونىس اۋدارعانى تۋرالى دەرەكتەر جوق[64]. بۇنى كەلەسى تىلدىك تالداۋلارىمىز دا دالەلدەيدى.
عالىم س.قوندىباي ارال، كاسپي كەڭىستىگىندە كومەسكى «مان» اتتى حالىقتىڭ وتە ەرتەدەن مەكەن ەتكەندىگى جايىندا انىق تىلدىك، تاريحي دەرەكتەردى دالەلدەيدى[50.46-47ب]. جانە دە كاسپي ارەالىنان باتىسقا قاراي قازىرگى تۇركى تىلدەس ءازىربايجان ۇلتىنىڭ ەتنوگەنەزدىك ەتنونيمى «مانا» ءسوزى ەكەنى بۇرىننان مويىندالعان. جالپى العاندا بۇگىنگى ارال-كاسپي-قارا تەڭىز گەو-ايماعى تىم ەجەلگى تۇركى تىلدەس «مان» دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ ءتول مەكەنى (شىعىس بولىگى التاي ) بولعانى كورىنىپ تۇر. ەندى، «ماڭعۇت» ەتنونيمىنىڭ ءتۇبىرى كونە «مان» ءسوزى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ەتنونيمنىڭ ءتىل ارتى «نگ» فوندى «مانگ» دەپ اتالۋ فورماسىن ۇسىنعان گ.ا.گەيبۋللاەۆ وزىنەن بۇرىنعى ورىس-ەۋروپالىق ءسوز تانۋشى عالىمداردىڭ كوپ جەردە نۇسقاعان ۇلگىلەرىنە سۇيەنگەنى انىق. ويتكەنى كونە تۇركىلىك ءسوز فورماسىنىڭ تابيعاتىن ورىس-اعىلشىندار وزدەرىنىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنا ساي بەيىمدەپ ونى تاريحي زەرتتەۋ ادەبيەتتەرىنە كوپتەپ قولدانىلعان. مىسالعا، «مينگ» فورماسى اعىلشىن-ساكسوندىق تىلدەردە «Listening»، «Reading» ت.ب سياقتى «Ming» نەمەسە «Meanig». قىتاي تىلىندە «مينگ» فورماسى ءتىلارتى فونى «ڭ» نەمەسە «ن» دىبىسىمەن اياقتالادى: «ميڭ»، «مين». ەكى تىلدەر توبىنداعى «مينگ»، «ميڭ»، «مين» فورمالارى، ءتول تۇركىلىك «مان» ءسوزىنىڭ ۆاريانتى «مىڭ» فورماسىنىڭ شەت تىلدەردەگى كورىنىسى. «مانعۇت» ەتنونيمى وزبەك تىلىندە: «Mangʹit» («مانعيت»), حالحا موڭعول تىلىندە: «ميانگات»، قالماقتاردا «مانگيد»، «مانگىد»، تۇركى تىلدەرىنىڭ كەيبىر توپتارىندا «مان(گ)قۇرت» (ۇيعىر ءتىلى بولۋى مۇمكىن) دەگەن ايتىلۋ تۇرلەرى بار ەكەن[«ماڭعىتتار»، «مانگۋتى» ۋيكيپەديا پاراقشاسىنان]. اتالعان ءار تىلدەگى نۇسقالار ءتۇبىر ءسوزدىڭ «مان» فورماسى ەكەنىن ءدال كورسەتىپ تۇر. ال، ەكىنشى بۋىنىن ءبولىپ قاراۋدا، لەكسيكاسىن اڭعارۋ قيىن. مۇمكىن كونە تۇركى تىلىندەگى «قۇت» لەكسەماسىنىڭ ءار تىلدە ايتىلۋ ورفوەپيلىق ۆاريانتى بولۋى كەرەك. تۇركىلىك كيەلى ۇعىمداردى بىلدىرەتىن «قۇت» ءسوزى اعىلشىن، نەمىس پەن بىرقاتار ەۋروپالىق تىلدەردەگى اكتيۆ بىرلىك «گۋد» («good»), «گوتت» سوزىمەن فورمالارى سىرتتاي قاراعاندا تىم ۇقساس. لەكسيكالىق جاعىنان دا جاقىندىعى بار: «good» جاقسى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەندىگى قارايتىن ماسەلەمىز، «مان» سوزىنە تىركەسىپ ءبۇربۇتىن ەتنونيم ءسوز جاساۋداعى «قۇت» ءسوزىنىڭ مۇمكىندىگى بولۋىن ويلاساق: ب.ز.ب ەكى مىڭجىلدىقتار شاماسىندا ەۋروپا كەڭىستىگىندە بۇل ءسوز دارا ءبۇتىن تىلدىك «گوت» (كونە گەرمان تايپالارىنىڭ اتاۋى «گوتتار»، شۆەد تىلىندە:Guta, Gutar) ەتنونيمى بولىپ تاريح ساحناسىنا شىققان. نەمىستەردىڭ تىلدىك بىرلىكتەرىندە دە «قۇت» سوزىنە فورمالىق جاعىنان وتە جاقىن ءارتۇرلى سوزدەر ۇشىراسادى. مىسالعا، «گوتت» ءسوزى گەرمان تىلىندە «قۇداي» (بوگ) دەگەندى بىلدىرەدى[43.16ب]. تۇركىلىك «قۇداي» ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى دە «قۇت» سوزىنەن («قۇتتى+اي، «قۇت+اي – «ت/د») جاسالعان. سوندا، نەمىستىك «گوتت» ءسوزى مەن تۇركىلىك «قۇت» ءسوزىنىڭ ءتۇپ ۇعىمدارى ءبىر. ەۋروپا-نەمىستەردىڭ ەجەلگى وسى «گوت» تايپالارىنىڭ ارعى گەنەزيسى كونە تۇركىلىك التايدان شىققان بولۋى مۇمكىن. تۇركى مەن گەرمانداردىڭ تىلدىك بىرلىكتەرىنىڭ ۇقساستىعى كوپتەپ كورىنەدى. ونى الداعى تاقىرىپتارىمىزدا قوزعايمىز. «گوت» ەتنونيمى انىق كونە تۇركىلىك «قۇت» ءسوزىنىڭ ۆاريانتى. تەك، ەۋروپا كەڭىستىگىندە ەتنونيمدىك ءسوز دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. ال، «قۇت» ءسوزىنىڭ ەتنونيم ءسوز دارەجەسىندەگى كورىنىسىن ءبىز ورتا ازيا تۇركىلىك «مانعۇت» جانە «تاڭعۇت»، «وڭقۇت» فورمالارىنان اپ-انىق اڭعارىپ تۇرمىز.
«تاڭعۇت» ەتنونيمى تۇركىلىك «تاڭ» جانە «قۇت» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن جاسالعان. الايدا، XI عاسىرداعى تۇركى لينگۆيست عالىمى م. قاشقاريدا بۇل ەتنونيم «TAڭUT» فورماسىندا كەلەدى دە، «تاڭعۇت: شىڭعا جاقىن مەكەن تەپكەن، ءبىر تايپا ەل تۇرىكتەردىڭ اتى. ولار اراب ناسىلىنەنبىز دەپ ەسەپتەيدى» دەپ جازىلعان[77. 487ب]. دەمەك، تاريحي لوگيكاعا ساي تۇركى-تاڭعۇتتارعا اراب كونتسەپتسياسى تارالۋ ۋاقىتى بولۋ كەرەك. ول جونىندە بولەك اڭگىمەمىز بار. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ەتنونيمنىڭ ءمانىن ۇعۋ بولماق. ەتنونيمنىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولعان «تاڭ» لەكسەماسى تۇركىلەردىگى «ءتاڭىر» («تاڭ+ىر») ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى بولىپ تا سانالادى. ال، «تاڭ» ءسوزىنىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولعان كونە شۋمەرلىك «ان» تۇپكى ءتۇبىرى. «تاڭ» نەمەسە «تانگ» ءسوزىنىڭ ءوزى «تى» جانە «انگ» دەگەن تۇبىرلەردىڭ بىرىگۋىنەن شىققان. مۇنداعى «ت» – پروتوتۇركىلىك «ءومىر، تىرشىلىك، قوزعالىس» دەگەندى بىلدىرەتىن پرافورما[37. 253ب]. س. قوندىبايدىڭ بۇل دايەگىن ب. ساعىندىقۇلى دالەلدەي تۇسكەندەي: «تاريحقا بەلگىسىز كونە زاماندا جەكەلەگەن داۋىسسىز فونەمالاردىڭ لەكسيكالىق ماعىنا بەرگەن» دەيدى. عالىم، س. قوندىباي كورسەتكەن «ت//تى» ءتۇبىرىن ءبىر كەزدە كوپتىك ۇعىمدى بەرگەن *ت (س/ش) – گيپوتەزالىق كۇردەلى اففريكات قاتارىنا جاتقىزىپ، دالەل رەتىندە ورحون-ەنيسەي، ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرىندەگى تارقا+ت، تەگي+ت (جەكەشەسى تارقا+ي، تەگي+ن) سوزدەرىن بۇعان تولىق ايعاقتايدى[76. 163ب]. ەسكى «ان» ءتۇبىر ءسوزى ەجەلگى شۋمەرلەردىڭ تىلىندە «قۇداي»، «ءتاڭىر» (اسپان قۇدايى) ۇعىمدارىمەن قوسا «كەڭىستىك» دەگەندى بىلدىرگەن[18.12-13ب]. تاڭ ءسوزىنىڭ كونە تۇركى تىلىنەن ساقتالىپ كەلە جاتقان (قازىرگى تۇركى-قازاق تىلدەرىندە دە وسىلاي) «كۇن، جارىق» ماعىنالارى، ءاۋ باستاعى ۇعىمى دا ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كۇنگە تابىنۋ عۇرپىنان قالىپتاسقان. قازىرگى قىتاي تىلىندە كۇنءسوزى: 天( وقىلۋى: Tiān), ياعني «تيان» جارىق، كۇن، (شۇعىلا، ساۋلە) ماعىنالارىن بەرەدى. وسى كۇنگى «تيان شان» تاۋىنىڭ اتاۋىن دا قىتاي ءتىلىنىڭ ءسوزى دەپ قارايدى. ايتۋشىلار بويىنشا قىتاي تىلىندە «تيان شان» ءتوپونيمى «ءتاڭىر تاۋى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. بۇعان ايتار قارسى ءۋاجىمىز بار. ءبىرىنشى «تيان» - تازا كونە تۇركىلىك «تاڭ» ءسوزى باتىس تۇرىك قاعاناتىمەن تىعىز تاريحي قارىم-قاتىناستا بولعان كەزدەگى قىتاي تىلىنە تۇركى تىلىنەن ەنگەن. ءتىپتى، ەتنونيم ءسوز دارەجەسىنە كوتەرىلىپ تۇركىلەر نەگىزىن قالاعان «تاڭ پاتشالىعى» تاريح ساحناسىندا قازىرگى ورتالىق-شىعىس قىتاي جەرىندە VII-X عاسىرلار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن. سول كەزەڭنىڭ وزىندە بۇكىل شىعىس پەن باتىستى جالعاپ، تىلدىك اۋديتورياسى كەڭ، مۇمكىندىگى جوعارى كونە تۇركى ءتىلى قىتاي تىلىنە ءوز ىقپالىن تيگىزدى، ياعني تىلدىك ترانزيت پروتسەسى بولعان. «تاڭ» ءسوزىنىڭ تۇركىلىك لەكسيكاسى قالاي قالىپتاستى قىتاي تىلىنە دە سولاي فورمالىق، لەكسيكالىق جاعىنان دا سولاي كىرىككەن. ەكىنشى كومپونەنتى «شان» ءسوزىن تۇسىندىرە كەتسەك: شان فورماسى «تاڭ» فورماسىنداعىداي ەڭ كونە شۋمەر-تۇركىلىك «ان» ىلكى تۇبىرىنەن جاسالعان. «تاڭ» مەن «شان» سوزدەرى لەكسيكالىق جاعىنان دا جۋىقتاس. شان//شام//شىڭ, شان مەن شام ءبىر لەكسيكالىق قاتارداعى ۇعىمدار، تەك ايىرماشىلىعى ارتقى ن//م سايكەستىكتەرى عانا. پارسى تىلىندە «كۇن» ءسوزىن «شام» دەپ اتاسا، اعىلشىن تىلىندەگى كورىنىسى «sun». شان//شام سونىمەن، شان بۇل دا كۇن، جارىق ۇعىمدارىن تانىتادى. پىكىرىمىزدى ايگىلى عالىم ب. ساعىندىقۇلى دا قولدايدى: شان (كۇن جارىعى) فورماسى ءتىل-تىلدە بەلسەندىلىك كورسەتىپ، «كۇن» ۇعىمىن بەرىپ كەتكەن، ال بۇل ەجەلدە قالىپتاسقان اۋىسپالى ماعىنا[76.161ب]. شان//شىڭ سايكەستىكتەرىن ايتۋعا بولادى. شىڭ سوزى كونە تۇركى تىلىندە بيىك، جوعارى نارسەلەرگە قاراتىلا ايتىلاتىن بولعان. شىڭ مەن شان فونومورفولوگيالىق جاعىنان العاندا ءبىرتۇبىردىڭ فونەتيكالىق ۆاريانتتارى ا ≈ ى (ن،م//ڭ) بولىپ سانالادى. سونىمەن، «شان» ءسوزىنىڭ «بيىكتىكتى» دە بىلدىرەتىن ۇعىمى بار. قىتاي ءتىلىنىڭ ءسال عانا فوندىق ورفوەپيالىق نورماسىمەن ايتىلاتىن تۇركىلىك «تيان شان» ءسوزى «تاڭ شىڭى ˃ ءتاڭىر شىڭى ء(تاڭىر كۇن)˃ ءتاڭىر تاۋى» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەدى. تۇركىلىك «تاڭ» ءسوزى دە، «مان» ءسوزى دە ەڭ ەجەلگى «ان» ىلكى تۇبىرىنەن جاسالعان.
قازىرگى قازاق رۋ-تايپالار قۇرامىندا دا وسى كونە تۇركىلىك «تاڭ» سوزىمەن كەلەتىن («تاڭات»، «تاڭبي») ميكروەتنونيمدەر دە كەزدەسەدى. جالپى العاندا، «تاڭ» ءسوزى كونە تۇركىدە «ءتاڭىر»، «قۇداي» ۇعىمدارىن بەرسە، وعان جالعانعان «قۇت» ءسوزى دە جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي وسى ماعىنالاردى كورسەتەدى. تاريحتا اتالاتان تاڭعۇتتار تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى بۇل حالىقتى موڭعول، كونە تيبەت تىلدەس دەگەن دەرەكتەرىن وسىنداي تىلدىك تالداۋ دالەلدەرىمىزبەن جوققا شىعارۋىمىزعا بولادى. «قۇتلىق» اتالعان كونە تۇركىلەر كەيىن ءبۇتىن حالىق بولىپ تاريح ساحناسىندا كورىنگەن تامىرى ءبىر تايپا-رۋلارىن دا وسى سوزبەن «قۇت» دەپ اتاپ وتىرعان. سونىڭ ناتيجەسى، تاريح بەتتەرىنە «ماڭعۇت»، «تاڭعۇت»، «وڭعۇت» دەيتىن ەتنونيمدەرىن قالىپتاستىردى. «وڭقۇت» («ونقۇت») ەتنونيمى جايلى ابىلعازىنىڭ ەڭبەگىنەن كەزدەستىرەمىز. «وڭقۇت» ەتنونيمىنىڭ ماعىناسى، قىتاي تىلىندە «ونكۋ» – قاقپا دەگەندى بىلدىرەدى. ءسوز اياعىنا جالعانعان «ت» سەماسىنىڭ ماعىناسى تۇرىك تىلىندەگى كاسىپتىك، قىزمەتتىك ماعىنا جاساۋشى «شى» -مەن دەڭگەيلەس. سوندا، «وڭقۇت» ءسوزى «قاقپاشى» دەگەندى بىلدىرەدى[70.41-42ب]. ابىلعازىدا اتالعان ەتنونيمنىڭ بۇنداي ەتيمولوگياسى تۇركىلىك ءسوزدىڭ قىتاي تىلىندە اتالۋ فورماسىن اۆتور وزىندىك پىكىرىنە ارقاۋ ەتكەن بولۋ كەرەك. بىرجاعىنان تاريحشىنىڭ حالىقتىق ەتيمولوگياعا سۇيەنگەنى بايقالادى. «وڭقۇت» ەتنونيمى، بىزدىڭشە تۇركىلىك «وڭ»، «ون» جانە «قۇت» لەكسەمالارىنان قۇرالعان. باستاپقى، ءتۇبىر ءسوزدىڭ ءرولىن اتقارىپ تۇرعان «وڭ»، «ون» فورماسى تازا تۇركىلىك، اۋەل باستاعى ەتنونيم ءسوز. «ون» ءسوزىنىڭ ءبىر ۆاريانتى «وڭ». ەرتە تۇركىدە «ون وق بودۋن» تىركەسى «ون وق حالىق» دەگەن ماعىنانى بەرگەن. نەمەسە كەيىنگى تىلدىك كەزەڭىندە «ون سان نوعاي»، «ون سان الاش»بۇلارداعى «ون» ءسوزى تۇركىدەگى ءداستۇرلى تاندەم سيپات. «ون» ءسوزى ەرتەدەن كەلە جاتقان اكتيۆ فورما. قازىرگى مونعوليا جەرىندەگى ەجەلدەن قالىپتاسقان «ونون» مەن «بولدوڭ» توپونيمدەرى دە كونە تۇركىلىك «ون» سوزىنەن جاسالعان. «ونون» ءتوپونيمى ەكى رەت قايتالانۋدان. بۇل توپونيمدەر تۋرالى تولىق دەرەگىمىز جوق بولعاندىقتان، وسىلاي توقتاي تۇرۋعا ءماجبۇرمىز. جالپى، جاڭا تۇركى تىلدەرى داۋىرىندە تۇركى-قازاقتىق ەتنونيمدەر مەن توپونيمدەردى جاساۋعا جەتەكشى بىرلىك بولىپ جۇمسالعان.
جوعارىداعى كەلتىرىلگەن دايەكتەرىمىز بەن تالداۋلارىمىزعا نىسان بولعان «مان» / «مىڭ»، «تاڭ»، «قۇت»، «ون» لەكسەمالارى، بۇكىل تۇركى بولمىسىن اشاتىن، تۇركى تانىمىنا تەرەڭ كودتالعان ۇعىمدار. وسى ءبىر ءتۇبىرلى مونوسيللابتار ەجەلگى، ورتا، كەيىنگى، جاڭا تۇركى ءتىلى، تۇركى تىلدەرى ەتاپتارىندا اگگليۋتيناتيۆتىك اسپەكتى بويىنشا كوپتەگەن سوزدەردىڭ جاسالىپ شىعۋىنا سەبەپشى اكتيۆ ءۋاج فورمالار. تىلدەگى ءار ءتۇرلى كورىنىسىن ءالى دە زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت.
قورتىندىلاي كەلگەندە، ارقانداي ەتنونيم مەن ءتوپونيمنىڭ وزىندىك شىعۋ ارناسى، ۋاقىت مەجەسى بولادى. ەتنونيم ءسوز تەگىننەن تەگىن جاسالىپ شىقپايدى. اتاۋ ءسوز بولعاندىقتان ول سول ەلدىڭ، رۋ-تايپانىڭ، حالىقتىڭ تاريحىمەن، بولمىسىمەن تۇپكىلىكتى ساباقتاسىپ جاتادى. «مان» ءسوزىنىڭ ەتنونيم بولۋىن س. قوندىباي قازاق جەرىنىڭ كوپتەگەن گەو-ايماقتارىنان، تاريحي دەرەك، تىلدىك فاكتىلەردەن كوپ قاراستىرعان. جازبا دەرەكتەردە تام-تۇمداپ كەزدەسىپ قالعانى بولماسا، تۇشىمدى ناقتى دۇنيە تاپقان جوق. ال، كوبىنە جەرگىلىكتى جەردە وتە ەرتەدەن ساقتالعان اڭىز-ءافسانالار مەن جىرلاردان توپونيم سوزدەردى زەرتتەدى. تىلدىك فاكتىلەردەن ءبىرشاما دۇنيەلەردى كورگەندەي بولدى. بىراق، تولىق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. «ماڭعىت» ەتنونيمىنىڭ تىلدىك فاكتى رەتىندە تاريحتا تانىلۋى ءارى دەگەندە XII-XIII عاسىر، كوپتەگەن جازبالاردا XIV عاسىر دەپ بەلگىلەنگەن. بۇل ەتنونيم ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە كەزدەسپەيدى. كەزدەسپەۋى قالىپتى جاعداي، ويتكەنى ماڭعىتتاردىڭ ەجەلدەن اتامەكەنى ورال، ەدىل-جايىق، استراحان كەڭىستىگى. ودان بۇرىنعى وشاعى قازىرگى شىعىس تۇركىستان، جەتىسۋ، سۋياب، وڭتۇستىك قازاقستان ايماقتارى (مانكەنتكە جاقىن) بولسا كەرەك. عۇنداردىڭ شىعىستان باتىسقا ۇلى كوشى بارىسىندا باتىس ايماقتارعا تۇراقتاپ «مانقۇت//ماڭعىت» ەتنونيمىمەن تاريح ساحناسىنا تانىلىپ شىققان. ولاردىڭ ارتتا قالىپ قالعان جۇراعاتتارى مانقۋ، مانعىلار اتاۋلارىمەن قازىرگى باتىس مونعوليا، وڭتۇستىك ءسىبىر ايماقتارىنداعى كەيىن تاريحتا بەلگىلى قالماق، ويرات تايپالارامەن ءسىڭىسىپ كەتكەن. مانقۇتتاردىڭ تاعى ءبىر ەتنيكالىق بولشەگى مەركىت تايپالارى بولۋى مۇمكىن. مانقۇت ەتنونيمىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ەڭ ارىداعى مان تايپاسى. «مان» اتالاتىن تايپانىنىڭ بولعانىدىعىن قازاق جەرىندەگى توپونيمدەردەن دە بايقايمىز. وڭتۇستىكتەگى مانكەنت، مانقۇر، ماڭعىستاۋ جەرىندەگى مانعىر/مانقىر («ماننىڭ قىرى»), ولكەتانۋشى عالىم س. قوندىباي كوپتەگەن مان ءتۇبىرلى توپونيمدەردى زەرتتەگەن. بۇلاردىڭ بارلىعى عۇنداردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋ كەزىندەگى نەمەسە كومەسكى تاريح بەتتەرىندەگى ءۇش-بەس مىڭ جىل بۇرىنعى پروتوتۇركىلەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنداعى مان جۇرتىنىڭ ىزدەرى بولۋى كەرەك دەپ بولجايمىز.
ەكىنشى كومپونەنت تۇركىلىك بولمىستى سيپاتتايتىن «قۇت» ءسوزىنىڭ وعان جالعانىپ «مانقۇت ˃ مانعىت» اتالۋى ونىڭ، كونە تۇركىلەر اراسىندا ەرتەدە بيلەۋشى ورتا، ەتنيكالىق ىقپالى كۇشتى «مان» تايپاسىنىڭ نە رۋىنىڭ بولعاندىعى. ەرەكشە مانگە يە «قۇت» ءسوزى تۇركىلەردە كەز-كەلگەن ەسىمگە، اتاۋعا تىركەستىرىلمەيدى. قوعامدىق ورتادا بەت-بەدەلى زور، لاۋازىمدى تۇلعاعا نەمەسە رۋعا عانا «قۇت» ءسوزى قوسىلىپ ايتىلادى. دەمەك، ورتا عاسىرلاردا ارابتاردىڭ بۇتىندەي كونتسەپتسياسى ورشىگەن ۋاقىتتا كونەدەن كەلە جاتقان «مان» جۇرتى تۋرالى اقپارلار تاسادا، بولماسا بىزگە مۇلدەم بەلگىسىز ساياسي سۇرگىنگە ۇشىراپ بىزگە تەك بەتكى جارقىراعان قالپى جەتكەن. بۇل ايتقانىمىز تەك بولجام عانا، ونى زەرتتەي ءتۇسۋىمىز كەرەك. «مانقۇتتار» سونىمەن ەجەلدەن تۇركىلەردىڭ بيلەۋشى نە زيالى توپتىڭ ۇرپاقتارى بولۋ كەرەك. ونى جوعارىدا زەرتتەۋشى ل. پوتاپوۆتىڭ قۇت سوزىنە بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى دە دالەلدەيدى. تاعى دا زەرتتەپ، زەردەلەپ شىندىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىز الدىمەن مان نەگىزدى ەتنونيمدەردى ىزدەپ شىقساق، الەم تاريحى مەن گەوكەڭىستىگىنەن مانچجۋريا، «مانقول»، ءازىربايجانداردىڭ اتا-بابالارى مانا ەلىن كەزىكتىرەمىز.
ىقىلاس ادىلەت
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
