قۇداي ولتىرگەنگە دەيىن، ادامدى ادام ءولتىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن...
پروف. S.
ءيا، سولاي. ابىل مەن قابىل سونىڭ ايعاعى. ءالسىزدى ءالدى جەمەك. الداپ، قورقىتىپ، ۇركىتىپ، اتىپ، اسىپ ءبىر ۇلتتى ءبىر ۇلت جويادى. ءومىردىڭ وكسىكتى زاڭى وسى. ءبىزدىڭ بيلىك تاتۋلىق كەرەك دەپ بۇكىل الەمگە جار سالسا دا، جىلاسا دا... كاددافيدى ءولتىرىپ جىبەردى. ساددامدى دا. بەن لادەندى دە. ج.دۋداەۆتى ت.ب. كوپ، كوپ وتە كوپ. كوز الدىمىزدا ەكراننىڭ ەرنەۋىنىڭ ار جاعىندا. ليۆياداعى زاڭگىلەر ەۋروپا ايتقانداي «جالدامالىلار » ەمەس بولاتىن. ولار كاددافي رەجيمىندە قالعاندارمەن يىعى تەڭەسكەن. ءيا، زاڭگىلەر ءوز بوستاندىعىن، ەركىندىگىن قارۋمەن قورعادى. قان قاساپتا وزدەرىن كوپ قيناماي، اتىپ ولتىرۋلەرىن سۇراعان. ەستاندى كاددافي سەكىلدى. ءيا، ءيا ءسىز بەن ءبىز ادامگەرشىلىك اق تۋىن كوتەرگەن دەلىنەر زاماندا. ارعى تۇركى احمەنيتتەردى ساقتىڭ ۇلى ارشاق جويدى. مين يمپەرياسى نۇرقوجا باستاعان مانجۋلەرگە باس ءيدى. قىتايدان جەڭىلگەن جوعارياداعى جاۋدىڭ سوڭى ويراتتار عانا قالدى. ۇندىستەردىڭ /تەۆا/ ۇلىسى، /تۋۆاعا ۇقساس/ شاعىن تايپاعا اينالدى. امەريكالىقتار مەن انگليا اراسىندا ءۇندىستىڭ سوڭعى ءۇمىتى يروكەزدەر توزاڭ بولىپ شاشىلىپ كەتتى. اعىلشىندار «تاسماندىقتاردى» اۋلادى. بۋرلار زاڭگىلەردى ولتىرسە، زاڭگىلەر بۋشمەندەردى قۇرتتى. ارگەنتينالىقتار پوتوگوندىقتاردى جويدى، وقپەن، شەشەك اۋىرۋىمەن. بۇرىن ەكى ۇلت قاتار ءومىر سۇرە بەرەتىن. مىسالى، بانتۋلار- ۇستالار، پيگمەيلەر- اڭشىلار. بىرىندە جوقتى ءبىرى بەرەدى. ەلليندەر ىشىندە بەوتيلىكتەر شارۋالار، ەتوليكتەر قاراقشىلار، يونيلىكتەر ساۋداگەرلەر، سپارتاندىقتار ساربازدار ت.ب. ءتىپتى شىڭعىسحان كەزىندە دە نايماندىقتار عالىمدار، قىتايلىقتار ەگىنشىلەر، ۇيعىرلار ساۋداگەرلەر، كەرەيلەر، مونعولدارداي جاۋىنگەر. قالا بەردى قازاق مەملەكەتى قۇرىلعاندا دا، تورەلەر بيلىك باسىندا بولسا، قوجالار ءدىني-رۋحاني جاعىنا يە دەسەك، ءبىر ءجۇز مالعا، ءبىر ءجۇز داۋعا، ءبىر ءجۇز جاۋعا قويىلعان. بۇل دالانىڭ قاتال زاڭى بولاتىن.
بۇگىن ءبارى باسقاشا. تانىمدىق تولعاۋ، ەڭبەك ءبولىنىسى جوق. ءبارى ءبارىن ىستەي الادى. امەريكالىق ب.گەيتستار، دجوبستار دالەل. بىراق بۇل مايدان جويىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. ەندى اقىل مايدانى، اقپاراتتىق مايدان باستالدى. قارۋ ورنىنا ينتەرنەت، تەلەارنالار، جاڭا تەحنولوگيا قۇرىق الدى. ق.بايبوسىنوۆتى بىلمەيتىن قازاق بالاسى ءبيونسيدى بەسكە بىلەتىنىنە قول قويامىن. جاڭا قازاق بيلىگى بار الاپتا، كەز كەلگەن پلاتسدارمدا، تۇگەل پوزيتسيادا جەڭىلىپ شىقتى. ءبىز ۇلت رۋحىن كوتەرە المادىق. «موگيكاننىڭ سوڭعى تۇياعى»، اسىلدىڭ اسقارى، اتتيللانىڭ ءىزى وسپان باتىر قازاقتا، تەك بىزدە بولاتىن. كسرو، قىتاي، مونعوليا، سەكىلدى الىپ ەلدەر ىشىندە/ تۇيەلەر اراسىندا/ الاش نامىسىن كوتەرگەن جانعا، وكىنىشكە وراي شولاق كوشە بەرە المادىق. 20 جىل ىشىندە قازاق مەملەكەتى ىشىندە قاندىقول رەسەيدى اقپارات سوعىسىندا تاس-تالقان جاساعان يشكەريا ۇلى موۆلودي ۋدۋگوۆتاي جالعىز جان شىعارا المادىق. شوكەلەپ جاتقان قازاق بيلىگى سولجەنيتسىنگە، جيرينوۆسكيگە، گوۆورۋحينگە قارسى قارىس اۋىز ءسوز ايتا المادى. بۇگىنگى بيلىك جەپ قالۋمەن، الىپ قالۋمەن اۋرە. ۇلت نامىسىن ۇزاققا ۇمىتقان... ءبىز ولدىك. بىزبەن بىرگە سايىن دالادا تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان باۋىرلاردى جۇتار گاللاكتيكالىق وپپاعا اينالدىق. ايىپسىزىن دا، قايىقسىزىن دا جۇتۋدامىز. وسىلاردىڭ ىشىندە كوز جاسى كول قىرىم تاتارلارى ەدى.تاتار ىشىندەگى بۇل ەل بىزگە وتە جاقىن. قىرىم تاتارلارىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ەرتىس بويىنان كەلگەن قىپشاقتار بولاتىن. سوندىقتان دا بۇل جەرلەر دەشت – ي – قىپشاق دەپ اتالدى. قىرىم مەملەكەتىنىڭ باسقارۋشىلارى كەرەي وكىلدەرى بولاتىن. بۇل رۋ گەراي، گەرەي دەپ اتالدى. حالدىڭ باسى قاجى I گەرەي بولدى. وسى كەز قىرىم تاتارلارىنىڭ التىن عاسىرى بولاتىن. اقىندارىنىڭ سىرگە جيارى- اشىق ءومىر. بەلگىلىلەرى ماقمۇت قىرىملى، عازى 2 گەرەي بورا، سۇلۋ ساۋلەت ۇلگىسى حان سارايى باقشاساراي بولاتىن. 1571 جىلى داۋلەت 1 گەراي حان ماسكەۋدى جاۋلاپ الىپ، زۇلىمدىق وشاعى كرەملدى بۇتىندەي ورتەپ جىبەردى. قىرىم حاندىعى قۇرامىندا نوعاي ورداسى، مۋراۆ شلياحتاسى بولدى. رەسەيگە قارسى قالقان ەسەبىندە بۇگىنگى كازاكتار توبىن اتالمىش حاندار تۋدىردى. ءوز كەزەگىندە كازاكتار قىرىم حاندىعىن رەسەيدەن، رەچ پوسپاليتادان قورعاپ تۇردى. 1736 جىلى فەلدمارشال حريستوفەر مينيح باستاعان ورىس اسكەرى قىپشاق ساۋلەت ونەرىنىڭ بيىك شىڭى باقشاسارايدى جويىپ جىبەردى. بۇل كەزەڭدى قىرىم تاتارلارى «قارا عاسىر» دەپ اتايدى. ياعني ءبىزدىڭ اقتابان شۇبىرىندى سياقتى جازىلماس دەرتىمىزدىڭ اۆتورى رەسەي ەكەنى ەندى ايقىن كوزگە ۇرادى. قىرىم تاتارلارىنىڭ ءبىراز بولىگى وسمان يمپەرياسىنا كەتىپ، قالعان جۇقاناسى تەك بولعاريا مەن ۇرىمىنيادا /رۋمىنيادا/ عانا ساقتالىپ قالدى. قىرىمنىڭ وزىندەگى قىپشاق- تاتارلار 19 عاسىردىڭ سوڭىندا 200000 بولىپ، كەيىن كۇشتەپ جويىلدى. قىرىم تاتارلارىنىڭ رۋحاني ويانۋىنا سەبەپ بولعان يسمايل عاسپارالى ەدى. ونىڭ «ءتارجىمان» گازەتاسى ، قازاق-تاتار-باشقۇرت -وزبەك ۇلتىنىڭ رەنەسسانسىنا ۇلاستى. 1917 جىلى 17 ناۋىزدا سيمفەروپول اتقارۋ كوميتەتى قىرىم تاتارلارى وكىمەتىنىڭ وكىلەتتىگىنە رۇقسات بەرمەدى. 25 ناۋرىزدا قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، ۋاقىتشا وكىمەت جاساقتالدى. باسشىسى چ.چەلەبيەۆ بولدى. قۇرىلتاي توراعاسى نومان چەلەبيدجيحان تاريحتا «قىرىم-قىرىمدىقتار ءۇشىن» دەگەن ۇرانىمەن قالدى. ونى بولشەۆيكتەر 1918جىلى اتىپ تاستادى. اق پەن قىزىل كەزەك قىرىپ قىرىم تاتارلارىنىڭ 15% -ى وققا ۇشتى. (جالعاسى بار)
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
