Qudaı óltirgenge deıin, adamdy adam óltirip jiberýi múmkin...
Prof. S.
Iá, solaı. Abyl men Qabyl sonyń aıǵaǵy. Álsizdi áldi jemek. Aldap, qorqytyp, úrkitip, atyp, asyp bir ultty bir ult joıady. Ómirdiń óksikti zańy osy. Bizdiń bılik tatýlyq kerek dep búkil álemge jar salsa da, jylasa da... Kaddafıdi óltirip jiberdi. Saddamdy da. Ben Ladendi de. J.Dýdaevti t.b. kóp, kóp óte kóp. Kóz aldymyzda ekrannyń erneýiniń ar jaǵynda. Lıvııadaǵy záńgiler Eýropa aıtqandaı «jaldamalylar » emes bolatyn. Olar Kaddafı rejıminde qalǵandarmen ıyǵy teńesken. Iá, záńgiler óz bostandyǵyn, erkindigin qarýmen qorǵady. Qan qasapta ózderin kóp qınamaı, atyp óltirýlerin suraǵan. Estandy Kaddafı sekildi. Iá, ıá Siz ben Biz adamgershilik aq týyn kótergen deliner zamanda. Arǵy túrki Ahmenıtterdi saqtyń uly Arshaq joıdy. Mın ımperııasy Nurqoja bastaǵan mánjýlerge bas ıdi. Qytaıdan jeńilgen Joǵarııadaǵy jaýdyń sońy oırattar ǵana qaldy. Úndisterdiń /teva/ ulysy, /tývaǵa uqsas/ shaǵyn taıpaǵa aınaldy. Amerıkalyqtar men Anglııa arasynda úndistiń sońǵy úmiti ırokezder tozań bolyp shashylyp ketti. Aǵylshyndar «tasmandyqtardy» aýlady. Býrlar záńgilerdi óltirse, záńgiler býshmenderdi qurtty. Argentınalyqtar potogondyqtardy joıdy, oqpen, sheshek aýyrýymen. Buryn eki ult qatar ómir súre beretin. Mysaly, bantýlar- ustalar, pıgmeıler- ańshylar. Birinde joqty biri beredi. Ellınder ishinde beotılikter sharýalar, etolıkter qaraqshylar, ıonılikter saýdagerler, spartandyqtar sarbazdar t.b. Tipti Shyńǵyshan kezinde de Naımandyqtar ǵalymdar, qytaılyqtar eginshiler, uıǵyrlar saýdagerler, Kereıler, monǵoldardaı jaýynger. Qala berdi Qazaq memleketi qurylǵanda da, tóreler bılik basynda bolsa, qojalar dinı-rýhanı jaǵyna ıe desek, bir júz malǵa, bir júz daýǵa, bir júz jaýǵa qoıylǵan. Bul Dalanyń qatal zańy bolatyn.
Búgin bári basqasha. Tanymdyq tolǵaý, eńbek bólinisi joq. Bári bárin isteı alady. Amerıkalyq B.Geıtstar, Djobstar dálel. Biraq bul maıdan joıyldy degen sóz emes. Endi aqyl maıdany, aqparattyq maıdan bastaldy. Qarý ornyna ınternet, telearnalar, jańa tehnologııa quryq aldy. Q.Baıbosynovty bilmeıtin qazaq balasy Bıonsıdi beske biletinine qol qoıamyn. Jańa qazaq bıligi bar alapta, kez kelgen pladarmda, túgel pozıııada jeńilip shyqty. Biz ult rýhyn kótere almadyq. «Mogıkannyń sońǵy tuıaǵy», Asyldyń asqary, Attıllanyń izi Ospan batyr qazaqta, tek bizde bolatyn. KSRO, Qytaı, Monǵolııa, sekildi alyp elder ishinde/ túıeler arasynda/ Alash namysyn kótergen janǵa, ókinishke oraı sholaq kóshe bere almadyq. 20 jyl ishinde qazaq memleketi ishinde qandyqol Reseıdi aqparat soǵysynda tas-talqan jasaǵan Ishkerııa uly Movlodı Ýdýgovtaı jalǵyz jan shyǵara almadyq. Shókelep jatqan qazaq bıligi Soljenıynge, Jırınovskııge, Govorýhınge qarsy qarys aýyz sóz aıta almady. Búgingi bılik jep qalýmen, alyp qalýmen áýre. Ult namysyn uzaqqa umytqan... Biz óldik. Bizben birge saıyn dalada táýelsizdikke umtylǵan baýyrlardy jutar gallaktıkalyq oppaǵa aınaldyq. Aıypsyzyn da, qaıyqsyzyn da jutýdamyz. Osylardyń ishinde kóz jasy kól qyrym tatarlary edi.Tatar ishindegi bul el bizge óte jaqyn. Qyrym tatarlarynyń negizin salýshylar Ertis boıynan kelgen qypshaqtar bolatyn. Sondyqtan da bul jerler Desht – ı – Qypshaq dep ataldy. Qyrym memleketiniń basqarýshylary Kereı ókilderi bolatyn. Bul rý Geraı, Gereı dep ataldy. Haldyń basy Qajy I Gereı boldy. Osy kez Qyrym tatarlarynyń Altyn ǵasyry bolatyn. Aqyndarynyń sirge jııary- Ashyq Ómir. Belgilileri Maqmut Qyrymly, Ǵazy 2 Gereı Bora, sulý sáýlet úlgisi han saraıy Baqshasaraı bolatyn. 1571 jyly Dáýlet 1 Geraı han Máskeýdi jaýlap alyp, zulymdyq oshaǵy Kremldi bútindeı órtep jiberdi. Qyrym handyǵy quramynda noǵaı ordasy, Mýrav shlıahtasy boldy. Reseıge qarsy qalqan esebinde búgingi kazaktar tobyn atalmysh handar týdyrdy. Óz kezeginde kazaktar Qyrym handyǵyn Reseıden, Rech Pospalıtadan qorǵap turdy. 1736 jyly feldmarshal Hrıstofer Mınıh bastaǵan orys áskeri qypshaq sáýlet óneriniń bıik shyńy Baqshasaraıdy joıyp jiberdi. Bul kezeńdi Qyrym tatarlary «qara ǵasyr» dep ataıdy. Iaǵnı bizdiń aqtaban shubyryndy sııaqty jazylmas dertimizdiń avtory Reseı ekeni endi aıqyn kózge urady. Qyrym tatarlarynyń biraz bóligi Osman ımperııasyna ketip, qalǵan juqanasy tek Bolǵarııa men Urymynııada /Rýmynııada/ ǵana saqtalyp qaldy. Qyrymnyń ózindegi qypshaq- tatarlar 19 ǵasyrdyń sońynda 200000 bolyp, keıin kúshtep joıyldy. Qyrym tatarlarynyń rýhanı oıanýyna sebep bolǵan Ismaıl Ǵasparaly edi. Onyń «Tárjimán» gazetasy , qazaq-tatar-bashqurt -ózbek ultynyń renessansyna ulasty. 1917 jyly 17 naýyzda Sımferopol atqarý komıteti qyrym tatarlary ókimetiniń ókilettigine ruqsat bermedi. 25 naýryzda Quryltaı shaqyrylyp, ýaqytsha ókimet jasaqtaldy. Basshysy Ch.Chelebıev boldy. Quryltaı tóraǵasy Noman Chelebıdjıhan tarıhta «Qyrym-qyrymdyqtar úshin» degen uranymen qaldy. Ony bolshevıkter 1918jyly atyp tastady. Aq pen qyzyl kezek qyryp qyrym tatarlarynyń 15% -y oqqa ushty. (Jalǵasy bar)
"Adyrna" ulttyq portaly
