(ريم مەن سپارتاكتان باستالىپ سەيiلبەك قىشقاشەۆپەن اياقتالعان حيكايا)
بۇل حيكايانى بايان ەتپەس بۇرىن وسىنىڭ بارiنە سەبەپ بولعان، وسى ماقالانى جازىپ وتىرعان اۆتوردىڭ دۇنيەتانىمىنا ەلەۋلi دارەجەدە اسەر ەتكەن ادامدى ءۇستiرتiن بولسا دا تانىستىرىپ وتكەن دۇرىس شىعار.
… مەن ونىمەن 1977 جىلى تانىستىم. اسكەردەن كەلiپ قازپي-دiڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتiنە ءتۇسiپ، بiرiنشi كۋرستى ءتامامداپ، ەكiنشi كۋرسقا وتكەن كەزiم. ول دا اسكەردەن كەلiپ، وسى ينستيتۋتتىڭ تاريح فاكۋلتەتiنە ءتۇسiپتi. كۇز ەدi. ينستيتۋت فاكۋلتەتتەرiنiڭ اراسىندا كوركەمونەرپازدار جارىسى باستالعان. ءوز فاكۋلتەتiمنiڭ اتىنان بايگەگە ءتۇسiپ، دومبىرامەن بiرنەشە كۇي شەرتiپ، ساحنانىڭ سىرتىنا شىققانىمدا بiر جiگiت كەلiپ قولىمدى قىسىپ قۇتتىقتادى. اتى ەرiك ەكەن. ەرiك كوكەەۆ. ورتادان بيiكتەۋ بويى بار. سىمباتتى. قوڭىرسارى شاشىن سول جاققا قايىرىپ قويعان. قىلاڭ ءوڭدi. كوزi… كوزi العاشىندا كوك سياقتى كورiندi (كەيiن ۋاقىت وتە وڭىپ، شاعىرعا اينالدى). شىلىمدى اسىقپاي، باپپەن شەگiپ، ءتۇتiندi جەز مۇرتىنىڭ اراسىنان قالقىتىپ شىعارادى.
بiراق، مەنi العاش تانىسقانىمىزدا، ونىڭ ەۋروپالىقتارعا ۇقسايتىن بەت-الپەتi ەمەس، بiلiمi تاڭقالدىرعان ەدi. بiرiنشi كۋرس ستۋدەنتiنiڭ ءسوز ساپتاسىنان ونىڭ ەرەك بiتiمi, ايبىندى سويى – اينا-قاتەسiز كورiنiپ تۇر ەدi. كەيiن تانىسا كەلە شىققان تەگiنە دە قانىقتىم. اكەسiنiڭ اتى ءانۋار ەكەن. كەزiندە قىتايدا «مادەني رەۆوليۋتسيا» زامانىندا رەپرەسسياعا ۇشىراعان بiر توپ قازاق ينتەلليگەنتسياسى وسى ءانۋار اعامىزدىڭ شاكiرتتەرi بولىپ شىقتى. بەرگi بەتكە وتكەننەن كەيiن دە ۇستازدىق قىزمەتتەن قول ۇزبەگەن ءانۋار كوكەەۆ اقساقالدى اياگوز ءوڭiرi ءالi ۇمىتقان جوق.
بۇل بiزدiڭ باعىت-باعدارىمىزدىڭ، ۇستاناتىن مۇرات-مۇددەمiزدiڭ انىقتالعان كەزi. گۋمانيتارلىق سالانى تاڭداپ الىپ، ەندi الاڭسىز بiلiم جولىنا تۇسكەن، بiر كۇنiمiزدi, بiر ساعات ۋاقىتىمىزدى بوس جiبەرمەي، كiتاپ وقۋعا كiرiسكەن كەزiمiز.
عىلىم اكادەمياسىنىڭ كiتاپحاناسى، پۋشكين اتىنداعى ۇلتتىق كiتاپحانا – قازاقتىڭ ەكi ۇلى بiلiم ورداسى بiزدiڭ پايدالانۋىمىزدا. كiتاپحانا تاڭەرتەڭ 8-دە اشىلادى، 8-دە كiرەمiز. كەشكi 8-دە جابىلادى، 8-دە شىعامىز. كوپ ۇزاماي ستۋدەنتتiك ءومiردi الماتىنىڭ كوشەسiن تاپتاپ ءجۇرۋ، ۋاقىتتى سىراحانادا ساۋىق-سايرانمەن وتكiزۋ دەپ تۇسiنەتiن كۋرستاس دوستارىمىزبەن ارامىز اشىلىپ بولدى. اراقتى بiرگە iشiپ، ايىقتىرعىشقا بiرگە تۇسپەگەنiمiز ءۇشiن، ياعني بiرگە بولىپ، بiرگە ولمەگەنiمiز ءۇشiن سول كۋرستاستار وكپەلەپ، قاستاسىپ كەتتi. كەيiن بiرنەشەۋiمەن كەزدەيسوق كەزدەسiپ قالىپ، سويلەستiم. «ساتقىندىعىمىزدى» كەشپەپتi.
دوسىم ەرiك بiر كۋرس بارىسىندا ءوزiنiڭ كiم ەكەنiن دالەلدەپ بولعان. ساباققا بiردە بارىپ، بiردە بارمايدى. ەمتيحانعا ەلدiڭ الدى بولىپ كiرەدi, كوزدi جۇمىپ تۇرىپ قولىنا iلiنگەن بيلەتتi الادى، سول تۇرعان جەرiندە جاۋاپ بەرەدi, «بەستiك» باعانى الىپ، شىعىپ جۇرە بەرەدi. اسپيرانتۋرانى جاڭا عانا بiتiرiپ، جاڭا عانا قورعاپ كەلگەن، كۇشi بويىنا سىيماي تۇرعان بiر جاس كانديدات، ستۋدەنتتiڭ وسىنشا بiلiمدi بولعانىن كوتەرە الماي، دوسىمدى جۇرت كوزiنشە ماسقارالاپ، ەكi قويىپ شىعارىپ جiبەرگەن. بiراق، كوپ ۇزاماي ءوزi ماسقارا بولدى. كونفليكت كوميسسياسىنىڭ الدىندا قايىرا ەمتيحان تاپسىرعان ەرiك اتالمىش كانديداتتى قيراتا جەڭiپ، «بەس» الىپ شىقتى. وسىدان كەيiن «قاتەرلi ستۋدەنتكە» ەشكiم دە قاراپتان-قاراپ سوقتىققان ەمەس. شاعىم ونىڭ تارتiبiنە عانا ايتىلار ەدi. جوعارعى كۋرسقا بارعاننان كەيiن ەرiك دوسىم ساباق دەگەندi مۇلدەم قويدى. بiراق، قانداي شىتىرمان ەمتيحانداردان وپ-وڭاي، جان قيناماي وتەدi. ونىڭ ساباققا كەلمەي ۇزدiك وقۋى ۇيرەنشiكتi نارسەگە اينالىپ، اقىرى جۇرت ونىڭ بار-جوعىنا نازار اۋدارمايتىن بولدى.
1979 جىلدىڭ كوكتەمi بولاتىن. ەرiك كوكەەۆ بiر سۇمدىق تاقىرىپقا بايانداما وقىعالى جاتىر ەكەن دەگەن قاۋەسەت تارادى. ايتىلعان كۇن، ايتىلعان ساعاتتا قازپي-دiڭ جاڭا عيماراتىنداعى اكت زالىنا جينالدىق. ازدان سوڭ تاريح فاكۋلتەتiنiڭ مۇعالiمدەرi كەلدi. زال لىق تولعاننان كەيiن ەسiكتەن شىرتتاي كيiنگەن ەرiك كiردi. مiنبەرگە كوتەرiلگەن ول بايانداماسىن، اندا-ساندا قازاقشا تۇسiنiكتەمە بەرiپ تۇرىپ، ورىسشا وقىدى. اڭگiمە سپارتاك جايىندا ەدi. ءيا، ءيا، جۇرەگi داۋالاپ ريمگە قارسى قارۋ كوتەرگەن سپارتاك جايىندا جانە ونىڭ … كوشپەندi تايپادان شىققاندىعى جايىندا ەدi. كولەمi جەردiڭ التىدان بiرiن جايلاعان الىپ يمپەريانىڭ كەزi, ءومiردiڭ بار سالاسى، مادەنيەت پەن عىلىم-بiلiم، بiر پiكiرلi توتاليتاريزمگە تولىقتاي باعىندىرىلعان زامان. شىنىن ايتۋ كەرەك، ەرiكتiڭ بۇل بايانداماسى ناعىز كۇپiرلiك ەدi. ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ «از ي يا»-سىنىڭ داۋى جاڭا عانا باسىلعان. كوپ جۇرت ۇرەيلi. بiرنەشە ادام ورىندارىنان تۇرىپ، زالدان اقىرىن عانا شىعىپ كەتكەن. جۇرەگiمiز قالتىراپ، اڭگiمەنiڭ اياعىن كۇتتiك. Iستiڭ ناسىرعا شاپقانىن كەش سەزگەن مۇعالiمدەردiڭ بiرەۋi ورنىنان ايقايلاي كوتەرiلگەن.
– اينالايىن-اۋ، سەن نە ايتىپ كەتتiڭ؟ توقتات، قانە! وسى بىلىقتىرعانىڭ دا جەتەر!
البەتتە، ورىسشا ايتتى. سەبەبi, ماجiلiسكە بiرنەشە ورىس مۇعالiم قاتىسىپ وتىرعان. سول-اق ەكەن، كافەدرا مۇشەلەرi جاپاتارماعاي ايقايلاپ، ەرiكتiڭ ءۇنiن وشiرۋگە تىرىسقان. بiراق، پالەكەت پەن لاڭ ۇشقىنداعان سايىن بالشابەكتiڭ جانى كiرەدi ەمەس پە. ورىس مۇعالiمiنiڭ بiرەۋi, وكتەم قيمىلىنا قاراعاندا ءۇش ءارiپتiڭ ادامى (قازاقشا ايتقاندا، «ورگاننىڭ ادامى») قولىن كوتەرiپ جۇرتتى تىيىپ تاستادى.
– شۋلاماڭىزدار! جاس وقىمىستى ويىنداعىسىن تولىقتاي ايتسىن.
ۋ قورعاسىنداي زاھار شاشقان كوزدەرiن ەرiكتiڭ جۇزiنە قاداعان.
– پرودولجايتە، مولودوي چەلوۆەك.
ەرiك، بالشابەك مۇعالiمنiڭ ءدوڭايباتىنان ايىلىن دا جيعان جوق. تاعى دا جارىم ساعاتتاي كوسiلە سويلەپ، ءۇندi-ەۋروپالىق تەوريانىڭ دا، ساياسيلانعان تاريح عىلىمىنىڭ دا بىت-شىتىن شىعارىپ، تالقانداعان. زالدا سiلتiدەي تىنىشتىق ورنادى. جاسى 50-لەردi القىمداعان، ستۋدەنتتەردiڭ ەركiن ويىنا ۇنەمi جول بەرۋگە تىرىساتىن، دەموكراتتاۋ بiر پروفەسسور اعامىز بار ەدi. بارلىعىمىز سول كiسiنi جاقسى كورەتiنبiز.
– ال، نە بولسا دا، بولارى بولدى، – دەگەن ەدi سول پروفەسسور اعامىز شارق ەتiپ كۇلiپ، – ەندi, ارتىن قايىرلى قىلسىن.
سول كۇلكi ءالi كۇنگە دەيiن قۇلاعىمنان كەتپەيدi. وندا ءبارi دە بار ەدi. قىزىل تiلدi ءالi كۇنگە دەيiن بۇعاۋلاپ ۇستاپ وتىرۋعا تىرىسقان توتاليتاريزمگە دەگەن نازا، اشۋ-ىزا جانە ستۋدەنتتiڭ كوزسiز ەرلiگiنە دەگەن ءسۇيسiنiس… ءبارi, ءبارi بار ەدi سول كۇلكiدە. ەندi اعامىزدىڭ اتىن-ءجونiن ايتايىن. ول، پروفەسسور – اسحات ابiلقاەۆ ەدi. مۇمكiن مەن قاتەلەسiپ وتىرعان شىعارمىن. اسحات اعامىز ول كەزدە پروفەسسور دا بولماعان شىعار. بiراق، تاريحي گرامماتيكا ءپانiن جەتە مەڭگەرگەن بiلiمدi ۇستازدى بiز اكادەميكتەن كەم كورمەيتiنبiز.
– شىتىرمانعا كiردiڭ، ەرiك، – دەدi اسەكەڭ، – بiراق، مەن – سەن جاعىڭدامىن.
ەندi, بالشابەك ورىس مۇعالiم ءسوز الدى. سۇراقتى قارداي بوراتقان.
– سپارتاكتى كوشپەندi سكيف اۋلەتiنەن دەيسiز. وعان قانداي دالەلدەرiڭiز بار؟ – دەگەن كوگەرiپ-سازارىپ.
– تاتسيتتى تاريحشى دەپ مويىندايسىز با؟ – دەدi ەرiك ساۋالعا ساۋالمەن جاۋاپ بەرiپ.
– ارينە، مويىندايمىن، – دەدi ورىس مۇعالiمi, – ول انتيكا، قادىم زامانىنداعى ەڭ بەدەلدi تاريحشى.
– ەندەشە، سiز بايقاماعان بولۋىڭىز كەرەك؟ تاتسيت ءوزiنiڭ كiتابىندا سپارتاك حاقىندا «نوماديكۋس گەنۋس» دەگەندi ايتادى، – دەدi ەرiك جايباراقات، – «نوماد» – الەمدiك ەتيمولوگيادا «كوشپەندi سكيف» دەگەندi بiلدiرەدi, ال «گەنۋس»، ياعني «گەن» – تۇقىم، شىققان تەك دەگەندi بiلدiرەدi.
– سپارتاك سكيفتiڭ دالاسىندا ەمەس، فراكيادا تۇتقىنعا ءتۇستi ەمەس پە؟ – دەدi ورىس مۇعالiم كەكەتە جىميىپ. – ال، فراكيا – قازiرگi بولگاريانىڭ جەرi.
– بۇل بار بولعانى ورىس ەتيمولوگياسىنان، فونەتيكالىق ترانسكريپتسيادان كەتكەن قاتە، – دەدi ەرiك تاعى دا جايباراقات داۋىستاپ. – مىسالى، گرەكتەر ءوز استاناسىن اتينا دەيدi, ال ورىستار افينا دەيدi. سۇلۋلىق پەن ماحابباتتىڭ قۇدايىن گرەكتەر اتروديتا دەپ اتايدى، ال ورىستار ونى افروديتا دەيدi. سوندىقتان، سiز قازiرگi بولگاريا دەگەن ەلدiڭ ەسكi اتى فراكيا ەمەس – تراكيا. بولگاريانىڭ بiر ءۋالاياتى قازiر دە وسىلاي دەپ اتالادى. ال تۇرiكتiڭ، ونىڭ ارعى اتاسى سكيفتiڭ جازۋىندا، الiپبيiندە داۋىستى دىبىستار جازىلمايدى.
– ياعني؟ – دەدi ورىس مۇعالiم كۇيiپ كەتiپ.
– ياعني، سپارتاك سiز ايتقانداي، قازiرگi بولگاريانىڭ جەرiندە ەمەس، ريم اسكەرiنiڭ كەزەكتi بiر جورىعىندا «تۇركيا» دەپ اتالاتىن قارا تەڭiز ماڭايىنداعى بiر دالالىقتا تۇتقىنعا تۇسكەن. ونىڭ جالعىز ءوزi ەمەس، قاتىن-بالاسىمەن، ءۇي-ورمانىمەن قولعا ءتۇسۋi وسىعان مەڭزەيدi.
سودان سوڭ ەرiك، ءسوزiن ۇستەپ، تاعى بiرقاتار كونە ريم تاريحشىلارىن كۋالiككە تارتقان.
– جارايدى، – دەدi ورىس مۇعالiم قولىن سiلتەپ، – ۆ كونتسە-كونتسوۆ، قولايىڭا جاققان دەرەكتەردi تەرiپ الىپ، بiر-بiرiمەن قيىستىرىپ كونتسەپتسيا جاساۋعا بولادى. بۇنى كومپيلياتسيا دەيدi. سiزدiڭ ايتىپ تۇرعانىڭىز كومپيلياتسيانىڭ ۇلگiسi. ەندi سiز ماعان مىنانى ايتىڭىزشى. وسى كەلتiرگەن دەرەكتەرiڭiزدiڭ سىرتىندا، سپارتاكتىڭ كوشپەندi سكيف ەكەنiن كۋالاندىراتىن تەمiردەي بەرiك ءۋاجiڭiز بار ما؟ ءۋاجiڭiز، ارگۋمەنتiڭiز بۇگiنگi وسكەلەڭ عىلىمعا ساي بولۋى كەرەك.
ەرiك ويلانىپ، تومەن قاراپ، ءسال ءۇنسiز قالدى. ورىس مۇعالiم ماساتتانىپ ورنىنا وتىردى. زالدا شىبىننىڭ ىزىڭى ەستiلەردەي ءولi تىنىشتىق ورناعان. كەنەت ەرiك باسىن جەردەن الىپ، مۇڭ ۇيالاعان كوزدەرiن ورىس مۇعالiمنiڭ جۇزiنە قادادى.
– سiز، «سپارتاك» فيلمiن كوردiڭiز بە؟ – دەگەن داۋسى ءسال قارلىعىپ.
– ارينە، بiر ەمەس، بiرنەشە رەت كوردiم، – دەدi ورىس مۇعالiم. – بiراق، ول فيلم الەمدiك تاريحتىڭ فۋندامەنتالدiك مىزعىماس دەرەكتەرi مەن قاعيدالارىنا سۇيەنiپ جاسالعان. ك ۆاشەمۋ سۆەدەنيۋ.
ەرiك سابىرمەن ءسوز اياعىن توسقان.
– ول فيلمنiڭ مىنا بۇگiنگi سiزدiڭ «سەنساتسيالىق» بايانداماڭىزعا نەندەي قاتىسى بار ەكەنiن تۇسiنبەي تۇرمىن، – دەدi ورىس مۇعالiم الدىڭعى ءسوزiن كەكەتە ۇستەپ.
ەرiك سۋىق جىميىپ، جوتكiرiندi. وپپونەنتتi جەرمەن-جەكسەن قىلارداعى ادەتi. ار جاعى نە بولار ەكەن دەپ الابۇرتىپ كۇتiپ تۇرمىز.
– قالاي ويلايسىز، ريمگە قارسى قانشا كوتەرiلiس بولدى؟ – دەدi ەرiك.
– بiرنەشە، – دەدi ورىس مۇعالiم، – تاريحتا بەلگiلi بiرنەشە كوتەرiلiس بولعان.
ەرiك جوتكiرiنiپ الىپ، كەلەسi ساۋالىن قويدى.
– اتاپ ايتقاندا؟
– مىسالى، گاننيبالدىڭ كوتەرiلiسi, بار-كوحبانىڭ كوتەرiلiسi, ءوزiمiز اڭگiمە ەتiپ وتىرعان سپارتاك، – ورىس مۇعالiم ساۋساقتارىن بۇگiپ، ەرiككە تاڭدانا قاراعان.
– گاننيبال كوتەرiلiسشi ەمەس، – دەدi ەرiك، – كارفاگەن كەيiننەن، گاننيبال ولگەننەن سوڭ بارىپ ريمنiڭ قولاستىنا كiردi. وعان دەيiن ول ەگەمەندi ەل، جەكە مەملەكەت بولعان. ياعني، ريمدi كۇيرەتەم دەپ سوعىسقان گاننيبال كوتەرiلiسشi بولىپ ەسەپتەلمەيدi. ال، بار-كوحبانى دا كوتەرiلiسشi دەۋگە كەلمەيدi.
– نەگە؟ – دەدi ورىس مۇعالiم ادەتiنشە كەكەتiپ، – بار-كوحبانىڭ كوتەرiلiسi ريمنiڭ اسكەرi يۋدەيانى باعىندىرىپ بولعاننان كەيiن باستالدى. سiز وزiڭiزگە ءوزiڭiز قايشى كەلiپ وتىرسىز.
– ەشقانداي دا قايشىلىق جوق، – دەدi ەرiك. – بار-كوحبانىڭ كۇرەسi ريمنiڭ باسقىنشىلىعىنان كەيiن كوپ ۇزاماي باستالدى. ياعني، ەۆرەيدiڭ كوڭiلiندە ەركiندiكتiڭ ساۋلەسi ءالi وشپەگەن كەز، ول از دەسەڭiز، الاۋلاپ جانىپ تۇرعان كەزi. سوندىقتان، بiز، بار-كوحبانى كوتەرiلiسشi دەپ ايتا المايمىز. جالپى، كوتەرiلiس دەگەن تەرميننiڭ ءوزi دۇرىس ەمەس. قولدانىستان الىپ تاستاۋ كەرەك سياقتى. ادام تايپالارىنىڭ ەركiندiك جولىنداعى كۇرەسi عانا، سول كۇرەستiڭ ءتۇرلi تاعدىرى عانا بار. مىسالى، 1930 جىلدارى پولياكتار مەن فيندەردiڭ ستاليندiك سيستەماعا قارسى كۇرەسiن مەن سول بار-كوحبانىڭ ريمگە قارسى كۇرەسi سياقتى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس دەپ ەسەپتەيمiن.
ورىس مۇعالiمنiڭ تiزەسi قالتىراپ، بۇگiلiپ بارا جاتقانى سەزiلدi.
– ال ەندi سپارتاكقا قايتىپ كەلەيiك، – دەدi ول باياۋ داۋىستاپ.
– جاقسى، – دەدi ەرiك، – «ريم يمپەرياسىنىڭ ۇستiندە ەشقاشان كۇن باتپايدى» دەگەن ماقال قالىپتى سول زاماننان. شىندىققا جاقىن، سەبەبi بۇگiنگi كۇن بريتانيا ارالىنان ارى اسىپ، باتىپ بارا جاتقاندا، كiشi ازيا جاقتان ەرتەڭگi كۇن شىعىپ كەلە جاتادى ەكەن. مiنە، وسىنىڭ ءبارi ريمنiڭ كولونيالارى. وسى جارتى دۇنيەنi الىپ جاتقان ۇلانعايىر يمپەريادا ەركiندiكتiڭ، تەڭدiكتiڭ، جالپى رۋحتىڭ ءۇنi تولىقتاي ءوشiرiلدi. ريم توتاليتارلىق يمپەريا بولاتىن. يمپەريانىڭ تەرريتورياسىندا ءولi مەن تiرiدەن نە بار – بارلىعى ريمنiڭ مۇددەسiنە باعىندىرىلعان ەدi. ەسiڭiزدە بولار، «سپارتاك» فيلمiندە، سپارتاكتىڭ جانىندا جۇرگەن بiر اقىن جiگiت ريم اسكەرiنiڭ تۇتقىنىنا ءتۇسiپ قالادى. بiر ءتۇنi يمپەراتور تۇتقىن اقىندى قولتىقتاپ بالكونعا الىپ شىعادى دا، قارۋ-جاراعى اي ساۋلەسiمەن شاعىلىسىپ، سپارتاكقا قارسى اتتانىپ بارا جاتقان سانسىز شەرiكتەردi قولىمەن مەڭزەپ، «قاراشى، قۇل-قۇتاننان اسكەر جيناعان سپارتاك بiزگە قارسى نە iستەي الادى؟ ريمدi جەككورۋ، ونىمەن ءوش بولۋ، ونىمەن كۇرەسۋ مۇمكiن بە؟ جوق! ريمدi تەك قانا ءسۇيۋ كەرەك. ريمگە تەك قانا قىزمەت ەتۋ كەرەك!» دەيدi. يمپەراتوردىڭ بۇل ءسوزi ريم يدەياسىن اينا-قاتەسiز جەتكiزiپ تۇر. ياعني، ريمنiڭ دارگەيiندەگi حالىقتاردا نەشە عاسىرلىق تەپكiنiڭ سالدارىنان كۇرەس يدەياسى بiرجولا ولگەن. ريمدi سوعىسىپ جەڭۋ بىلاي تۇرسىن، ونىمەن كۇرەسۋ، وعان قارسى شىعۋ دەگەن ەشكiمنiڭ ويىنا دا كەلمەيدi. مiنە، وسىنداي كەزدە، عايىپتان كەلگەن بiر ادام ريمگە قارسى كۇرەس باستايدى. جانە كراسس پەن پومپەي سياقتى اتاعى جەر جارعان ريمنiڭ قولباسشىلارىن بiرنەشە رەت ويسىراتا جەڭەدi. بۇنىڭ سىرى نەدە؟
– ءوزiڭiز قالاي دەپ ويلايسىز؟ – دەدi ورىس مۇعالiم.
– مەنiڭ ويىمشا، جانە بۇل مەن وسىلاي ويلاعاندىقتان بولعان نارسە ەمەس، اقيقاتى سول – بۇل سپارتاكتىڭ قۇلدىق جايلاعان ريم يمپەرياسىندا ەمەس، ادام بوستاندىقتا تۋىپ، ەركiندiكتە جەتiلەتiن، باسقا، ەرiكتi قوعامنىڭ پەرزەنتi ەكەنiن دالەلدەيتiن ۇلكەن دەرەك، اينىماس دەرەك. ياعني، سكيف قوعامى ريم ۇستەمدiگiن مويىنداماعان. نەمەسە قاراپايىمداپ ايتاتىن بولساق، ساحارا، كوشپەندiلەر الەۋمەتi ريمنiڭ قۇدىرەتiنە، ريمنiڭ ەگەمەندiگiنە تۇكiرمەيدi دە. جالعىز سپارتاك ريمنiڭ اسكەرiن وسىنشا اۋرەگە سالدى. ال كوشپەندiلەر، سكيفتەر، عۇندار دەگەننiڭ نە ەكەنiن ريم كەيiن، اتيللانىڭ كەزiندە كوردi. ريمنiڭ امiرشiلەرi, بۇكiل ريمنiڭ سەناتى «قالانى قيراتا كورمەڭiز، حالىقتى قىرا كورمەڭiز» دەپ اتيللانىڭ الدىندا تiزەرلەپ تۇرىپ، تارتۋ-تارالعىعا سۇلۋ قىزدارىن، كەرۋەن-كەرۋەن التىندارىن الىپ كەلگەن. سەنبەسەڭiز، مومزەن مەن گۋميلەۆتi وقىڭىز. بۇل عۇنداردىڭ قىتايدان جەڭiلiپ، حۋانحە – سارىوزەندi تاستاپ شىعىپ، ەۋروپاعا اۋعان كەزi. اسكەرiنiڭ وننان توعىزى قىرىلىپ، السiرەگەن كەزi. سونىڭ وزiندە ريمدi تiزەرلەتiپ تۇرعىزىپ قويعان. ال كۇشi تولىق بولسا، عۇن الەۋمەتi قانداي iستەر تىندىرار ەدi? مiنە، وسى سكيف، عۇن دەپ وتىرعانىمىز سپارتاكتىڭ ارتىندا تۇرعان قاسيەتتi جۇرتى. بۇگiنگi باياندامادا ايتايىن دەگەنiم وسى. كوڭiل قويىپ تىڭداعاندارىڭىز ءۇشiن راحمەت.
– تۇرا تۇرىڭىز، – دەدi ورىس مۇعالiم، – سوڭعى ساۋال. «سپارتاك» ءسوزiنiڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى ويلانىپ كوردiڭiز بە؟
– مەن سiزدiڭ نەنi مەڭزەپ تۇرعانىڭىزدى ءتۇسiندiم. سپارتاكتىڭ ەسiمiن كونە گرەكياداعى سپارتا قالاسىنا اپارىپ تiرەمەكسiز. ايتايىن سiزگە، بۇل جاساندى، قاتە ەتيمولوگيا، – دەدi ەرiك.
– سiزشە قالاي بولار ەدi? – دەدi ورىس مۇعالiمi.
ەرiك قالتاسىنداعى شىلىم قوراپتان بiر تەمەكi سۋىرىپ تiسiنە تiستەدi. ارتىنشا ءوزiنiڭ قايدا تۇرعانى ەسiنە تۇسكەن بولۋى كەرەك، تەمەكiنi جۇلىپ الىپ، قايتادان قالتاسىنا سالىپ قويدى. وتىرعان جۇرت دۋ كۇلگەن.
– مەنiڭشە بىلاي، – دەدi ەرiك. – بۇلعاردىڭ حانى قۇبراتتىڭ ءۇش ۇلى بولعان عوي. بايان، اسپارۋح جانە بوتباي. حازارلاردىڭ جورىعى كەزiندە قۇبرات ەلدi ۇشكە ءبولiپ ءۇش ۇلىنا تابىستايدى، ۇشەۋiن ءۇش تاراپقا اتتاندىرادى. بايان مەن بوتباي باستاعان ەلدi حازارلار قۋىپ جەتiپ قىرعان. ال اسپارۋح باستاعان ەل بالكان تۇبەگiنە امان-ەسەن جەتiپ، قازiرگi بولگاريا مەملەكەتiنiڭ نەگiزiن قالاعان. اسپارۋح وسى بولگار حاندارىنىڭ ءتۇپ اتاسى بولىپ سانالادى. قازiرگi جامبىل وبلىسىندا اسپارا دەگەن تاۋ بار. مiنە، اسپارۋح، اسپارا جانە سپارتاك بارلىعى بiر تۇبiردەن تاراعان سوزدەر. ياعني سكيفتiڭ، ودان كەيiن عۇننىڭ جالقى ەسiمدەرi.
بۇدان كەيiنگi زالدا ورناعان تىنىشتىقتى مەن گوگولدiڭ «رەۆيزورىنداعى» «مىلقاۋ كورiنiسكە» تەڭەر ەدiم. مiنبەردە سوۆەتتiك تاريح عىلىمىنىڭ الپىس جىلدىق وتiرiگiن ويران-بوتقا قىلىپ، استىن-ۇستiنە كەلتiرگەن قارشاداي بالا زالدا كافەدرا مۇعالiمدەرi جانە قىزىق كورiپ كەلگەن باسقا فاكۋلتەتتiڭ ستۋدەنتتەرi… ءولi ۇنسiزدiك…
كەنەت باعانادان بەرi بايانداماشىمەن توقتاۋسىز سالعىلاسقان ورىس مۇعالiم ورنىنان تۇرىپ.. قول سوقتى. سودان كەيiن عانا باسقا مۇعالiمدەر سوعان ەرiپ شاپالاق ۇرعان. بiراق، كوپ ادام بۇل باياندامانىڭ iزسiز كەتپەيتiنiن سەزگەن ەدiك. سولاي بولدى دا. بiرنەشە كۇننەن كەيiن ەرiك وقۋدان شىعارىلدى.
بiراق كۇزدە اكادەميانىڭ كiتاپحاناسىنان ەرiكتi ۇشىراستىرىپ، ءسال تاڭدانىپ ءجون سۇراعان ەدiم.
– مەن قايتادان وقۋعا قابىلداندىم، – دەگەن ەدi ەرiك، ادەتiنشە شىلىمىن باپپەن سورىپ تۇرىپ، – پروفەسسور شويىنباەۆ كiرiسiپ، وعان اسحات اعامىز قوسىلىپ، الىپ قالدى. ەندi وقۋ بiتiرگەنشە تىنىش ءجۇر دەدi.
قاتتى قۋاندىم. ءوزiم دە وعان، كۇشiڭدi قولىڭا ديپلوم الىپ العاننان سوڭ كورسەتەسiڭ، ازiرگە تىنىش ءجۇر دەپ اقىل قوستىم. الايدا، ەرiك كوكەەۆتiڭ «قارا تiزiمگە» iلiنگەنi انىق ەدi. قازپي-دi بiتiرگەننەن كەيiن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ تاريح فاكۋلتەتiنە تۇسپەك بولدى. ارەكەتiنەن ەشتەڭە شىقپادى. ول كەزدە iستiڭ ءجونi قازiرگiدەن باسقاشالاۋ بولاتىن. كەڭەس وداعىنىڭ استاناسىنا ابيتۋريەنت قاپتاپ كەتپەس ءۇشiن ماسكەۋدiڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنان ارنايى كوميسسيالار كەلiپ ەمتيحاندى ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ استانالارىندا وتكiزەتiن. وقۋعا وسى قاتال سىننان وتكەن ازعانتاي ادام عانا اتتاناتىن. ال ءوز بەتiمەن ماسكەۋگە بارعان ادام ادەتتە ەمتيحاننان قۇلاپ قايتاتىن. ۆگيك، گيتيس، مگۋ، گوركي اتىنداعى الەم ادەبيەتi ينستيتۋتى، ت.ب. وقۋ ورىندارىنىڭ مۇعالiمدەرi جازدا الماتىدا جۇرەتiن. ەرiك وسى الماتىداعى ەمتيحانعا جiبەرiلمەگەن. ەندi ماسكەۋگە بارسا دا ەشتەڭە شىقپايتىنىن بiردەن سەزدi.
– قارا تiزiمدەگi جوعارعى توپ – ەليتاعا كiرگەن بولۋىم كەرەك، – دەگەن تاعى بiر جولىققاندا، – بارلىق جەردە جول جابىق. ەشتەڭەنi تۇسiندiرمەيدi. بiراق وتكiزبەيدi.
كەيiننەن اسپيرانتۋراعا باردى. بiراق، تاقىرىپتى الدىن-الا جاسالعان تiزiمنەن تاڭداپ الۋ كەرەك ەكەنiن كورگەندە، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن.
– سوتسياليستiك سيستەمانى جىرلايتىن ادامدار مەنسiز دە جەتكiلiكتi, جىرتىلىپ-ايرىلادى، – دەپتi عىلىمي حاتشىنىڭ بولمەسiنەن شىعىپ بارا جاتىپ.
بiراق، ەرiك بiلiمگە قانىعۋدان اينىعان جوق. تۋعان اۋىلى اياگوزدە ەكi-ءۇش جىل ۇستازدىق قىزمەتتە بولىپ، سودان سوڭ ءۇي iشiمەن الماتىعا، قالانىڭ تۇبiندەگi رايىمبەك اۋىلىنا كوشiپ كەلدi. ەندi ۇشان-تەڭiز مول بiلiمدi پۋبليتسيستيكالىق جولمەن جارىققا شىعارماق بولدى. بiراق بۇل تاراپتا دا جولى بولمادى. البەتتە، بۇل جەردەگi ەڭ ۇلكەن كەدەرگi – يدەولوگيا. ەرiكتiڭ تاقىرىبى – قالاي جاسىرىپ امالداساڭ دا، قالاي مايلاساڭ دا وتپەيتiن تاقىرىپ. سەبەبi ونىڭ iلiمi, مۇراتى، ۇندiەۋروپالىق تەورياعا، دالiرەك ايتقاندا، قارا حالىقتاردى كiرiپتار كۇيدە ۇستاۋدى كوزدەگەن، عىلىمعا قاتىسى شامالى ساياسي تەورياعا قارسى ەدi. قازiر كوپ ادام ۇمىتىپ كەتتi. ال كەڭەس زامانىندا سولاي بولعان. بارلىق كiتاپتا سەنiڭ قور بولعانىڭ، كەم بولعانىڭ ايتىلادى. سەن سوندايسىڭ دەيدi. جانە بۇگiن عانا ەمەس، باياعىدان سولاي بولعان، الميساقتان بەرi تابانىمىزدىڭ استىندا جاتقانسىڭ، سەنi ادام قىلعان بiز دەيدi. ەندi قيامەتكە دەيiن وسىلاي بولادى، تiپتi, قيامەتتەن كەيiن دە وسىلاي بولادى دەيدi. مىڭجىلدىقتار بۇرىن بiزدiڭ باسىمىزدان وتكەن، الەمدiك تاريح ءسوزسiز مويىنداعان ەرلiك داۋرەننiڭ ءوزiن تەرiسكە شىعارادى، ايتقىزبايدى، جازعىزبايدى.
ەكiنشi كەدەرگi – ءباسپاسوز، بۇقارالىق-اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسىندا وتىرعان ءوز قازاعىڭنىڭ بiردە اشىق، بiردە جاسىرىن قياستىعى. قانداي بولماسىن گازەتتiڭ ونەر، مادەنيەت نەمەسە عىلىم ءبولiمiن مەڭگەرiپ وتىرعان الدەبiر شالاساۋات جۋرناليستiڭ، الدىنا كەلگەن تالانتتى اۆتورمەن باقاس، باقتالاس بولۋى – قازاق مادەنيەتiن تۇرالاتقان ەڭ اۋىر iندەتتiڭ بiرi وسى ەدi. ينەمەن قۇدىق قازىپ ءجۇرiپ تاپقان دۇنيەنi كوزمايىڭدى تاۋىسىپ، ويلانىپ-تولعانىپ جازاسىڭ. مۇراتىڭ – قايتكەندە قازاقتىڭ ورەسiن، ابىرويىن ءوسiرۋ، تاريحتا كەتكەن ەسەسiن قايتارۋ. رەداكتسياعا، عىلىم، مادەنيەت بولiمiنە الىپ كەلەسiڭ. ول جەردە قازمۋ-دiڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiن جاڭا عانا بiتiرگەن نەمەسە بiتiرمەي جاتىپ جۇمىسقا الىنعان بiر «كiسi» وتىرادى. بiر عاجابى (تالاي بايقاعان نارسەم) ادەتتە ول «كiسi» ايناعا قاراپ توتىدايىن تارانعان، ەرنi قايماقتاي جۇقا سۇلۋشا، تالدىرماش جiگiت بولىپ شىعادى. سەن اۆتور ەمەسسiڭ، عالىم ەمەسسiڭ، ونىڭ تىرناعىن الىپ ساندەنۋiنە كەدەرگi كەلتiرiپ تۇرعان شىبىن سياقتىسىڭ. ماقالاڭدى الادى. اللاحۋاكبار. ءوزiنiڭ تۇسiنۋگە ورەسi جەتپەسە، باس رەداكتورمەن اقىلداسۋ دەگەن بولمايدى. ونىڭ ۇستiنە قولجازبا اۆتورعا قايتارىلمايتىنى بار ەمەس پە. سونىمەن، ماقالاڭىز iزiم-قايىم جوعالادى. كۇندەردiڭ كۇنiندە اتالمىش سۇلۋ ول ماقالانى ءوز اتىنان جاريالاپ جiبەرسە، قايران قالمايسىز. ارينە ءوزiنiڭ سۇلۋلىق دەڭگەيiنە ساي ەتiپ وزگەرتiلگەن، دالiرەك ايتقاندا، دىم تۇسiنبەي ينتەرپرەتاتسيا جاسالعان. مىسالى، زiلدiڭ (مامونت) سۇيەگiنەن جاسالىپ، تەرiسiمەن قاپتالعان لاشىقتىڭ جەتiلە كەلە قالايشا قازاقتىڭ كيiز ۇيiنە اينالعاندىعى جايىندا جازىلعان ەرiك دوسىمنىڭ تاماشا ماقالاسى كەيiننەن عىلىمي جۋرنالدا وتىرعان الدەبiر رەداكتوردىڭ اتىنان جاريالانعاندىعىن ءوز كوزiممەن كورگەن ەدiم.
سونىمەن بارلىق تاراپتا جولى كەسiلگەن ەرiك كوكەەۆ قاتارداعى اۋىل مۇعالiمi بولىپ قالدى. بiر رەت قانا فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا بارىپ ءجون سۇرادى دا، اۋىلىنا قايتتى. كەيiننەن بiر توپ جاس وقىمىستىلاردىڭ ەرiكتi ۇيiرسەكتەپ جۇرگەنiن بايقادىم. بiر عالىم ايەل اي بويى ەرiكتiڭ اقىل-كەڭەسiن الدى. كوشپەندi وركەنيەت تۋدىرعان ۇلى مادەنيەتتiڭ ەڭ اسقاق كورiنiسi – اسپان تاريحىنىڭ بارلىق كiلتيپاندارى، بۇكiل شەجiرەسi, جەر سiلكiنۋدەن باستاپ، جۇتقا دەيiنگi ارالىقتاعى تابيعاتتىڭ بارلىق قۇبىلىستارى مەن اپاتتارى ەسكەرiلiپ، ورىن العان قازاقتىڭ الپىس جىلدىق كۇنتiزبەسiنiڭ بۇكiل قىر-سىرىن ەرiك بiرنەشە كۇننiڭ iشiندە سول ادامعا ايتىپ بەرگەنiن دە مىنا پەندەڭiز كورiپ ەدi. كەيiننەن ول عالىمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى مونوگرافيا بولىپ شىقتى. وقىدىم. اۆتورلار مەن مالiمەت بەرگەن ادامداردىڭ تiزiمiنەن ەرiك دوسىمنىڭ ەسiمiن تابا المادىم.
كەيiننەن جانىنداعى iشiپ كەتەر، جەپ كەتەرلەردەن ابدەن جەرiگەن، وزiنە لايىقتى ورتا تابا الماعان ەرiك اقىرىنداپ iشكiلiككە سالىندى. سالىنا-سالىنا ناعىز ماسكۇنەمدiك جولعا ءتۇستi.
…ول 2004 جىلى 48 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. سۇيەگi سول رايىمبەك اۋىلىنىڭ ماڭايىنداعى قابىرستانعا جەرلەندi. كەيiن مەن دوسىم جايلى كوپ ويلاندىم. ارينە، ءومiر بويى قۇرمەتتەپ وتەم. بiراق، نەگە وسىلاي بولدى دەگەن وي مازا بەرمەيدi. اتادان اسىپ تۋعان، قۇداي وسىنداي بيiك سانا، وسىنشاما ونەر بەرگەن ادام نەگە وسىنداي ابىرويسىز ولiمگە باردى؟ سەرiكبول قوندىبايدان زاعيپ ەمەس ەدi عوي. سەرiكبول ومىرتقاسى مەرتiگiپ، توعىز جىل اربادا وتىرىپ-اق بiر عىلىمي ينستيتۋتتىڭ iستەيتiن جۇمىسىن جالعىز ءوزi تىندىرىپ كەتتi. ارقايسىسى سايدىڭ تاسىنداي 16 كiتاپ جازدى. ال ەرiكتiڭ ارتىندا ورەسi تىم بيiك بiرنەشە ماقالا مەن داستارحان باسىندا «پالەن جەردە، تۇگلەن جەردە بىلاي ايتقان ەكەن» دەگەن اۋىزەكi اڭگiمەلەر عانا قالىپتى.
ويىمشا ول كۇيرەك ادام بولعان. بiر-ەكi ادام ەمەس، بۇكiل سيستەما عىلىمنىڭ وركەندەۋiنە قارسى ەكەنiن كورگەننەن كەيiن كۇرت ومىرىلعان. سول كۇيرەگەننەن وڭالماعان. بۇنداي بويكۇيەزدiك پەن اپاتيانى وسىلاي عانا تۇسiندiرۋگە بولاتىن سياقتى.
و دۇنيەگە بارىپ-قايتقانداي كۋالاندىرا الاتىن كەيبiر ادامداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، اللا تاعالا ادامنان جاۋاپ العاندا «مەن ساعان وسىنداي دا وسىنداي ونەر بەردiم، قابiلەت بەردiم، سەن سونى نە iستەدiڭ؟ قانداي جولعا جۇمسادىڭ؟» دەپ سۇرايدى ەكەن. وسى راس بولسا، وندا مەنiڭ ابزال دوسىم قازiر جاراتۋشىنىڭ الدىندا قاتال تەرگەۇدە وتىر. تەك جاپپار يەم ونىڭ ادامدىق، پەندەلiك السiزدiكتەرiنە كەشiرiممەن قاراسا ەكەن دەپ تiلەيمiن.
***
بۇگiنگi الەمدiك عىلىم مىسىر پيراميدالارىنىڭ شىققان تەگiن ءتۇسiندiرiپ بەرە المايدى. بار قابiلەتi بۇل الىپ قۇبىلىستاردىڭ ولشەمدەرi مەن پروپورتسيالارىنىڭ قازiرگi ماتەماتيكانىڭ دەڭگەيiنەن ەش كەم ەمەس، ال كەيiنiرەكتە ودان ارتىق ەكەنiن مويىنداپ، باس شايقاۋعا عانا جەتەدi.
بiردە مەن ەرiكتەن وسى جايىندا سۇرادىم.
– سەنiڭ ويىڭشا بۇل پيراميدالاردى كiم سالعان جانە قالاي سالعان؟ – دەدiم مەن، – سەنiڭ گەنيالنىي ميىڭ بۇل جونiندە نە ويلايدى؟
ەرiك ادەتiنشە شىلىمىن تۇتاتىپ، ويلانا وتىرىپ باياۋ اڭگiمەلەپ كەتكەن.
– مەن بۇل جايىندا ءتاۋiر-اق ويلاندىم. الەمدiك عىلىمدا تەوريا كوپ. بiر عالىمدار بۇل پيراميدالاردى اتلانتتار، ياعني، بۇدان 100-120 مىڭ جىل بۇرىن ءومiر سۇرگەن الىپتار سالعان دەيدi. گرەكتiڭ ميفولوگياسىنداعى اتلانتتار بار ەمەس پە. سولار. بiراق ءوزiڭ ويلا، پيراميدالاردى قۇراپ تۇرعان بلوكتىڭ ەڭ جەڭiلi 60 توننا ەكەن. ايۋاننىڭ ەڭ ۇلكەنi كيت تە بۇنداي سالماقتى تارتا المايدى. ال پiل ورنىنان دا قوزعالتا المايدى. وسىنداي بلوكتى كوتەرiپ، تاسىپ، قالاپ شىققان ونداي الىپ ادامداردىڭ تىم قۇرماسا بiرەۋiنiڭ قاڭقاسى وسى ۋاقىتقا دەيiن تابىلۋى كەرەك ەدi عوي. مەن الەمدiك ارحەولوگياعا قاتىستى جۋرنالداردى قاراپ، ەڭ سوڭعى مالiمەتتەردi قالت جiبەرمەي قاداعالاپ وتىرامىن. ازiرگە اتلانتتاردىڭ قاڭقاسى، سكەلەتi تابىلدى دەگەن دەرەك جوق. ەكiنشi بiر توپ عالىمدار بۇل جەردە الىپ گرانيت تاۋلار مەن توبەلەر بولعان، كونە ادامدار سول تاۋ مەن توبەلەردi قاشاپ، شاۋىپ وسى پيراميدالاردىڭ فورماسىنا كەلتiرگەن دەيدi. ارينە، بۇل بالاڭ تەوريا. سەبەبi, جىنىسىنا قاراعاندا ول جەردە تاۋ بولماۋ كەرەك. ءشول دالا. كەرiش قۇم. جارايدى، تاۋلاردى قاشاپ بولدى دەيiك، بiراق بلوكتاردىڭ اراسىنداعى جiك قالاي جاسالعان؟ ول مۇمكiن نارسە ەمەس. بۇل تەوريا دا تۇككە جارامايدى. ەندi بiر توپ عالىمدار بۇل بلوكتاردى ەڭiس جولىمەن جوعارى سۇيرەپ شىعارىپ، قالاعان دەيدi. ەرتەدەگi ادامدار وسىلاي iستەگەن دەيدi.
– پiل مەن مامونت تارتا الماعان بلوكتى ادام قالاي سۇيرەيدi? – دەدiم مەن.
ەرiك جىميىپ كۇلدi.
– سولاي دەيدi. قايدان بiلەيiن. بلوكتىڭ جۇرەتiن ەڭiس جولىن ۇيكەلiستi ازايتاتىن مايمەن مايلاپ، بلوكتىڭ ءوزiن ۇزىن تروس بايلاپ، شىعىرشىقپەن تارتقان دەيدi.
– ال ەندi ەرiك كوكەەۆ بۇل تۋراسىندا نە ايتادى ەكەن، سونى تىڭدايىق، – دەدiم مەن قالجىڭ-شىنى ارالاس.
ءدال وسى كەزدە بولمەگە ەرiكتiڭ شەشەسi كiرiپ، ۇستەل ۇستiنە بiر ەسكi شاۋگiمدi قويدى.
– ەرiك، مىنا شاۋگiمدi نە كورشiلەرگە بەرە سال، نە كۇرەسiنگە لاقتىر. قاعى قالىڭداپ، تۇككە جاراماي قالدى، – دەدi دە، بۇرىلىپ شىعا بەردi.
ازدان سوڭ ءشاي ۇستiندە ەرiك، قارىنداسىن شاقىرىپ العان دا، قولىنا اقشا ۇستاتىپ، سىبىرلاپ بiر تاپسىرما بەرگەن. شايدەن كەيiن ەرiكتiڭ بولمەسiنە كiرگەنiمiزدە، ۇستەل ۇستiندە كۇيەسiنەن تازارتىلىپ ايناداي جارقىراعان شاۋگiم مەن باقانداي التى بوتەلكە سiركە قىشقىلى تۇر ەدi.
– مiنە، قارا، – دەدi ەرiك ورىندىققا وتىرىپ جاتىپ، – مىناۋ شاۋگiمنiڭ قاعى ءۇش ەلi بولىپ كەتiپتi. مانا سىزعىشپەن ولشەدiم، 6 سم. قاعى قالىڭداعان سايىن بۇل شاۋگiمنەن ءشاي iشۋ قيىنداي بەرەدi. اسiرەسە اسىققاندا قايناماي يت قىلادى. كەم دەگەندە بiر ساعات توسۋ كەرەك. بiزدiڭ قازاق ات قويعىش حالىق قوي. مىناداي شاۋگiمدi نە دەپ ايتادى بiلەسiڭ بە؟ «تاسكوت» شاۋگiم دەيدi. ەندi قارا. ۋكسۋس ەسسەنتسياسىن وسىنىڭ iشiنە قۇيامىن. التى بوتەلكەنiڭ بارلىعىن توعىتقان ەرiك شاۋگiمنiڭ قاقپاعىن شۇبەرەكپەن نىعىزداپ جاپتى، شۇمەگiن قاعاز تىعىنمەن تىعىندادى. سودان سوڭ الدەنەشە قابات تسەللوفانمەن وراپ، ورامالدارمەن قىمتاپ، شكافتىڭ iشiنە قويىپ، ەسiگiن قۇلىپتاپ تاستادى.
– بiر اپتادان كەيiن كەل، – دەدi ماعان، – قىزىق كورەسiڭ.
قولىم تيمەي، بiر اپتا ەمەس، اراعا ون كۇن سالىپ كەلدiم. ەرiك ساباقتان كەيiن دەمالىپ جاتىر ەكەن. امانداسقاننان كەيiن، شكافتى اشىپ، ورامال-تسەللوفانداردى شەشiپ، شاۋگiمدi الدى، iشiندەگi يسi اڭقىعان قىشقىلدى باسقا بiر ىدىسقا قۇيدى.
– ال، ەندi قارا، – دەدi شاۋگiمدi ۇستەل ۇستiنە قويىپ.
قولىنا ۇلكەن قاسىقتى الدى دا شاۋگiمنiڭ iشiندەگi باتتاسقان قاقتى جۇمساق بالمۇزداق قۇساتىپ، قىرىپ الىپ تاستادى. ۇلكەن تەگەشپەن ورتا تەگەش قويمالجىڭ سۇرعىلت بالشىق بولىپ شىقتى. ەرiك سول قاقتى قالىپقا قۇيىپ، كەسە جاسادى (كەيiننەن، كەپكەننەن سوڭ، بۇيiرiنە سترونتسي بوياۋىمەن ادەمi سۋرەت سالىپ، وتقا كۇيدiرiپ شىڭداپ الدى دا، ۇزاق جىلدار بويى سول كەسەمەن ءشاي iشiپ ءجۇردi.
– پيراميدا تۋرالى سۇراپ ەدiڭ عوي، – دەدi كۇلiپ، شىلىمىن تۇتاتىپ جاتىپ، – مiنە، مەنiڭ جاۋابىم وسى.
– سوندا قالاي بولعانى؟ – دەدiم مەن ءوز كوزiمە ءوزiم سەنبەي.
– سولاي بولعان، – دەدi ەرiك ءتۇتiندi بiر بۇرق ەتكiزiپ، – پيراميدانى وسىلاي جاساعان. كونە وركەنيەت تاستى ەرiتەتiن تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن. مىڭداعان توننا گرانيتتi وسىلاي ەرiتiپ، اعاش قالىپقا بەتون قۇساتىپ قۇيىپ، پيراميدانى وسىلايشا جاساپ شىققان.
– كوڭiلiمدە وسىعان قاتىستى كۇمان قاشان پايدا بولدى دەيسiڭ عوي؟ – دەدi ەرiك الدىڭعى ءسوزiن ۇستەپ، – 1930 جىلدارى بولسا كەرەك، ۇمىتپاسام، ەڭ ۇلكەن پيراميدانىڭ بiرi – حەفرەننiڭ پيراميداسىنىڭ iشiندە، قازىنا تۇرعان بولمەگە اپاراتىن دالiزدەن ادامنىڭ شاشى تابىلعان. ۇلكەن عالىمداردىڭ جانىندا ەرiپ جۇرگەن ەكiنشi قاتارداعى ارحەولوگتاردىڭ بiرi قابىرعادان ەلەۋسiز عانا شىعىپ تۇرعان شاشتى بايقاپ قالادى. سودان سوڭ، كەيiننەن ءوزiنiڭ ەستەلiگiندە وسى جايىندا جازادى. وسى مالiمەتتi وقىعانداعى تاڭقالعانىمدى كورسەڭ. كوپ ۇزاماي پيراميدالاردىڭ قۇپياسىن ءتۇسiندiم. بiرنەشە تال شاش، ول قۇرىلىسشىلاردان كەزدەيسوق قالىپ قويعان نارسە. نەمەسە، كونە وركەنيەت وسىلايشا، بۇل جۇمباقتىڭ شەشiمiن ءوزi ايتىپ تا كەتۋi مۇمكiن. وسىدان كەلiپ تاستاعى جازۋلاردىڭ سىرى اشىلدى. بۇل جەردە ءۇش تەحنولوگيا بار. بiرiنشiسi, بۇل ەپيتافيالاردى جوعارىداعىداي قۇيىپ جاساعان. تاس قاتا باستاعاندا بارىپ جازۋ جازىلعان. ەكiنشi, بۇل بۇرىننان بەلگiلi امال، تاستى قىپ-قىزىل قىلىپ قىزدىرادى دا، سiركە سۋمەن جازۋ جازادى. تاس سۋىعاننان كەيiن ىسقىلاعاندا، ۋكسۋستىڭ تيگەن جەرi ەزiلiپ، سۋعا جۋىلىپ كەتەدi. ءۇشiنشi امال، كونە ادامداردا قازiرگi قۇلپىتاسقا جازۋ جازاتىن بۇرعىعا ۇقساس ۇلكەن اينالىستا تاستى جەپ شىعاتىن اسىل بۇرعى بولعان. ال تاستى قاشاپ جازدى دەگەنگە مەن سەنبەيمiن. بiر ءارiپتi قاشاۋعا 1-2 اپتا ۋاقىت كەتۋi مۇمكiن. ال مىڭداعان ارiپتەن تۇراتىن ۇلكەن تەكستەردi قاشاپ شىعارۋ ءۇشiن قانشا ۋاقىت كەرەك؟ تاعى بiر تەحنولوگيا بار. قىش كiتاپشاعا جازۋ جازادى، كەپتiرەدi, كۇيدiرەدi, سودان سوڭ سۋعا سالىپ تاستايدى. قىش كiتاپ سۋدا جاتىپ اقىرى بەرiشكە اينالادى. بiراق، ءبارiبiر ونىڭ قىش ەكەنi كورiنiپ تۇرادى.
ەستiگەنiمدi اقىلعا سىيعىزۋ قيىن ەدi.
– سوندا تۇتاس بiر تاۋدى قالاي قۇيىپ شىعادى؟ – دەدiم ءالi دە كۇمانiم سەيiلمەي.
– ونىڭ نەسi تاڭ؟ – دەدi ەرiك ءوز كەزەگiندە تاڭقالىپ، – قىتايلار التى مىڭ شاقىرىمدىق الىپ قابىرعانى قالاي تۇرعىزدى، سول سياقتى. مىسالعا ءجۇز مىڭداعان ادام شەلەكپەن قۇيا بەرەدi, قۇيا بەرەدi. ايتەۋiر بiر كۇنi بiتiرەدi. مiنە، سونداي دا سونداي كوپ بولعان كونە دۇنيەدە.
– ال سەنiڭ ويىڭشا، وسى پيراميدالار نە ءۇشiن سالىنعان؟ – دەدiم مەن.
– كiم بiلiپتi, – دەدi ەرiك قولىن جايىپ.
– جوق، مەنiڭ بiلگiم كەلەتiنi, سەنiڭ ويىڭشا قالاي؟ – دەدiم قايتالاپ.
ەرiك شىلىمىن سورعىشتاپ ۇزاق ءۇنسiز وتىرىپ قالدى.
– كiم بiلەدi, – دەدi سودان كەيiن قايتادان قولىن جايىپ، – جانارتاۋلاردان، جەر سiلكiنەتiن تەكتونيكالىق جiكتەردەن اۋلاق جاتقان تاۋلاردىڭ قاراپتان-قاراپ بالقىپ قاتىپ قالعانىنا قاراعاندا، جەر بەتiندە، ىقىلىم زامانداردا يادرولىق سوعىس بولعان سياقتى. سودان كەيiن ءۇندiستاننىڭ «رامايانا» مەن «ماحابحاراتا» سياقتى ۇلى ەپوستارىندا جەر دۇنيەنi ورتەپ، تاۋلاردى بالقىتقان الدەبiر وت قارۋ جايىندا كوپ ايتىلدى. تiپتi, قازiرگi ۇشاقتارعا ۇقساس اۋەنمەن ۇشاتىن اپپاراتتاردىڭ بولعاندىعى ايتىلادى. ول اپپارات «ۆيمان» دەپ اتالعان ەكەن. ويىمشا، جەر وركەنيەتi بiر ەمەس، بiرنەشە رەت جويىلعان. پايدا بولعان. داميدى. شىڭعا شىعادى. جويىلادى. وسىلايشا بiرنەشە رەت قايتالانعان. سول سەبەپتi, مەملەكەت دەگەننiڭ، عىلىم-بiلiم، ونەر دەگەننiڭ، جالپى، ءفاني دۇنيەنiڭ بايانسىز، تۇرلاۋسىز ەكەنiنە كوزi جەتكەن ادامزات، دالiرەك ايتقاندا، قۇدىرەتتi پەرعاۋىندار كەلەر ۇرپاققا وسيەت رەتiندە ادامزات تاريحىن وسىلايشا تاڭبالاپ كەتكەن بولۋى كەرەك. پيراميدالار تولىق زەرتتەلiپ بولعان جوق. ەگەردە كەيiن ول جەردەن بۇرىن ەشكiم بايقاماعان قۇپيا بولمەلەر، ول بولمەلەردەن ادامزاتتىڭ شەجiرەسi تابىلىپ جاتسا، تاڭقالماس ەدiم. كەلەر ۇرپاققا ارنالعان شەجiرە مەن وسيەت. ول ۇرپاق جەردiڭ ادامى بولا ما، الدە عارىشتان كەلەتiن باسقا ادامزات تايپاسى بولا ما – ايىرماسى جوق. ايتەۋiر سانالى تiرشiلiك يەسiنە جولدانعان حات.
– عارىشتا تiرشiلiك بار دەپ ويلايسىڭ با؟ – دەدiم مەن.
– مەن عالىمدارعا تاڭقالام، – دەدi ەرiك تاعى بiر شىلىم تۇتاتىپ، – جەردiڭ وربيتاسىنا شىعارىلعان تەلەسكوپتاردىڭ ەسەپتەۋiنشە، اسپاندا ميلليونداعان گالاكتيكا، تريلليونداعان جۇلدىزدار مەن پلانەتالار بار كورiنەدi. وسىنشا شەتسiز-شەكسiز دۇنيەدە تiرشiلiك جوق دەپ قالاي ايتا الاسىڭ؟ سول سانسىز پلانەتالاردى ارالاپ كەلiپ بارىپ، كوز جەتكiزiپ بارىپ ايتقان ابزال بولار. ال اسپانعا قاراپ تۇرىپ، «جەردەن باسقا پلانەتادا، بۇكiل عارىشتا تiرشiلiك جوق» دەپ ايتا سالۋ، ناداندىق بولىپ سانالادى. ارينە، چارلز دارۆين تiرشiلiكتiڭ شىعۋ تەگiن دالەلدەمەك بولعان، تiرشiلiك كۇردەلەنە كەلە مايمىلدان ادام پايدا بولدى دەگەندi ايتادى. بiراق، دارۆينيزم – كوپ تەوريانىڭ بiرi عانا. ال بiز، جەردi مەكەندەپ جاتقان ادامزات، عارىشتىڭ قاي تۇكپiرiنەن كەلگەنiمiزدi بiلمەيمiز. قايسىمىزدىڭ قاي جاقتان كەلگەنiمiزدi بiلمەيمiز.
مەن قايران قالدىم.
– ونى قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟
– مەنiڭ ويىمشا، جەردiڭ حالقى ءار عارىشتان كەلگەن ءتۇرلi تايپالاردان قۇرالعان، – دەدi ەرiك، – بولدى، ەندi وسىمەن بۇل تاقىرىپتى دوعارايىق.
…شامامەن وسى كەزدە مەن ونەرتاپقىش سەيiلبەك قىشقاشەۆپەن تانىسقان ەدiم. «زامان – قازاقستان» قازاق-تۇرiك گازەتiندە ورىس بەتiنiڭ رەداكتورى قىزمەتiندەمiن. بۇل قازاقستان ەگەمەندiك الىپ، ورىستiلدi ءباسپاسوز مەملەكەتتiك تiلگە قارسى كۇرەس باستاعان كەز. ارينە، قازاق ءباسپاسوزi, قازاق جۋرناليستەرi بۇنداي «قۇبىلىستارعا» جاقسىلاپ جاۋاپ بەرەدi. بiراق، ورىس پەن قازاق مادەنيەتi, ەكەۋi ەكi تiلدە ورiستەگەننەن كەيiن، بiر-بiرiمەن جاناساۋى قيىن. قازاق ءباسپاسوزi نە جاۋاپ جازسا دا ورىس وقىرمانىنا جەتپەيدi. ال ولار ويىنداعىسىن ايتىپ وتىرا بەرەدi. مiنە، وسى كەزدە ورىسقا ورىسشا جاۋاپ بەرگەن ەكi ادام بولدى. بiرiنشiسi – الدان ايىمبەتوۆ، ال ەكiنشiسi – وسى سەيiلبەك اعامىز ەدi. ورىس گازەتتەرiندەگi ماتەريالدارعا ەرتەسiنە-اق جاقسىلاپ جاۋابىن بەرiپ، ارتىنشا جاۋاپقا تارتىلىپ، قيساپسىز سوتتاردا شىڭدالعان سەيiلبەك اعامەن 1997 جىلى تانىسىپ، ارالاسا باستادىم. ارالاسا كەلە، ونىڭ قازاق قوعامىنىڭ قورعاۋشىسى عانا ەمەس، تاماشا ونەرتاپقىش ەكەنiنە دە كوزiم جەتتi. بiردە، كەزەكتi سوتتا يتجىعىس ءتۇسiپ، رەداكتسياعا قايتىپ كەلiپ، تۇستەن كەيiنگi شاي ۇستiندە وتىرعانبىز. جۋرناليست قىز-جiگiتتەر اڭگiمەلەسiپ وتىرىپ، اقىرى پيراميدا تاقىرىبىنا ويىسقان. اڭگiمەگە مەن دە ارالاسىپ، ەرiك دوسىمنان ەستiگەندەرiمدi ايتتىم. سەيiلبەك اعا ەلەڭ ەتە قالدى.
– ويپىر-اي، مىناۋىڭ بiر دانىشپان ادام بولدى عوي.
سودان سوڭ قۋلانا جىميىپ الدى دا، – ەرتەڭ جۇمىستا بول، بiر نارسە كورسەتەم، – دەدi.
ەرتەڭiنە تۇسكە قاراي كەلگەن ول سومكەسiنەن بiر جارىم ليترلiك پلاستيك شيشاعا قۇيىلعان قانقىزىل سۇيىقتىقتى سۋىرىپ الدى.
– بۇل نە؟ – دەدiم مەن.
– كەيiن ايتام، – دەدi سەيiلبەك اعا، – ويماقتاي عانا ىدىس كەرەك.
سول جەردە باسقا شيشانىڭ قاقپاعىن الدى دا، كۇرەڭ سۇيىقتى مەيمiلدەتە قۇيعان. رەداكتسيانىڭ iشiن الدەبiر قىشقىل يiس الىپ كەتتi. قاقپاقتى مەنiڭ ۇستەلiمنiڭ ۇستiڭگi بوس تارتپاسىنىڭ تۇكپiرiنە قويىپ، ەپپەن جاپتى.
– قۇلىپتا، – دەدi سودان سوڭ، – ءۇش كۇنگە دەيiن اشپا. ءوزiم كەلەم. ءبارiن ءتۇسiندiرiپ كورسەتەم.
ءۇش كۇننەن كەيiن كەلiپ اشقاندا، و كەرەمەت قاقپاقتىڭ iشiندە تاس قاتىپ تۇر ەكەن. سەيiلبەك اعا باكiسiن الىپ قاقپاقتى كەسiپ تاستادى دا ۇلكەن تابلەتكا سياقتى دوڭگەلەك قىزىل تاستى قولىما ۇستاتتى.
– بۇل نە عاجاپ؟ – دەپ سۇرادىم.
– بۇل گرانيت، – دەدi سەيiلبەك اعا، – سەنiڭ انەۋكۇنگi دوسىڭ ايتقان ەرiتiلگەن تاس وسى. مەن بۇنى وسىدان ءتورت جىل بۇرىن تاپتىم.
– ەندi بىلاي، – دەدi كەۋدەسiن كەرە دەمالىپ، – مەن قايتكەندە سەنiڭ سول دوسىڭمەن تانىسۋىم كەرەك. مiندەتتi تۇردە. مەنi ەرتiپ اپار. جولىقتىر. اعالىق ءوتiنiشiم.
– ءوي، جارايدى، – دەدiم مەن، – ودان وڭاي نارسە جوق. ول وتە قاراپايىم ادام. سiزدەي اداممەن تانىسقانىنا ول قايتا قۋانادى.
جايناعان كوكتەمنiڭ كەزi ەدi. سەيiلبەك اعا ەكەۋمiز «قىرعاۋىلدىدان» ءتۇسiپ، رايىمبەك اۋىلىنا جاياۋ تارتتىق. ەرiك ادەتiنشە جۇمىستان كەلiپ، دەمالىپ جاتىر ەكەن. ەكەۋi تانىسىپ، ازدان سوڭ، بiرiن-بiرi بۇرىننان بiلەتiن ادامداي شۇيiركەلەسiپ كەتتi. مەن تىڭداۋشى عانا بولىپ وتىردىم.
– ەرiكجان، – دەدi سەيiلبەك اعا، – پيراميدانىڭ iشiنەن ادامنىڭ شاشى تابىلعانى جايىندا مەن دە وقىعان ەدiم. سودان سوڭ ءتۇرلi تاجiريبە جاساي باستادىم. ۋكسۋسپەن، باسقا زاتتارمەن. كەيiننەن جەر بەتiندە بiردە-بiر وسiمدiك سينتەزدەي المايتىن ۋكسۋستىڭ بiر ءتۇرi بار ەكەنi جايىندا وقىدىم. ول ۋكسۋستى جىلقىنىڭ ءسۇت بەزدەرi عانا سينتەزدەي الادى ەكەن. وسىدان كەيiن مەن قىمىزبەن تاجiريبە جاساي باستادىم. بيەنiڭ ءسۇتi, قىمىز، جالپى، ءسۇت اتاۋلى قاسيەتتi نارسە عوي، جاساعان تاجiريبەلەرiمدi قۇداي كەشiرسiن.
– تاجiريبەلەر كەزiندە قانشا قىمىزدى قۇرتقانىمدى قۇداي بiلەدi, – دەدi سەيiلبەك اعا، – ال مىناۋ ەڭ سوڭعى ناتيجە. ارقايسىسىنا ون ەكi ليتردەن، 24 ليتر قىمىز كەتتi.
ەرiك ەكi شيشانى دا اينالدىرىپ كوردi.
– كەرەمەت، – دەدi ويلانا، – مiنە، تاستى وسىلاي ەرiتكەن عوي. پيراميدالاردىڭ جانىنان بالشىق ايدايتىن قىرمانعا ۇقساس وتە ۇلكەن باسسەيندەر تابىلعان. ونىڭ نە ءۇشiن ەكەنiن ەشكiم دە ايتىپ بەرە المادى. ويىمشا بۇل، سول تاس ەرiتەتiن باسسەيندەر.
سودان سوڭ دوسىم ونەرتاپقىش اعاعا ساۋال تاستاعان.
– ال، سەيiلبەك اعا، بۇل اشقان جاڭالىقتى نە iستەدiڭiز؟ پاتەنت الدىڭىز با؟
– قايداعى پاتەنت، – دەدi سەيiلبەك اعا قولىن سiلتەپ، – باردىق، پاتەنت تiركەيتiن جەردە بiر «كiسi» وتىر. ءسوزiمدi تىڭداپ بولىپ، ءوزiمدi تالكەك قىلدى. بۇنىڭ نە كەرەگi بار، قازiر گرانيتiڭنiڭ اكەسiندەي نەبiر بەتوننىڭ تۇرلەرi بار. ول بەتوندى، تiپتi, تەڭiزدiڭ سۋى توزدىرا المايدى دەيدi. جاڭالىعىڭدى قولتىعىڭا قىس تا، قايقاي دەدi. مiنە، بiزدiڭ پاتەنتتiڭ سيقى.
– ادامدى مەزگiلسiز اجالدان قۇتقارىپ، ونىڭ ءومiرiن ۇزارتا الاتىن ۇلى شيپا تاپقانىڭىزدى ول بەيباق قايدان بiلسiن، – دەدi ەرiك شىلىمىن سوراپتاپ وتىرىپ.
سەيiلبەك اعا كوزi جارق ەتiپ ەرiككە قاراعان.
ءسوز سوڭى: الديار ارۋاعىڭا ەت پەن قىمىز!
– قازاقتار ەرتەدە نەگە ۇزاق جاساعان؟ – دەدi ەرiك، – ويتكەنi, قىمىز iشكەن. ارينە، بايىرعى تاريحتاعى قازاق ازاماتى ادەتتە مايداندا ولەتiن بولعان. بiراق ولمەي، الدەقالاي امان قالعان ادام وتە ۇزاق جاسايتىن بولعان. ءۇش جۇزگە كەلiپ ولگەن مايقى، ءجۇز توقسانعا كەلiپ ولگەن سىپىرا جىراۋ… جۇزدەن اسىپ، ءجۇز ون، ءجۇز جيىرماعا كەلۋ – قازاق ءۇشiن ادەپكi نارسە ەدi. جۇزدەن اسىپ ولگەن اتالارىمىزدى كوزiمiزبەن كوردiك. مiنە، وسىنىڭ ءبارi – قىمىزدىڭ قۇدىرەتi.
– دۇرىس ايتاسىڭ، – دەدi سەيiلبەك اعا، – ارينە، قازاق بۇرىن اۋىرماعان. ويتكەنi, بالا جاسىنان قىمىز iشكەن، ەت جەگەن، اعزاسى، بۇكiل ورگانيزمi تاپ-تازا. اجەلەرiمiز ايتۋشى ەدi, پالەن اتامىز، تۇگلەن بابامىز جاسى جەتiپ ولگەندە، ءمايiتi سابيدەي بۋلانىپ، نۇرلانىپ جاتۋشى ەدi دەپ. قىمىزدىڭ قۇدىرەتi.
– سەبەبi, گرانيتتi ەرiتە العان قىمىز، ادامنىڭ بۇيرەگiندەگi قۇم مەن باۋىرىنا بايلانعان تاستى، اتەروسكلەروزعا ۇشىراعان ادامنىڭ قان تامىرلارىن بiتەپ باتتاسىپ تۇرعان حولەستەرين، ءبارiن كۇل-تالقان قىلىپ ەرiتiپ، سۋ قىلىپ اعىزىپ جiبەرەدi. سونداي-اق، سىرتقا ايداپ شىعۋعا ادامنىڭ ءوز اعزاسىنىڭ كۇشi جەتپەي وتىرعان نەبiر زياندى وڭەز، iشەك قۇرتتارىن دا قىمىز وپ-وڭاي قىرىپ سالادى، اعىزىپ جiبەرەدi. زياندىنى جويادى، پايدالىنى كۇشەيتەدi. قىمىزدىڭ قۇدىرەتi وسىندا، – دەدi ەرiك، – ال اعزاسى وسىنداي تاپ-تازا، تامىرلارىن كەرنەپ نۇرلى، شيپالى قان اققان ادام ۇزاق جاساماعاندا قايتەدi.
– قازاق بۇرىنعىداي سابا-سابا قىمىز iشە المايدى، – دەدi سەيiلبەك اعا، – بiراق، مەن تاپقان ءدارiنi ناشارلاۋ قىمىزعا، ايرانعا قوسىپ، تiپتi جاي سۋعا تامىزىپ iشسە دە اسەرi تاماشا. وسىنى ايتىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiنە دە باردىم. وندا وتىرعان «كiسi» تىڭداپ بولىپ، ىرجيىپ، قولىمدى قىسىپ قۇتتىقتادى دا، شىعارىپ سالدى.
– سەبەبi, مەديتسينا قازiر فارماتسەۆتيكانىڭ قولجاۋلىعىنا اينالدى، – دەدi ەرiك، – بۇرىن ءدارi ءوندiرۋ سالاسى مەديتسيناعا باعىناتىن. ەندi, كەرiسiنشە، مەديتسينا ءدارi وندiرۋگە باعىنادى. سiزدiڭ تاپقان ءدارiڭiزدi قابىلداسا، وندا شەت ەلدiڭ باۋىر تازالاپ ءوت ايدايتىن، بۇيرەك تازالايتىن دارiلەرiنiڭ كەرەگi بولماي قالادى. ونەرتاپقىشتىڭ، اسiرەسە، قازاق سياقتى ەلدiڭ ونەرتاپقىشتارىنىڭ تاعدىرى وسى.
ەكەۋi ءتۇنi بويى وتىرىپ سويلەستi. ەرتەڭiنە قالاعا قايتتىق. سەيiلبەك اعا ءجۇزi نۇرلانىپ جول بويى اۆتوبۋستىڭ تەرەزەسiنەن سىرتقا قارادى دا وتىردى.
– وزiڭمەن پiكiرلەس ادامدى كەزدەستiرگەن قانداي جاقسى، – دەگەن ەدi ول قوشتاسىپ تۇرىپ، – جاقسىمەن وتكiزگەن بiر كۇنiڭ – جىلعا تەڭ. بiراق، ول كۇندە بولا بەرمەيدi عوي.
سودان بەرi پالەنباي جىل ءوتتi. سەيiلبەك اعا دا، ەرiك دوسىم دا باياعىدا كوز جۇمعان. كەي-كەيدە ءارتۇرلi iستiڭ بابىندا ءجۇرiپ سول بiر عاجايىپ كەشتi, ەكi تiرi گەني، تiرi دانىشپاننىڭ بiرiن-بiرi قالاي قۇرمەتتەپ، سىيلاسقانىن ەسiمە تۇسiرەم. كوڭiلiم ءبiرتۇرلi بوساپ قالادى. ءيا، ەكەۋi دە ومiردە جولى بولماعان، تاۋى شاعىلعان ادام ەدi. بiراق، ەكەۋi دە تۋعان ەلiن جانىنداي جاقسى كورگەن، قازاققا قاشان دا بولسىن دەگەن ادال پەرزەنت ەدi. جاتقان جەرلەرi جايلى بولسىن دەگەننەن باسقا نە كەلەدi بiزدiڭ قولدان. ءتامام.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ
“الماتى اقشامى” 20.03.2014
