(Rım men Spartaktan bastalyp Seıilbek Qyshqashevpen aıaqtalǵan hıkaıa)
Bul hıkaıany baıan etpes buryn osynyń bárine sebep bolǵan, osy maqalany jazyp otyrǵan avtordyń dúnıetanymyna eleýli dárejede áser etken adamdy ústirtin bolsa da tanystyryp ótken durys shyǵar.
… Men onymen 1977 jyly tanystym. Áskerden kelip QazPI-diń fılologııa fakýltetine túsip, birinshi kýrsty támámdap, ekinshi kýrsqa ótken kezim. Ol da áskerden kelip, osy ınstıtýttyń tarıh fakýltetine túsipti. Kúz edi. Instıtýt fakýltetteriniń arasynda kórkemónerpazdar jarysy bastalǵan. Óz fakýltetimniń atynan báıgege túsip, dombyramen birneshe kúı shertip, sahnanyń syrtyna shyqqanymda bir jigit kelip qolymdy qysyp quttyqtady. Aty Erik eken. Erik Kókeev. Ortadan bıikteý boıy bar. Symbatty. Qońyrsary shashyn sol jaqqa qaıyryp qoıǵan. Qylań óńdi. Kózi… kózi alǵashynda kók sııaqty kórindi (keıin ýaqyt óte ońyp, shaǵyrǵa aınaldy). Shylymdy asyqpaı, bappen shegip, tútindi jez murtynyń arasynan qalqytyp shyǵarady.
Biraq, meni alǵash tanysqanymyzda, onyń eýropalyqtarǵa uqsaıtyn bet-álpeti emes, bilimi tańqaldyrǵan edi. Birinshi kýrs stýdentiniń sóz saptasynan onyń erek bitimi, aıbyndy soıy – aına-qatesiz kórinip tur edi. Keıin tanysa kele shyqqan tegine de qanyqtym. Ákesiniń aty Ánýar eken. Kezinde Qytaıda «Mádenı revolıýııa» zamanynda repressııaǵa ushyraǵan bir top qazaq ıntellıgenııasy osy Ánýar aǵamyzdyń shákirtteri bolyp shyqty. Bergi betke ótkennen keıin de ustazdyq qyzmetten qol úzbegen Ánýar Kókeev aqsaqaldy Aıagóz óńiri áli umytqan joq.
Bul bizdiń baǵyt-baǵdarymyzdyń, ustanatyn murat-múddemizdiń anyqtalǵan kezi. Gýmanıtarlyq salany tańdap alyp, endi alańsyz bilim jolyna túsken, bir kúnimizdi, bir saǵat ýaqytymyzdy bos jibermeı, kitap oqýǵa kirisken kezimiz.
Ǵylym akademııasynyń kitaphanasy, Pýshkın atyndaǵy ulttyq kitaphana – qazaqtyń eki uly bilim ordasy bizdiń paıdalanýymyzda. Kitaphana tańerteń 8-de ashylady, 8-de kiremiz. Keshki 8-de jabylady, 8-de shyǵamyz. Kóp uzamaı stýdenttik ómirdi Almatynyń kóshesin taptap júrý, ýaqytty syrahanada saýyq-saıranmen ótkizý dep túsinetin kýrstas dostarymyzben aramyz ashylyp boldy. Araqty birge iship, aıyqtyrǵyshqa birge túspegenimiz úshin, ıaǵnı birge bolyp, birge ólmegenimiz úshin sol kýrstastar ókpelep, qastasyp ketti. Keıin birnesheýimen kezdeısoq kezdesip qalyp, sóılestim. «Satqyndyǵymyzdy» keshpepti.
Dosym Erik bir kýrs barysynda óziniń kim ekenin dáleldep bolǵan. Sabaqqa birde baryp, birde barmaıdy. Emtıhanǵa eldiń aldy bolyp kiredi, kózdi jumyp turyp qolyna ilingen bıletti alady, sol turǵan jerinde jaýap beredi, «bestik» baǵany alyp, shyǵyp júre beredi. Aspırantýrany jańa ǵana bitirip, jańa ǵana qorǵap kelgen, kúshi boıyna syımaı turǵan bir jas kandıdat, stýdenttiń osynsha bilimdi bolǵanyn kótere almaı, dosymdy jurt kózinshe masqaralap, eki qoıyp shyǵaryp jibergen. Biraq, kóp uzamaı ózi masqara boldy. Konflıkt komıssııasynyń aldynda qaıyra emtıhan tapsyrǵan Erik atalmysh kandıdatty qırata jeńip, «bes» alyp shyqty. Osydan keıin «qaterli stýdentke» eshkim de qaraptan-qarap soqtyqqan emes. Shaǵym onyń tártibine ǵana aıtylar edi. Joǵarǵy kýrsqa barǵannan keıin Erik dosym sabaq degendi múldem qoıdy. Biraq, qandaı shytyrman emtıhandardan op-ońaı, jan qınamaı ótedi. Onyń sabaqqa kelmeı úzdik oqýy úırenshikti nársege aınalyp, aqyry jurt onyń bar-joǵyna nazar aýdarmaıtyn boldy.
1979 jyldyń kóktemi bolatyn. Erik Kókeev bir sumdyq taqyrypqa baıandama oqyǵaly jatyr eken degen qaýeset tarady. Aıtylǵan kún, aıtylǵan saǵatta QazPI-diń jańa ǵımaratyndaǵy akt zalyna jınaldyq. Azdan soń tarıh fakýltetiniń muǵalimderi keldi. Zal lyq tolǵannan keıin esikten shyrttaı kıingen Erik kirdi. Minberge kóterilgen ol baıandamasyn, anda-sanda qazaqsha túsinikteme berip turyp, oryssha oqydy. Áńgime Spartak jaıynda edi. Iá, ıá, júregi daýalap Rımge qarsy qarý kótergen Spartak jaıynda jáne onyń … kóshpendi taıpadan shyqqandyǵy jaıynda edi. Kólemi jerdiń altydan birin jaılaǵan alyp ımperııanyń kezi, ómirdiń bar salasy, mádenıet pen ǵylym-bilim, bir pikirli totalıtarızmge tolyqtaı baǵyndyrylǵan zaman. Shynyn aıtý kerek, Eriktiń bul baıandamasy naǵyz kúpirlik edi. Oljas Súleımenovtiń «Az ı Ia»-synyń daýy jańa ǵana basylǵan. Kóp jurt úreıli. Birneshe adam oryndarynan turyp, zaldan aqyryn ǵana shyǵyp ketken. Júregimiz qaltyrap, áńgimeniń aıaǵyn kúttik. Istiń nasyrǵa shapqanyn kesh sezgen muǵalimderdiń bireýi ornynan aıqaılaı kóterilgen.
– Aınalaıyn-aý, sen ne aıtyp kettiń? Toqtat, qane! Osy bylyqtyrǵanyń da jeter!
Álbette, oryssha aıtty. Sebebi, májiliske birneshe orys muǵalim qatysyp otyrǵan. Sol-aq eken, kafedra músheleri japatarmaǵaı aıqaılap, Eriktiń únin óshirýge tyrysqan. Biraq, páleket pen lań ushqyndaǵan saıyn balshabektiń jany kiredi emes pe. Orys muǵaliminiń bireýi, óktem qımylyna qaraǵanda úsh áriptiń adamy (qazaqsha aıtqanda, «organnyń adamy») qolyn kóterip jurtty tyıyp tastady.
– Shýlamańyzdar! Jas oqymysty oıyndaǵysyn tolyqtaı aıtsyn.
Ý qorǵasyndaı zahar shashqan kózderin Eriktiń júzine qadaǵan.
– Prodoljaıte, molodoı chelovek.
Erik, balshabek muǵalimniń dóńaıbatynan aıylyn da jıǵan joq. Taǵy da jarym saǵattaı kósile sóılep, úndi-eýropalyq teorııanyń da, saıasılanǵan tarıh ǵylymynyń da byt-shytyn shyǵaryp, talqandaǵan. Zalda siltideı tynyshtyq ornady. Jasy 50-lerdi alqymdaǵan, stýdentterdiń erkin oıyna únemi jol berýge tyrysatyn, demokrattaý bir professor aǵamyz bar edi. Barlyǵymyz sol kisini jaqsy kóretinbiz.
– Al, ne bolsa da, bolary boldy, – degen edi sol professor aǵamyz sharq etip kúlip, – Endi, artyn qaıyrly qylsyn.
Sol kúlki áli kúnge deıin qulaǵymnan ketpeıdi. Onda bári de bar edi. Qyzyl tildi áli kúnge deıin buǵaýlap ustap otyrýǵa tyrysqan totalıtarızmge degen naza, ashý-yza jáne stýdenttiń kózsiz erligine degen súısinis… Bári, bári bar edi sol kúlkide. Endi aǵamyzdyń atyn-jónin aıtaıyn. Ol, professor – Ashat Ábilqaev edi. Múmkin men qatelesip otyrǵan shyǵarmyn. Ashat aǵamyz ol kezde professor da bolmaǵan shyǵar. Biraq, tarıhı grammatıka pánin jete meńgergen bilimdi ustazdy biz akademıkten kem kórmeıtinbiz.
– Shytyrmanǵa kirdiń, Erik, – dedi Asekeń, – Biraq, men – sen jaǵyńdamyn.
Endi, balshabek orys muǵalim sóz aldy. Suraqty qardaı boratqan.
– Spartakty kóshpendi Skıf áýletinen deısiz. Oǵan qandaı dálelderińiz bar? – degen kógerip-sazaryp.
– Taıtty tarıhshy dep moıyndaısyz ba? – dedi Erik saýalǵa saýalmen jaýap berip.
– Árıne, moıyndaımyn, – dedi orys muǵalimi, – Ol antıka, qadym zamanyndaǵy eń bedeldi tarıhshy.
– Endeshe, siz baıqamaǵan bolýyńyz kerek? Taıt óziniń kitabynda Spartak haqynda «Nomadıkýs genýs» degendi aıtady, – dedi Erik jaıbaraqat, – «Nomad» – álemdik etımologııada «kóshpendi Skıf» degendi bildiredi, al «Genýs», ıaǵnı «Gen» – tuqym, shyqqan tek degendi bildiredi.
– Spartak Skıftiń dalasynda emes, Frakııada tutqynǵa tústi emes pe? – dedi orys muǵalim kekete jymıyp. – Al, Frakııa – qazirgi Bolgarııanyń jeri.
– Bul bar bolǵany orys etımologııasynan, fonetıkalyq transkrıpııadan ketken qate, – dedi Erik taǵy da jaıbaraqat daýystap. – Mysaly, grekter óz astanasyn Atına deıdi, al orystar Afına deıdi. Sulýlyq pen mahabbattyń qudaıyn grekter Atrodıta dep ataıdy, al orystar ony Afrodıta deıdi. Sondyqtan, siz qazirgi Bolgarııa degen eldiń eski aty Frakııa emes – Trakııa. Bolgarııanyń bir ýálaıaty qazir de osylaı dep atalady. Al túriktiń, onyń arǵy atasy skıftiń jazýynda, álipbıinde daýysty dybystar jazylmaıdy.
– Iaǵnı? – dedi orys muǵalim kúıip ketip.
– Iaǵnı, Spartak siz aıtqandaı, qazirgi Bolgarııanyń jerinde emes, Rım áskeriniń kezekti bir joryǵynda «Túrkııa» dep atalatyn Qara teńiz mańaıyndaǵy bir dalalyqta tutqynǵa túsken. Onyń jalǵyz ózi emes, qatyn-balasymen, úı-ormanymen qolǵa túsýi osyǵan meńzeıdi.
Sodan soń Erik, sózin ústep, taǵy birqatar kóne Rım tarıhshylaryn kýálikke tartqan.
– Jaraıdy, – dedi orys muǵalim qolyn siltep, – V kone-konov, qolaıyńa jaqqan derekterdi terip alyp, bir-birimen qıystyryp konepııa jasaýǵa bolady. Buny kompılıaııa deıdi. Sizdiń aıtyp turǵanyńyz kompılıaııanyń úlgisi. Endi siz maǵan mynany aıtyńyzshy. Osy keltirgen derekterińizdiń syrtynda, Spartaktyń kóshpendi skıf ekenin kýálandyratyn temirdeı berik ýájińiz bar ma? Ýájińiz, argýmentińiz búgingi óskeleń ǵylymǵa saı bolýy kerek.
Erik oılanyp, tómen qarap, sál únsiz qaldy. Orys muǵalim masattanyp ornyna otyrdy. Zalda shybynnyń yzyńy estilerdeı óli tynyshtyq ornaǵan. Kenet Erik basyn jerden alyp, muń uıalaǵan kózderin orys muǵalimniń júzine qadady.
– Siz, «Spartak» fılmin kórdińiz be? – degen daýsy sál qarlyǵyp.
– Árıne, bir emes, birneshe ret kórdim, – dedi orys muǵalim. – Biraq, ol fılm álemdik tarıhtyń fýndamentaldik myzǵymas derekteri men qaǵıdalaryna súıenip jasalǵan. K vashemý svedenııý.
Erik sabyrmen sóz aıaǵyn tosqan.
– Ol fılmniń myna búgingi sizdiń «sensaııalyq» baıandamańyzǵa nendeı qatysy bar ekenin túsinbeı turmyn, – dedi orys muǵalim aldyńǵy sózin kekete ústep.
Erik sýyq jymıyp, jótkirindi. Opponentti jermen-jeksen qylardaǵy ádeti. Ar jaǵy ne bolar eken dep alaburtyp kútip turmyz.
– Qalaı oılaısyz, Rımge qarsy qansha kóterilis boldy? – dedi Erik.
– Birneshe, – dedi orys muǵalim, – Tarıhta belgili birneshe kóterilis bolǵan.
Erik jótkirinip alyp, kelesi saýalyn qoıdy.
– Atap aıtqanda?
– Mysaly, Gannıbaldyń kóterilisi, Bar-Kohbanyń kóterilisi, ózimiz áńgime etip otyrǵan Spartak, – orys muǵalim saýsaqtaryn búgip, Erikke tańdana qaraǵan.
– Gannıbal kóterilisshi emes, – dedi Erik, – Karfagen keıinnen, Gannıbal ólgennen soń baryp Rımniń qolastyna kirdi. Oǵan deıin ol egemendi el, jeke memleket bolǵan. Iaǵnı, Rımdi kúıretem dep soǵysqan Gannıbal kóterilisshi bolyp eseptelmeıdi. Al, Bar-Kohbany da kóterilisshi deýge kelmeıdi.
– Nege? – dedi orys muǵalim ádetinshe keketip, – Bar-Kohbanyń kóterilisi Rımniń áskeri Iýdeıany baǵyndyryp bolǵannan keıin bastaldy. Siz ózińizge ózińiz qaıshy kelip otyrsyz.
– Eshqandaı da qaıshylyq joq, – dedi Erik. – Bar-Kohbanyń kúresi Rımniń basqynshylyǵynan keıin kóp uzamaı bastaldy. Iaǵnı, evreıdiń kóńilinde erkindiktiń sáýlesi áli óshpegen kez, ol az deseńiz, alaýlap janyp turǵan kezi. Sondyqtan, biz, Bar-Kohbany kóterilisshi dep aıta almaımyz. Jalpy, kóterilis degen termınniń ózi durys emes. Qoldanystan alyp tastaý kerek sııaqty. Adam taıpalarynyń erkindik jolyndaǵy kúresi ǵana, sol kúrestiń túrli taǵdyry ǵana bar. Mysaly, 1930 jyldary polıaktar men fınderdiń Stalındik sıstemaǵa qarsy kúresin men sol Bar-Kohbanyń Rımge qarsy kúresi sııaqty ult-azattyq kúres dep esepteımin.
Orys muǵalimniń tizesi qaltyrap, búgilip bara jatqany sezildi.
– Al endi Spartakqa qaıtyp keleıik, – dedi ol baıaý daýystap.
– Jaqsy, – dedi Erik, – «Rım ımperııasynyń ústinde eshqashan kún batpaıdy» degen maqal qalypty sol zamannan. Shyndyqqa jaqyn, sebebi búgingi kún Brıtanııa aralynan ary asyp, batyp bara jatqanda, Kishi Azııa jaqtan erteńgi kún shyǵyp kele jatady eken. Mine, osynyń bári Rımniń kolonııalary. Osy jarty dúnıeni alyp jatqan ulanǵaıyr ımperııada erkindiktiń, teńdiktiń, jalpy rýhtyń úni tolyqtaı óshirildi. Rım totalıtarlyq ımperııa bolatyn. Imperııanyń terrıtorııasynda óli men tiriden ne bar – barlyǵy Rımniń múddesine baǵyndyrylǵan edi. Esińizde bolar, «Spartak» fılminde, Spartaktyń janynda júrgen bir aqyn jigit Rım áskeriniń tutqynyna túsip qalady. Bir túni ımperator tutqyn aqyndy qoltyqtap balkonǵa alyp shyǵady da, qarý-jaraǵy aı sáýlesimen shaǵylysyp, Spartakqa qarsy attanyp bara jatqan sansyz sherikterdi qolymen meńzep, «Qarashy, qul-qutannan ásker jınaǵan Spartak bizge qarsy ne isteı alady? Rımdi jekkórý, onymen ósh bolý, onymen kúresý múmkin be? Joq! Rımdi tek qana súıý kerek. Rımge tek qana qyzmet etý kerek!» deıdi. Imperatordyń bul sózi Rım ıdeıasyn aına-qatesiz jetkizip tur. Iaǵnı, Rımniń dárgeıindegi halyqtarda neshe ǵasyrlyq tepkiniń saldarynan kúres ıdeıasy birjola ólgen. Rımdi soǵysyp jeńý bylaı tursyn, onymen kúresý, oǵan qarsy shyǵý degen eshkimniń oıyna da kelmeıdi. Mine, osyndaı kezde, ǵaıyptan kelgen bir adam Rımge qarsy kúres bastaıdy. Jáne Krass pen Pompeı sııaqty ataǵy jer jarǵan Rımniń qolbasshylaryn birneshe ret oısyrata jeńedi. Bunyń syry nede?
– Ózińiz qalaı dep oılaısyz? – dedi orys muǵalim.
– Meniń oıymsha, jáne bul men osylaı oılaǵandyqtan bolǵan nárse emes, aqıqaty sol – bul Spartaktyń quldyq jaılaǵan Rım ımperııasynda emes, adam bostandyqta týyp, erkindikte jetiletin, basqa, erikti qoǵamnyń perzenti ekenin dáleldeıtin úlken derek, aınymas derek. Iaǵnı, skıf qoǵamy Rım ústemdigin moıyndamaǵan. Nemese qarapaıymdap aıtatyn bolsaq, sahara, kóshpendiler áleýmeti Rımniń qudyretine, Rımniń egemendigine túkirmeıdi de. Jalǵyz Spartak Rımniń áskerin osynsha áýrege saldy. Al kóshpendiler, skıfter, ǵundar degenniń ne ekenin Rım keıin, Atıllanyń kezinde kórdi. Rımniń ámirshileri, búkil Rımniń senaty «Qalany qırata kórmeńiz, halyqty qyra kórmeńiz» dep Atıllanyń aldynda tizerlep turyp, tartý-taralǵyǵa sulý qyzdaryn, kerýen-kerýen altyndaryn alyp kelgen. Senbeseńiz, Momzen men Gýmılevti oqyńyz. Bul ǵundardyń Qytaıdan jeńilip, Hýanhe – Saryózendi tastap shyǵyp, Eýropaǵa aýǵan kezi. Áskeriniń onnan toǵyzy qyrylyp, álsiregen kezi. Sonyń ózinde Rımdi tizerletip turǵyzyp qoıǵan. Al kúshi tolyq bolsa, ǵun áleýmeti qandaı ister tyndyrar edi? Mine, osy skıf, ǵun dep otyrǵanymyz Spartaktyń artynda turǵan qasıetti jurty. Búgingi baıandamada aıtaıyn degenim osy. Kóńil qoıyp tyńdaǵandaryńyz úshin rahmet.
– Tura turyńyz, – dedi orys muǵalim, – Sońǵy saýal. «Spartak» sóziniń etımologııasy týraly oılanyp kórdińiz be?
– Men sizdiń neni meńzep turǵanyńyzdy túsindim. Spartaktyń esimin kóne Grekııadaǵy Sparta qalasyna aparyp tiremeksiz. Aıtaıyn sizge, bul jasandy, qate etımologııa, – dedi Erik.
– Sizshe qalaı bolar edi? – dedi orys muǵalimi.
Erik qaltasyndaǵy shylym qoraptan bir temeki sýyryp tisine tistedi. Artynsha óziniń qaıda turǵany esine túsken bolýy kerek, temekini julyp alyp, qaıtadan qaltasyna salyp qoıdy. Otyrǵan jurt dý kúlgen.
– Menińshe bylaı, – dedi Erik. – Bulǵardyń hany Qubrattyń úsh uly bolǵan ǵoı. Baıan, Asparýh jáne Botbaı. Hazarlardyń joryǵy kezinde Qubrat eldi úshke bólip úsh ulyna tabystaıdy, úsheýin úsh tarapqa attandyrady. Baıan men Botbaı bastaǵan eldi hazarlar qýyp jetip qyrǵan. Al Asparýh bastaǵan el Balkan túbegine aman-esen jetip, qazirgi Bolgarııa memleketiniń negizin qalaǵan. Asparýh osy bolgar handarynyń túp atasy bolyp sanalady. Qazirgi Jambyl oblysynda Aspara degen taý bar. Mine, Asparýh, Aspara jáne Spartak barlyǵy bir túbirden taraǵan sózder. Iaǵnı skıftiń, odan keıin ǵunnyń jalqy esimderi.
Budan keıingi zalda ornaǵan tynyshtyqty men Gogoldiń «Revızoryndaǵy» «mylqaý kóriniske» teńer edim. Minberde sovettik tarıh ǵylymynyń alpys jyldyq ótirigin oıran-botqa qylyp, astyn-ústine keltirgen qarshadaı bala zalda kafedra muǵalimderi jáne qyzyq kórip kelgen basqa fakýltettiń stýdentteri… Óli únsizdik…
Kenet baǵanadan beri baıandamashymen toqtaýsyz salǵylasqan orys muǵalim ornynan turyp.. qol soqty. Sodan keıin ǵana basqa muǵalimder soǵan erip shapalaq urǵan. Biraq, kóp adam bul baıandamanyń izsiz ketpeıtinin sezgen edik. Solaı boldy da. Birneshe kúnnen keıin Erik oqýdan shyǵaryldy.
Biraq kúzde akademııanyń kitaphanasynan Erikti ushyrastyryp, sál tańdanyp jón suraǵan edim.
– Men qaıtadan oqýǵa qabyldandym, – degen edi Erik, ádetinshe shylymyn bappen soryp turyp, – Professor Shoıynbaev kirisip, oǵan Ashat aǵamyz qosylyp, alyp qaldy. Endi oqý bitirgenshe tynysh júr dedi.
Qatty qýandym. Ózim de oǵan, kúshińdi qolyńa dıplom alyp alǵannan soń kórsetesiń, ázirge tynysh júr dep aqyl qostym. Alaıda, Erik Kókeevtiń «qara tizimge» ilingeni anyq edi. QazPI-di bitirgennen keıin Máskeý ýnıversıtetiniń Tarıh fakýltetine túspek boldy. Áreketinen eshteńe shyqpady. Ol kezde istiń jóni qazirgiden basqashalaý bolatyn. Keńes Odaǵynyń astanasyna abıtýrıent qaptap ketpes úshin Máskeýdiń joǵary oqý oryndarynan arnaıy komıssııalar kelip emtıhandy ulttyq respýblıkalardyń astanalarynda ótkizetin. Oqýǵa osy qatal synnan ótken azǵantaı adam ǵana attanatyn. Al óz betimen Máskeýge barǵan adam ádette emtıhannan qulap qaıtatyn. VGIK, GITIS, MGÝ, Gorkıı atyndaǵy álem ádebıeti ınstıtýty, t.b. oqý oryndarynyń muǵalimderi jazda Almatyda júretin. Erik osy Almatydaǵy emtıhanǵa jiberilmegen. Endi Máskeýge barsa da eshteńe shyqpaıtynyn birden sezdi.
– Qara tizimdegi joǵarǵy top – elıtaǵa kirgen bolýym kerek, – degen taǵy bir jolyqqanda, – Barlyq jerde jol jabyq. Eshteńeni túsindirmeıdi. Biraq ótkizbeıdi.
Keıinnen aspırantýraǵa bardy. Biraq, taqyrypty aldyn-ala jasalǵan tizimnen tańdap alý kerek ekenin kórgende, burylyp júre bergen.
– Soıalıstik sıstemany jyrlaıtyn adamdar mensiz de jetkilikti, jyrtylyp-aırylady, – depti ǵylymı hatshynyń bólmesinen shyǵyp bara jatyp.
Biraq, Erik bilimge qanyǵýdan aınyǵan joq. Týǵan aýyly Aıagózde eki-úsh jyl ustazdyq qyzmette bolyp, sodan soń úı ishimen Almatyǵa, qalanyń túbindegi Raıymbek aýylyna kóship keldi. Endi ushan-teńiz mol bilimdi pýblııstıkalyq jolmen jaryqqa shyǵarmaq boldy. Biraq bul tarapta da joly bolmady. Álbette, bul jerdegi eń úlken kedergi – ıdeologııa. Eriktiń taqyryby – qalaı jasyryp amaldasań da, qalaı maılasań da ótpeıtin taqyryp. Sebebi onyń ilimi, muraty, úndieýropalyq teorııaǵa, dálirek aıtqanda, qara halyqtardy kiriptar kúıde ustaýdy kózdegen, ǵylymǵa qatysy shamaly saıası teorııaǵa qarsy edi. Qazir kóp adam umytyp ketti. Al Keńes zamanynda solaı bolǵan. Barlyq kitapta seniń qor bolǵanyń, kem bolǵanyń aıtylady. Sen sondaısyń deıdi. Jáne búgin ǵana emes, baıaǵydan solaı bolǵan, álmısaqtan beri tabanymyzdyń astynda jatqansyń, seni adam qylǵan biz deıdi. Endi qııametke deıin osylaı bolady, tipti, qııametten keıin de osylaı bolady deıdi. Myńjyldyqtar buryn bizdiń basymyzdan ótken, álemdik tarıh sózsiz moıyndaǵan erlik dáýrenniń ózin teriske shyǵarady, aıtqyzbaıdy, jazǵyzbaıdy.
Ekinshi kedergi – baspasóz, buqaralyq-aqparat quraldarynyń basynda otyrǵan óz qazaǵyńnyń birde ashyq, birde jasyryn qııastyǵy. Qandaı bolmasyn gazettiń óner, mádenıet nemese ǵylym bólimin meńgerip otyrǵan áldebir shalasaýat jýrnalıstiń, aldyna kelgen talantty avtormen baqas, baqtalas bolýy – qazaq mádenıetin turalatqan eń aýyr indettiń biri osy edi. Inemen qudyq qazyp júrip tapqan dúnıeni kózmaıyńdy taýysyp, oılanyp-tolǵanyp jazasyń. Muratyń – qaıtkende qazaqtyń óresin, abyroıyn ósirý, tarıhta ketken esesin qaıtarý. Redakııaǵa, ǵylym, mádenıet bólimine alyp kelesiń. Ol jerde QazMÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetin jańa ǵana bitirgen nemese bitirmeı jatyp jumysqa alynǵan bir «kisi» otyrady. Bir ǵajaby (talaı baıqaǵan nársem) ádette ol «kisi» aınaǵa qarap totydaıyn taranǵan, erni qaımaqtaı juqa sulýsha, taldyrmash jigit bolyp shyǵady. Sen avtor emessiń, ǵalym emessiń, onyń tyrnaǵyn alyp sándenýine kedergi keltirip turǵan shybyn sııaqtysyń. Maqalańdy alady. Allahýakbar. Óziniń túsinýge óresi jetpese, bas redaktormen aqyldasý degen bolmaıdy. Onyń ústine qoljazba avtorǵa qaıtarylmaıtyny bar emes pe. Sonymen, maqalańyz izim-qaıym joǵalady. Kúnderdiń kúninde atalmysh sulý ol maqalany óz atynan jarııalap jiberse, qaıran qalmaısyz. Árıne óziniń sulýlyq deńgeıine saı etip ózgertilgen, dálirek aıtqanda, dym túsinbeı ınterpretaııa jasalǵan. Mysaly, zildiń (mamont) súıeginen jasalyp, terisimen qaptalǵan lashyqtyń jetile kele qalaısha qazaqtyń kıiz úıine aınalǵandyǵy jaıynda jazylǵan Erik dosymnyń tamasha maqalasy keıinnen ǵylymı jýrnalda otyrǵan áldebir redaktordyń atynan jarııalanǵandyǵyn óz kózimmen kórgen edim.
Sonymen barlyq tarapta joly kesilgen Erik Kókeev qatardaǵy aýyl muǵalimi bolyp qaldy. Bir ret qana fılosofııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyna baryp jón surady da, aýylyna qaıtty. Keıinnen bir top jas oqymystylardyń Erikti úıirsektep júrgenin baıqadym. Bir ǵalym áıel aı boıy Eriktiń aqyl-keńesin aldy. Kóshpendi órkenıet týdyrǵan uly mádenıettiń eń asqaq kórinisi – aspan tarıhynyń barlyq kiltıpandary, búkil shejiresi, jer silkinýden bastap, jutqa deıingi aralyqtaǵy tabıǵattyń barlyq qubylystary men apattary eskerilip, oryn alǵan qazaqtyń alpys jyldyq kúntizbesiniń búkil qyr-syryn Erik birneshe kúnniń ishinde sol adamǵa aıtyp bergenin de myna pendeńiz kórip edi. Keıinnen ol ǵalymnyń doktorlyq dıssertaııasy monografııa bolyp shyqty. Oqydym. Avtorlar men málimet bergen adamdardyń tiziminen Erik dosymnyń esimin taba almadym.
Keıinnen janyndaǵy iship keter, jep keterlerden ábden jerigen, ózine laıyqty orta taba almaǵan Erik aqyryndap ishkilikke salyndy. Salyna-salyna naǵyz maskúnemdik jolǵa tústi.
…Ol 2004 jyly 48 jasynda dúnıeden qaıtty. Súıegi sol Raıymbek aýylynyń mańaıyndaǵy qabyrstanǵa jerlendi. Keıin men dosym jaıly kóp oılandym. Árıne, ómir boıy qurmettep ótem. Biraq, nege osylaı boldy degen oı maza bermeıdi. Atadan asyp týǵan, qudaı osyndaı bıik sana, osynshama óner bergen adam nege osyndaı abyroısyz ólimge bardy? Serikbol Qondybaıdan zaǵıp emes edi ǵoı. Serikbol omyrtqasy mertigip, toǵyz jyl arbada otyryp-aq bir ǵylymı ınstıtýttyń isteıtin jumysyn jalǵyz ózi tyndyryp ketti. Árqaısysy saıdyń tasyndaı 16 kitap jazdy. Al Eriktiń artynda óresi tym bıik birneshe maqala men dastarhan basynda «pálen jerde, túglen jerde bylaı aıtqan eken» degen aýyzeki áńgimeler ǵana qalypty.
Oıymsha ol kúırek adam bolǵan. Bir-eki adam emes, búkil sıstema ǵylymnyń órkendeýine qarsy ekenin kórgennen keıin kúrt omyrylǵan. Sol kúıregennen ońalmaǵan. Bundaı boıkúıezdik pen apatııany osylaı ǵana túsindirýge bolatyn sııaqty.
O dúnıege baryp-qaıtqandaı kýálandyra alatyn keıbir adamdardyń aıtysyna qaraǵanda, Alla taǵala adamnan jaýap alǵanda «Men saǵan osyndaı da osyndaı óner berdim, qabilet berdim, sen sony ne istediń? Qandaı jolǵa jumsadyń?» dep suraıdy eken. Osy ras bolsa, onda meniń abzal dosym qazir Jaratýshynyń aldynda qatal tergeúde otyr. Tek Jappar Iem onyń adamdyq, pendelik álsizdikterine keshirimmen qarasa eken dep tileımin.
***
Búgingi álemdik ǵylym Mysyr pıramıdalarynyń shyqqan tegin túsindirip bere almaıdy. Bar qabileti bul alyp qubylystardyń ólshemderi men proporııalarynyń qazirgi matematıkanyń deńgeıinen esh kem emes, al keıinirekte odan artyq ekenin moıyndap, bas shaıqaýǵa ǵana jetedi.
Birde men Erikten osy jaıynda suradym.
– Seniń oıyńsha bul pıramıdalardy kim salǵan jáne qalaı salǵan? – dedim men, – Seniń genıalnyı mıyń bul jóninde ne oılaıdy?
Erik ádetinshe shylymyn tutatyp, oılana otyryp baıaý áńgimelep ketken.
– Men bul jaıynda táýir-aq oılandym. Álemdik ǵylymda teorııa kóp. Bir ǵalymdar bul pıramıdalardy atlanttar, ıaǵnı, budan 100-120 myń jyl buryn ómir súrgen alyptar salǵan deıdi. Grektiń mıfologııasyndaǵy atlanttar bar emes pe. Solar. Biraq óziń oıla, pıramıdalardy qurap turǵan bloktyń eń jeńili 60 tonna eken. Aıýannyń eń úlkeni kıt te bundaı salmaqty tarta almaıdy. Al pil ornynan da qozǵalta almaıdy. Osyndaı blokty kóterip, tasyp, qalap shyqqan ondaı alyp adamdardyń tym qurmasa bireýiniń qańqasy osy ýaqytqa deıin tabylýy kerek edi ǵoı. Men álemdik arheologııaǵa qatysty jýrnaldardy qarap, eń sońǵy málimetterdi qalt jibermeı qadaǵalap otyramyn. Ázirge atlanttardyń qańqasy, skeleti tabyldy degen derek joq. Ekinshi bir top ǵalymdar bul jerde alyp granıt taýlar men tóbeler bolǵan, kóne adamdar sol taý men tóbelerdi qashap, shaýyp osy pıramıdalardyń formasyna keltirgen deıdi. Árıne, bul balań teorııa. Sebebi, jynysyna qaraǵanda ol jerde taý bolmaý kerek. Shól dala. Kerish qum. Jaraıdy, taýlardy qashap boldy deıik, biraq bloktardyń arasyndaǵy jik qalaı jasalǵan? Ol múmkin nárse emes. Bul teorııa da túkke jaramaıdy. Endi bir top ǵalymdar bul bloktardy eńis jolymen joǵary súırep shyǵaryp, qalaǵan deıdi. Ertedegi adamdar osylaı istegen deıdi.
– Pil men mamont tarta almaǵan blokty adam qalaı súıreıdi? – dedim men.
Erik jymıyp kúldi.
– Solaı deıdi. Qaıdan bileıin. Bloktyń júretin eńis jolyn úıkelisti azaıtatyn maımen maılap, bloktyń ózin uzyn tros baılap, shyǵyrshyqpen tartqan deıdi.
– Al endi Erik Kókeev bul týrasynda ne aıtady eken, sony tyńdaıyq, – dedim men qaljyń-shyny aralas.
Dál osy kezde bólmege Eriktiń sheshesi kirip, ústel ústine bir eski sháýgimdi qoıdy.
– Erik, myna sháýgimdi ne kórshilerge bere sal, ne kúresinge laqtyr. Qaǵy qalyńdap, túkke jaramaı qaldy, – dedi de, burylyp shyǵa berdi.
Azdan soń sháı ústinde Erik, qaryndasyn shaqyryp alǵan da, qolyna aqsha ustatyp, sybyrlap bir tapsyrma bergen. Sháıden keıin Eriktiń bólmesine kirgenimizde, ústel ústinde kúıesinen tazartylyp aınadaı jarqyraǵan sháýgim men baqandaı alty bótelke sirke qyshqyly tur edi.
– Mine, qara, – dedi Erik oryndyqqa otyryp jatyp, – Mynaý sháýgimniń qaǵy úsh eli bolyp ketipti. Mana syzǵyshpen ólshedim, 6 sm. Qaǵy qalyńdaǵan saıyn bul sháýgimnen sháı ishý qıyndaı beredi. Ásirese asyqqanda qaınamaı ıt qylady. Kem degende bir saǵat tosý kerek. Bizdiń qazaq at qoıǵysh halyq qoı. Mynadaı sháýgimdi ne dep aıtady bilesiń be? «Taskót» sháýgim deıdi. Endi qara. Ýksýs essenııasyn osynyń ishine quıamyn. Alty bótelkeniń barlyǵyn toǵytqan Erik sháýgimniń qaqpaǵyn shúberekpen nyǵyzdap japty, shúmegin qaǵaz tyǵynmen tyǵyndady. Sodan soń áldeneshe qabat ellofanmen orap, oramaldarmen qymtap, shkaftyń ishine qoıyp, esigin qulyptap tastady.
– Bir aptadan keıin kel, – dedi maǵan, – qyzyq kóresiń.
Qolym tımeı, bir apta emes, araǵa on kún salyp keldim. Erik sabaqtan keıin demalyp jatyr eken. Amandasqannan keıin, shkafty ashyp, oramal-ellofandardy sheship, sháýgimdi aldy, ishindegi ısi ańqyǵan qyshqyldy basqa bir ydysqa quıdy.
– Al, endi qara, – dedi sháýgimdi ústel ústine qoıyp.
Qolyna úlken qasyqty aldy da sháýgimniń ishindegi battasqan qaqty jumsaq balmuzdaq qusatyp, qyryp alyp tastady. Úlken tegeshpen orta tegesh qoımaljyń surǵylt balshyq bolyp shyqty. Erik sol qaqty qalypqa quıyp, kese jasady (keıinnen, kepkennen soń, búıirine stronıı boıaýymen ádemi sýret salyp, otqa kúıdirip shyńdap aldy da, uzaq jyldar boıy sol kesemen sháı iship júrdi.
– Pıramıda týraly surap ediń ǵoı, – dedi kúlip, shylymyn tutatyp jatyp, – mine, meniń jaýabym osy.
– Sonda qalaı bolǵany? – dedim men óz kózime ózim senbeı.
– Solaı bolǵan, – dedi Erik tútindi bir burq etkizip, – pıramıdany osylaı jasaǵan. Kóne órkenıet tasty eritetin tehnologııany meńgergen. Myńdaǵan tonna granıtti osylaı eritip, aǵash qalypqa beton qusatyp quıyp, pıramıdany osylaısha jasap shyqqan.
– Kóńilimde osyǵan qatysty kúmán qashan paıda boldy deısiń ǵoı? – dedi Erik aldyńǵy sózin ústep, – 1930 jyldary bolsa kerek, umytpasam, eń úlken pıramıdanyń biri – Hefrenniń pıramıdasynyń ishinde, qazyna turǵan bólmege aparatyn dálizden adamnyń shashy tabylǵan. Úlken ǵalymdardyń janynda erip júrgen ekinshi qatardaǵy arheologtardyń biri qabyrǵadan eleýsiz ǵana shyǵyp turǵan shashty baıqap qalady. Sodan soń, keıinnen óziniń esteliginde osy jaıynda jazady. Osy málimetti oqyǵandaǵy tańqalǵanymdy kórseń. Kóp uzamaı pıramıdalardyń qupııasyn túsindim. Birneshe tal shash, ol qurylysshylardan kezdeısoq qalyp qoıǵan nárse. Nemese, kóne órkenıet osylaısha, bul jumbaqtyń sheshimin ózi aıtyp ta ketýi múmkin. Osydan kelip tastaǵy jazýlardyń syry ashyldy. Bul jerde úsh tehnologııa bar. Birinshisi, bul epıtafııalardy joǵarydaǵydaı quıyp jasaǵan. Tas qata bastaǵanda baryp jazý jazylǵan. Ekinshi, bul burynnan belgili amal, tasty qyp-qyzyl qylyp qyzdyrady da, sirke sýmen jazý jazady. Tas sýyǵannan keıin ysqylaǵanda, ýksýstyń tıgen jeri ezilip, sýǵa jýylyp ketedi. Úshinshi amal, kóne adamdarda qazirgi qulpytasqa jazý jazatyn burǵyǵa uqsas úlken aınalysta tasty jep shyǵatyn asyl burǵy bolǵan. Al tasty qashap jazdy degenge men senbeımin. Bir áripti qashaýǵa 1-2 apta ýaqyt ketýi múmkin. Al myńdaǵan áripten turatyn úlken teksterdi qashap shyǵarý úshin qansha ýaqyt kerek? Taǵy bir tehnologııa bar. Qysh kitapshaǵa jazý jazady, keptiredi, kúıdiredi, sodan soń sýǵa salyp tastaıdy. Qysh kitap sýda jatyp aqyry berishke aınalady. Biraq, báribir onyń qysh ekeni kórinip turady.
Estigenimdi aqylǵa syıǵyzý qıyn edi.
– Sonda tutas bir taýdy qalaı quıyp shyǵady? – dedim áli de kúmánim seıilmeı.
– Onyń nesi tań? – dedi Erik óz kezeginde tańqalyp, – Qytaılar alty myń shaqyrymdyq alyp qabyrǵany qalaı turǵyzdy, sol sııaqty. Mysalǵa júz myńdaǵan adam shelekpen quıa beredi, quıa beredi. Áıteýir bir kúni bitiredi. Mine, sondaı da sondaı kóp bolǵan kóne dúnıede.
– Al seniń oıyńsha, osy pıramıdalar ne úshin salynǵan? – dedim men.
– Kim bilipti, – dedi Erik qolyn jaıyp.
– Joq, meniń bilgim keletini, seniń oıyńsha qalaı? – dedim qaıtalap.
Erik shylymyn sorǵyshtap uzaq únsiz otyryp qaldy.
– Kim biledi, – dedi sodan keıin qaıtadan qolyn jaıyp, – Janartaýlardan, jer silkinetin tektonıkalyq jikterden aýlaq jatqan taýlardyń qaraptan-qarap balqyp qatyp qalǵanyna qaraǵanda, jer betinde, yqylym zamandarda ıadrolyq soǵys bolǵan sııaqty. Sodan keıin Úndistannyń «Ramaıana» men «Mahabharata» sııaqty uly epostarynda jer dúnıeni órtep, taýlardy balqytqan áldebir ot qarý jaıynda kóp aıtyldy. Tipti, qazirgi ushaqtarǵa uqsas áýenmen ushatyn apparattardyń bolǵandyǵy aıtylady. Ol apparat «vıman» dep atalǵan eken. Oıymsha, jer órkenıeti bir emes, birneshe ret joıylǵan. Paıda bolǵan. Damıdy. Shyńǵa shyǵady. Joıylady. Osylaısha birneshe ret qaıtalanǵan. Sol sebepti, memleket degenniń, ǵylym-bilim, óner degenniń, jalpy, fánı dúnıeniń baıansyz, turlaýsyz ekenine kózi jetken adamzat, dálirek aıtqanda, qudyretti perǵaýyndar keler urpaqqa ósıet retinde adamzat tarıhyn osylaısha tańbalap ketken bolýy kerek. Pıramıdalar tolyq zerttelip bolǵan joq. Egerde keıin ol jerden buryn eshkim baıqamaǵan qupııa bólmeler, ol bólmelerden adamzattyń shejiresi tabylyp jatsa, tańqalmas edim. Keler urpaqqa arnalǵan shejire men ósıet. Ol urpaq jerdiń adamy bola ma, álde ǵaryshtan keletin basqa adamzat taıpasy bola ma – aıyrmasy joq. Áıteýir sanaly tirshilik ıesine joldanǵan hat.
– Ǵaryshta tirshilik bar dep oılaısyń ba? – dedim men.
– Men ǵalymdarǵa tańqalam, – dedi Erik taǵy bir shylym tutatyp, – jerdiń orbıtasyna shyǵarylǵan teleskoptardyń esepteýinshe, aspanda mıllıondaǵan galaktıka, trıllıondaǵan juldyzdar men planetalar bar kórinedi. Osynsha shetsiz-sheksiz dúnıede tirshilik joq dep qalaı aıta alasyń? Sol sansyz planetalardy aralap kelip baryp, kóz jetkizip baryp aıtqan abzal bolar. Al aspanǵa qarap turyp, «Jerden basqa planetada, búkil ǵaryshta tirshilik joq» dep aıta salý, nadandyq bolyp sanalady. Árıne, Charlz Darvın tirshiliktiń shyǵý tegin dáleldemek bolǵan, tirshilik kúrdelene kele maımyldan adam paıda boldy degendi aıtady. Biraq, darvınızm – kóp teorııanyń biri ǵana. Al biz, jerdi mekendep jatqan adamzat, ǵaryshtyń qaı túkpirinen kelgenimizdi bilmeımiz. Qaısymyzdyń qaı jaqtan kelgenimizdi bilmeımiz.
Men qaıran qaldym.
– Ony qalaı túsinýge bolady?
– Meniń oıymsha, jerdiń halqy ár ǵaryshtan kelgen túrli taıpalardan quralǵan, – dedi Erik, – boldy, endi osymen bul taqyrypty doǵaraıyq.
…Shamamen osy kezde men ónertapqysh Seıilbek Qyshqashevpen tanysqan edim. «Zaman – Qazaqstan» qazaq-túrik gazetinde orys betiniń redaktory qyzmetindemin. Bul Qazaqstan egemendik alyp, orystildi baspasóz memlekettik tilge qarsy kúres bastaǵan kez. Árıne, qazaq baspasózi, qazaq jýrnalısteri bundaı «qubylystarǵa» jaqsylap jaýap beredi. Biraq, orys pen qazaq mádenıeti, ekeýi eki tilde óristegennen keıin, bir-birimen janasaýy qıyn. Qazaq baspasózi ne jaýap jazsa da orys oqyrmanyna jetpeıdi. Al olar oıyndaǵysyn aıtyp otyra beredi. Mine, osy kezde orysqa oryssha jaýap bergen eki adam boldy. Birinshisi – Aldan Aıymbetov, al ekinshisi – osy Seıilbek aǵamyz edi. Orys gazetterindegi materıaldarǵa ertesine-aq jaqsylap jaýabyn berip, artynsha jaýapqa tartylyp, qısapsyz sottarda shyńdalǵan Seıilbek aǵamen 1997 jyly tanysyp, aralasa bastadym. Aralasa kele, onyń qazaq qoǵamynyń qorǵaýshysy ǵana emes, tamasha ónertapqysh ekenine de kózim jetti. Birde, kezekti sotta ıtjyǵys túsip, redakııaǵa qaıtyp kelip, tústen keıingi shaı ústinde otyrǵanbyz. Jýrnalıst qyz-jigitter áńgimelesip otyryp, aqyry pıramıda taqyrybyna oıysqan. Áńgimege men de aralasyp, Erik dosymnan estigenderimdi aıttym. Seıilbek aǵa eleń ete qaldy.
– Oıpyr-aı, mynaýyń bir danyshpan adam boldy ǵoı.
Sodan soń qýlana jymıyp aldy da, – Erteń jumysta bol, bir nárse kórsetem, – dedi.
Erteńine túske qaraı kelgen ol sómkesinen bir jarym lıtrlik plastık shıshaǵa quıylǵan qanqyzyl suıyqtyqty sýyryp aldy.
– Bul ne? – dedim men.
– Keıin aıtam, – dedi Seıilbek aǵa, – Oımaqtaı ǵana ydys kerek.
Sol jerde basqa shıshanyń qaqpaǵyn aldy da, kúreń suıyqty meımildete quıǵan. Redakııanyń ishin áldebir qyshqyl ıis alyp ketti. Qaqpaqty meniń ústelimniń ústińgi bos tartpasynyń túkpirine qoıyp, eppen japty.
– Qulypta, – dedi sodan soń, – Úsh kúnge deıin ashpa. Ózim kelem. Bárin túsindirip kórsetem.
Úsh kúnnen keıin kelip ashqanda, o keremet qaqpaqtyń ishinde tas qatyp tur eken. Seıilbek aǵa bákisin alyp qaqpaqty kesip tastady da úlken tabletka sııaqty dóńgelek qyzyl tasty qolyma ustatty.
– Bul ne ǵajap? – dep suradym.
– Bul granıt, – dedi Seıilbek aǵa, – Seniń áneýkúngi dosyń aıtqan eritilgen tas osy. Men buny osydan tórt jyl buryn taptym.
– Endi bylaı, – dedi keýdesin kere demalyp, – Men qaıtkende seniń sol dosyńmen tanysýym kerek. Mindetti túrde. Meni ertip apar. Jolyqtyr. Aǵalyq ótinishim.
– Óı, jaraıdy, – dedim men, – odan ońaı nárse joq. Ol óte qarapaıym adam. Sizdeı adammen tanysqanyna ol qaıta qýanady.
Jaınaǵan kóktemniń kezi edi. Seıilbek aǵa ekeýmiz «Qyrǵaýyldydan» túsip, Raıymbek aýylyna jaıaý tarttyq. Erik ádetinshe jumystan kelip, demalyp jatyr eken. Ekeýi tanysyp, azdan soń, birin-biri burynnan biletin adamdaı shúıirkelesip ketti. Men tyńdaýshy ǵana bolyp otyrdym.
– Erikjan, – dedi Seıilbek aǵa, – Pıramıdanyń ishinen adamnyń shashy tabylǵany jaıynda men de oqyǵan edim. Sodan soń túrli tájirıbe jasaı bastadym. Ýksýspen, basqa zattarmen. Keıinnen jer betinde birde-bir ósimdik sıntezdeı almaıtyn ýksýstyń bir túri bar ekeni jaıynda oqydym. Ol ýksýsty jylqynyń sút bezderi ǵana sıntezdeı alady eken. Osydan keıin men qymyzben tájirıbe jasaı bastadym. Bıeniń súti, qymyz, jalpy, sút ataýly qasıetti nárse ǵoı, jasaǵan tájirıbelerimdi qudaı keshirsin.
– Tájirıbeler kezinde qansha qymyzdy qurtqanymdy qudaı biledi, – dedi Seıilbek aǵa, – Al mynaý eń sońǵy nátıje. Árqaısysyna on eki lıtrden, 24 lıtr qymyz ketti.
Erik eki shıshany da aınaldyryp kórdi.
– Keremet, – dedi oılana, – Mine, tasty osylaı eritken ǵoı. Pıramıdalardyń janynan balshyq aıdaıtyn qyrmanǵa uqsas óte úlken basseınder tabylǵan. Onyń ne úshin ekenin eshkim de aıtyp bere almady. Oıymsha bul, sol tas eritetin basseınder.
Sodan soń dosym ónertapqysh aǵaǵa saýal tastaǵan.
– Al, Seıilbek aǵa, bul ashqan jańalyqty ne istedińiz? Patent aldyńyz ba?
– Qaıdaǵy patent, – dedi Seıilbek aǵa qolyn siltep, – Bardyq, patent tirkeıtin jerde bir «kisi» otyr. Sózimdi tyńdap bolyp, ózimdi tálkek qyldy. Bunyń ne keregi bar, qazir granıtińniń ákesindeı nebir betonnyń túrleri bar. Ol betondy, tipti, teńizdiń sýy tozdyra almaıdy deıdi. Jańalyǵyńdy qoltyǵyńa qys ta, qaıqaı dedi. Mine, bizdiń patenttiń sıqy.
– Adamdy mezgilsiz ajaldan qutqaryp, onyń ómirin uzarta alatyn uly shıpa tapqanyńyzdy ol beıbaq qaıdan bilsin, – dedi Erik shylymyn soraptap otyryp.
Seıilbek aǵa kózi jarq etip Erikke qaraǵan.
Sóz sońy: Aldııar arýaǵyńa et pen qymyz!
– Qazaqtar ertede nege uzaq jasaǵan? – dedi Erik, – Óıtkeni, qymyz ishken. Árıne, baıyrǵy tarıhtaǵy qazaq azamaty ádette maıdanda óletin bolǵan. Biraq ólmeı, áldeqalaı aman qalǵan adam óte uzaq jasaıtyn bolǵan. Úsh júzge kelip ólgen Maıqy, júz toqsanǵa kelip ólgen Sypyra jyraý… júzden asyp, júz on, júz jıyrmaǵa kelý – qazaq úshin ádepki nárse edi. Júzden asyp ólgen atalarymyzdy kózimizben kórdik. Mine, osynyń bári – qymyzdyń qudyreti.
– Durys aıtasyń, – dedi Seıilbek aǵa, – Árıne, qazaq buryn aýyrmaǵan. Óıtkeni, bala jasynan qymyz ishken, et jegen, aǵzasy, búkil organızmi tap-taza. Ájelerimiz aıtýshy edi, pálen atamyz, túglen babamyz jasy jetip ólgende, máıiti sábıdeı býlanyp, nurlanyp jatýshy edi dep. Qymyzdyń qudyreti.
– Sebebi, granıtti erite alǵan qymyz, adamnyń búıregindegi qum men baýyryna baılanǵan tasty, aterosklerozǵa ushyraǵan adamnyń qan tamyrlaryn bitep battasyp turǵan holesterın, bárin kúl-talqan qylyp eritip, sý qylyp aǵyzyp jiberedi. Sondaı-aq, syrtqa aıdap shyǵýǵa adamnyń óz aǵzasynyń kúshi jetpeı otyrǵan nebir zııandy óńez, ishek qurttaryn da qymyz op-ońaı qyryp salady, aǵyzyp jiberedi. Zııandyny joıady, paıdalyny kúsheıtedi. Qymyzdyń qudyreti osynda, – dedi Erik, – Al aǵzasy osyndaı tap-taza, tamyrlaryn kernep nurly, shıpaly qan aqqan adam uzaq jasamaǵanda qaıtedi.
– Qazaq burynǵydaı saba-saba qymyz ishe almaıdy, – dedi Seıilbek aǵa, – Biraq, men tapqan dárini nasharlaý qymyzǵa, aıranǵa qosyp, tipti jaı sýǵa tamyzyp ishse de áseri tamasha. Osyny aıtyp, Densaýlyq saqtaý mınıstrligine de bardym. Onda otyrǵan «kisi» tyńdap bolyp, yrjıyp, qolymdy qysyp quttyqtady da, shyǵaryp saldy.
– Sebebi, medıına qazir farmaevtıkanyń qoljaýlyǵyna aınaldy, – dedi Erik, – Buryn dári óndirý salasy medıınaǵa baǵynatyn. Endi, kerisinshe, medıına dári óndirýge baǵynady. Sizdiń tapqan dárińizdi qabyldasa, onda shet eldiń baýyr tazalap ót aıdaıtyn, búırek tazalaıtyn dárileriniń keregi bolmaı qalady. Ónertapqyshtyń, ásirese, qazaq sııaqty eldiń ónertapqyshtarynyń taǵdyry osy.
Ekeýi túni boıy otyryp sóılesti. Erteńine qalaǵa qaıttyq. Seıilbek aǵa júzi nurlanyp jol boıy avtobýstyń terezesinen syrtqa qarady da otyrdy.
– Ózińmen pikirles adamdy kezdestirgen qandaı jaqsy, – degen edi ol qoshtasyp turyp, – Jaqsymen ótkizgen bir kúniń – jylǵa teń. Biraq, ol kúnde bola bermeıdi ǵoı.
Sodan beri pálenbaı jyl ótti. Seıilbek aǵa da, Erik dosym da baıaǵyda kóz jumǵan. Keı-keıde ártúrli istiń babynda júrip sol bir ǵajaıyp keshti, eki tiri genıı, tiri danyshpannyń birin-biri qalaı qurmettep, syılasqanyn esime túsirem. Kóńilim birtúrli bosap qalady. Iá, ekeýi de ómirde joly bolmaǵan, taýy shaǵylǵan adam edi. Biraq, ekeýi de týǵan elin janyndaı jaqsy kórgen, qazaqqa qashan da bolsyn degen adal perzent edi. Jatqan jerleri jaıly bolsyn degennen basqa ne keledi bizdiń qoldan. Támám.
Talasbek Ásemqulov
“Almaty aqshamy” 20.03.2014