(Рим мен Спартактан басталып Сейiлбек Қышқашевпен аяқталған хикая)
Бұл хикаяны баян етпес бұрын осының бәрiне себеп болған, осы мақаланы жазып отырған автордың дүниетанымына елеулi дәрежеде әсер еткен адамды үстiртiн болса да таныстырып өткен дұрыс шығар.
… Мен онымен 1977 жылы таныстым. Әскерден келiп ҚазПИ-дiң филология факультетiне түсiп, бiрiншi курсты тәмәмдап, екiншi курсқа өткен кезiм. Ол да әскерден келiп, осы институттың тарих факультетiне түсiптi. Күз едi. Институт факультеттерiнiң арасында көркемөнерпаздар жарысы басталған. Өз факультетiмнiң атынан бәйгеге түсiп, домбырамен бiрнеше күй шертiп, сахнаның сыртына шыққанымда бiр жiгiт келiп қолымды қысып құттықтады. Аты Ерiк екен. Ерiк Көкеев. Ортадан биiктеу бойы бар. Сымбатты. Қоңырсары шашын сол жаққа қайырып қойған. Қылаң өңдi. Көзi… көзi алғашында көк сияқты көрiндi (кейiн уақыт өте оңып, шағырға айналды). Шылымды асықпай, баппен шегiп, түтiндi жез мұртының арасынан қалқытып шығарады.
Бiрақ, менi алғаш танысқанымызда, оның еуропалықтарға ұқсайтын бет-әлпетi емес, бiлiмi таңқалдырған едi. Бiрiншi курс студентiнiң сөз саптасынан оның ерек бiтiмi, айбынды сойы – айна-қатесiз көрiнiп тұр едi. Кейiн таныса келе шыққан тегiне де қанықтым. Әкесiнiң аты Әнуар екен. Кезiнде Қытайда «Мәдени революция» заманында репрессияға ұшыраған бiр топ қазақ интеллигенциясы осы Әнуар ағамыздың шәкiрттерi болып шықты. Бергi бетке өткеннен кейiн де ұстаздық қызметтен қол үзбеген Әнуар Көкеев ақсақалды Аягөз өңiрi әлi ұмытқан жоқ.
Бұл бiздiң бағыт-бағдарымыздың, ұстанатын мұрат-мүддемiздiң анықталған кезi. Гуманитарлық саланы таңдап алып, ендi алаңсыз бiлiм жолына түскен, бiр күнiмiздi, бiр сағат уақытымызды бос жiбермей, кiтап оқуға кiрiскен кезiмiз.
Ғылым академиясының кiтапханасы, Пушкин атындағы ұлттық кiтапхана – қазақтың екi ұлы бiлiм ордасы бiздiң пайдалануымызда. Кiтапхана таңертең 8-де ашылады, 8-де кiремiз. Кешкi 8-де жабылады, 8-де шығамыз. Көп ұзамай студенттiк өмiрдi Алматының көшесiн таптап жүру, уақытты сыраханада сауық-сайранмен өткiзу деп түсiнетiн курстас достарымызбен арамыз ашылып болды. Арақты бiрге iшiп, айықтырғышқа бiрге түспегенiмiз үшiн, яғни бiрге болып, бiрге өлмегенiмiз үшiн сол курстастар өкпелеп, қастасып кеттi. Кейiн бiрнешеуiмен кездейсоқ кездесiп қалып, сөйлестiм. «Сатқындығымызды» кешпептi.
Досым Ерiк бiр курс барысында өзiнiң кiм екенiн дәлелдеп болған. Сабаққа бiрде барып, бiрде бармайды. Емтиханға елдiң алды болып кiредi, көздi жұмып тұрып қолына iлiнген билеттi алады, сол тұрған жерiнде жауап бередi, «бестiк» бағаны алып, шығып жүре бередi. Аспирантураны жаңа ғана бiтiрiп, жаңа ғана қорғап келген, күшi бойына сыймай тұрған бiр жас кандидат, студенттiң осынша бiлiмдi болғанын көтере алмай, досымды жұрт көзiнше масқаралап, екi қойып шығарып жiберген. Бiрақ, көп ұзамай өзi масқара болды. Конфликт комиссиясының алдында қайыра емтихан тапсырған Ерiк аталмыш кандидатты қирата жеңiп, «бес» алып шықты. Осыдан кейiн «қатерлi студентке» ешкiм де қараптан-қарап соқтыққан емес. Шағым оның тәртiбiне ғана айтылар едi. Жоғарғы курсқа барғаннан кейiн Ерiк досым сабақ дегендi мүлдем қойды. Бiрақ, қандай шытырман емтихандардан оп-оңай, жан қинамай өтедi. Оның сабаққа келмей үздiк оқуы үйреншiктi нәрсеге айналып, ақыры жұрт оның бар-жоғына назар аудармайтын болды.
1979 жылдың көктемi болатын. Ерiк Көкеев бiр сұмдық тақырыпқа баяндама оқығалы жатыр екен деген қауесет тарады. Айтылған күн, айтылған сағатта ҚазПИ-дiң жаңа ғимаратындағы акт залына жиналдық. Аздан соң тарих факультетiнiң мұғалiмдерi келдi. Зал лық толғаннан кейiн есiктен шырттай киiнген Ерiк кiрдi. Мiнберге көтерiлген ол баяндамасын, анда-санда қазақша түсiнiктеме берiп тұрып, орысша оқыды. Әңгiме Спартак жайында едi. Иә, иә, жүрегi дауалап Римге қарсы қару көтерген Спартак жайында және оның … көшпендi тайпадан шыққандығы жайында едi. Көлемi жердiң алтыдан бiрiн жайлаған алып империяның кезi, өмiрдiң бар саласы, мәдениет пен ғылым-бiлiм, бiр пiкiрлi тоталитаризмге толықтай бағындырылған заман. Шынын айту керек, Ерiктiң бұл баяндамасы нағыз күпiрлiк едi. Олжас Сүлейменовтiң «Аз и Я»-сының дауы жаңа ғана басылған. Көп жұрт үрейлi. Бiрнеше адам орындарынан тұрып, залдан ақырын ғана шығып кеткен. Жүрегiмiз қалтырап, әңгiменiң аяғын күттiк. Iстiң насырға шапқанын кеш сезген мұғалiмдердiң бiреуi орнынан айқайлай көтерiлген.
– Айналайын-ау, сен не айтып кеттiң? Тоқтат, қане! Осы былықтырғаның да жетер!
Әлбетте, орысша айтты. Себебi, мәжiлiске бiрнеше орыс мұғалiм қатысып отырған. Сол-ақ екен, кафедра мүшелерi жапатармағай айқайлап, Ерiктiң үнiн өшiруге тырысқан. Бiрақ, пәлекет пен лаң ұшқындаған сайын балшабектiң жаны кiредi емес пе. Орыс мұғалiмiнiң бiреуi, өктем қимылына қарағанда үш әрiптiң адамы (қазақша айтқанда, «органның адамы») қолын көтерiп жұртты тыйып тастады.
– Шуламаңыздар! Жас оқымысты ойындағысын толықтай айтсын.
У қорғасындай заһар шашқан көздерiн Ерiктiң жүзiне қадаған.
– Продолжайте, молодой человек.
Ерiк, балшабек мұғалiмнiң дөңайбатынан айылын да жиған жоқ. Тағы да жарым сағаттай көсiле сөйлеп, үндi-еуропалық теорияның да, саясиланған тарих ғылымының да быт-шытын шығарып, талқандаған. Залда сiлтiдей тыныштық орнады. Жасы 50-лердi алқымдаған, студенттердiң еркiн ойына үнемi жол беруге тырысатын, демократтау бiр профессор ағамыз бар едi. Барлығымыз сол кiсiнi жақсы көретiнбiз.
– Ал, не болса да, болары болды, – деген едi сол профессор ағамыз шарқ етiп күлiп, – Ендi, артын қайырлы қылсын.
Сол күлкi әлi күнге дейiн құлағымнан кетпейдi. Онда бәрi де бар едi. Қызыл тiлдi әлi күнге дейiн бұғаулап ұстап отыруға тырысқан тоталитаризмге деген наза, ашу-ыза және студенттiң көзсiз ерлiгiне деген сүйсiнiс… Бәрi, бәрi бар едi сол күлкiде. Ендi ағамыздың атын-жөнiн айтайын. Ол, профессор – Асхат Әбiлқаев едi. Мүмкiн мен қателесiп отырған шығармын. Асхат ағамыз ол кезде профессор да болмаған шығар. Бiрақ, тарихи грамматика пәнiн жете меңгерген бiлiмдi ұстазды бiз академиктен кем көрмейтiнбiз.
– Шытырманға кiрдiң, Ерiк, – дедi Асекең, – Бiрақ, мен – сен жағыңдамын.
Ендi, балшабек орыс мұғалiм сөз алды. Сұрақты қардай боратқан.
– Спартакты көшпендi Скиф әулетiнен дейсiз. Оған қандай дәлелдерiңiз бар? – деген көгерiп-сазарып.
– Тацитты тарихшы деп мойындайсыз ба? – дедi Ерiк сауалға сауалмен жауап берiп.
– Әрине, мойындаймын, – дедi орыс мұғалiмi, – Ол антика, қадым заманындағы ең беделдi тарихшы.
– Ендеше, сiз байқамаған болуыңыз керек? Тацит өзiнiң кiтабында Спартак хақында «Номадикус генус» дегендi айтады, – дедi Ерiк жайбарақат, – «Номад» – әлемдiк этимологияда «көшпендi Скиф» дегендi бiлдiредi, ал «Генус», яғни «Ген» – тұқым, шыққан тек дегендi бiлдiредi.
– Спартак Скифтiң даласында емес, Фракияда тұтқынға түстi емес пе? – дедi орыс мұғалiм кекете жымиып. – Ал, Фракия – қазiргi Болгарияның жерi.
– Бұл бар болғаны орыс этимологиясынан, фонетикалық транскрипциядан кеткен қате, – дедi Ерiк тағы да жайбарақат дауыстап. – Мысалы, гректер өз астанасын Атина дейдi, ал орыстар Афина дейдi. Сұлулық пен махаббаттың құдайын гректер Атродита деп атайды, ал орыстар оны Афродита дейдi. Сондықтан, сiз қазiргi Болгария деген елдiң ескi аты Фракия емес – Тракия. Болгарияның бiр уәлаяты қазiр де осылай деп аталады. Ал түрiктiң, оның арғы атасы скифтiң жазуында, әлiпбиiнде дауысты дыбыстар жазылмайды.
– Яғни? – дедi орыс мұғалiм күйiп кетiп.
– Яғни, Спартак сiз айтқандай, қазiргi Болгарияның жерiнде емес, Рим әскерiнiң кезектi бiр жорығында «Түркия» деп аталатын Қара теңiз маңайындағы бiр далалықта тұтқынға түскен. Оның жалғыз өзi емес, қатын-баласымен, үй-орманымен қолға түсуi осыған меңзейдi.
Содан соң Ерiк, сөзiн үстеп, тағы бiрқатар көне Рим тарихшыларын куәлiкке тартқан.
– Жарайды, – дедi орыс мұғалiм қолын сiлтеп, – В конце-концов, қолайыңа жаққан деректердi терiп алып, бiр-бiрiмен қиыстырып концепция жасауға болады. Бұны компиляция дейдi. Сiздiң айтып тұрғаныңыз компиляцияның үлгiсi. Ендi сiз маған мынаны айтыңызшы. Осы келтiрген деректерiңiздiң сыртында, Спартактың көшпендi скиф екенiн куәландыратын темiрдей берiк уәжiңiз бар ма? Уәжiңiз, аргументiңiз бүгiнгi өскелең ғылымға сай болуы керек.
Ерiк ойланып, төмен қарап, сәл үнсiз қалды. Орыс мұғалiм масаттанып орнына отырды. Залда шыбынның ызыңы естiлердей өлi тыныштық орнаған. Кенет Ерiк басын жерден алып, мұң ұялаған көздерiн орыс мұғалiмнiң жүзiне қадады.
– Сiз, «Спартак» фильмiн көрдiңiз бе? – деген даусы сәл қарлығып.
– Әрине, бiр емес, бiрнеше рет көрдiм, – дедi орыс мұғалiм. – Бiрақ, ол фильм әлемдiк тарихтың фундаментальдiк мызғымас деректерi мен қағидаларына сүйенiп жасалған. К вашему сведению.
Ерiк сабырмен сөз аяғын тосқан.
– Ол фильмнiң мына бүгiнгi сiздiң «сенсациялық» баяндамаңызға нендей қатысы бар екенiн түсiнбей тұрмын, – дедi орыс мұғалiм алдыңғы сөзiн кекете үстеп.
Ерiк суық жымиып, жөткiрiндi. Оппоненттi жермен-жексен қылардағы әдетi. Ар жағы не болар екен деп алабұртып күтiп тұрмыз.
– Қалай ойлайсыз, Римге қарсы қанша көтерiлiс болды? – дедi Ерiк.
– Бiрнеше, – дедi орыс мұғалiм, – Тарихта белгiлi бiрнеше көтерiлiс болған.
Ерiк жөткiрiнiп алып, келесi сауалын қойды.
– Атап айтқанда?
– Мысалы, Ганнибалдың көтерiлiсi, Бар-Кохбаның көтерiлiсi, өзiмiз әңгiме етiп отырған Спартак, – орыс мұғалiм саусақтарын бүгiп, Ерiкке таңдана қараған.
– Ганнибал көтерiлiсшi емес, – дедi Ерiк, – Карфаген кейiннен, Ганнибал өлгеннен соң барып Римнiң қоластына кiрдi. Оған дейiн ол егемендi ел, жеке мемлекет болған. Яғни, Римдi күйретем деп соғысқан Ганнибал көтерiлiсшi болып есептелмейдi. Ал, Бар-Кохбаны да көтерiлiсшi деуге келмейдi.
– Неге? – дедi орыс мұғалiм әдетiнше кекетiп, – Бар-Кохбаның көтерiлiсi Римнiң әскерi Иудеяны бағындырып болғаннан кейiн басталды. Сiз өзiңiзге өзiңiз қайшы келiп отырсыз.
– Ешқандай да қайшылық жоқ, – дедi Ерiк. – Бар-Кохбаның күресi Римнiң басқыншылығынан кейiн көп ұзамай басталды. Яғни, еврейдiң көңiлiнде еркiндiктiң сәулесi әлi өшпеген кез, ол аз десеңiз, алаулап жанып тұрған кезi. Сондықтан, бiз, Бар-Кохбаны көтерiлiсшi деп айта алмаймыз. Жалпы, көтерiлiс деген терминнiң өзi дұрыс емес. Қолданыстан алып тастау керек сияқты. Адам тайпаларының еркiндiк жолындағы күресi ғана, сол күрестiң түрлi тағдыры ғана бар. Мысалы, 1930 жылдары поляктар мен финдердiң Сталиндiк системаға қарсы күресiн мен сол Бар-Кохбаның Римге қарсы күресi сияқты ұлт-азаттық күрес деп есептеймiн.
Орыс мұғалiмнiң тiзесi қалтырап, бүгiлiп бара жатқаны сезiлдi.
– Ал ендi Спартакқа қайтып келейiк, – дедi ол баяу дауыстап.
– Жақсы, – дедi Ерiк, – «Рим империясының үстiнде ешқашан күн батпайды» деген мақал қалыпты сол заманнан. Шындыққа жақын, себебi бүгiнгi күн Британия аралынан ары асып, батып бара жатқанда, Кiшi Азия жақтан ертеңгi күн шығып келе жатады екен. Мiне, осының бәрi Римнiң колониялары. Осы жарты дүниенi алып жатқан ұланғайыр империяда еркiндiктiң, теңдiктiң, жалпы рухтың үнi толықтай өшiрiлдi. Рим тоталитарлық империя болатын. Империяның территориясында өлi мен тiрiден не бар – барлығы Римнiң мүддесiне бағындырылған едi. Есiңiзде болар, «Спартак» фильмiнде, Спартактың жанында жүрген бiр ақын жiгiт Рим әскерiнiң тұтқынына түсiп қалады. Бiр түнi император тұтқын ақынды қолтықтап балконға алып шығады да, қару-жарағы ай сәулесiмен шағылысып, Спартакқа қарсы аттанып бара жатқан сансыз шерiктердi қолымен меңзеп, «Қарашы, құл-құтаннан әскер жинаған Спартак бiзге қарсы не iстей алады? Римдi жеккөру, онымен өш болу, онымен күресу мүмкiн бе? Жоқ! Римдi тек қана сүю керек. Римге тек қана қызмет ету керек!» дейдi. Императордың бұл сөзi Рим идеясын айна-қатесiз жеткiзiп тұр. Яғни, Римнiң дәргейiндегi халықтарда неше ғасырлық тепкiнiң салдарынан күрес идеясы бiржола өлген. Римдi соғысып жеңу былай тұрсын, онымен күресу, оған қарсы шығу деген ешкiмнiң ойына да келмейдi. Мiне, осындай кезде, ғайыптан келген бiр адам Римге қарсы күрес бастайды. Және Красс пен Помпей сияқты атағы жер жарған Римнiң қолбасшыларын бiрнеше рет ойсырата жеңедi. Бұның сыры неде?
– Өзiңiз қалай деп ойлайсыз? – дедi орыс мұғалiм.
– Менiң ойымша, және бұл мен осылай ойлағандықтан болған нәрсе емес, ақиқаты сол – бұл Спартактың құлдық жайлаған Рим империясында емес, адам бостандықта туып, еркiндiкте жетiлетiн, басқа, ерiктi қоғамның перзентi екенiн дәлелдейтiн үлкен дерек, айнымас дерек. Яғни, скиф қоғамы Рим үстемдiгiн мойындамаған. Немесе қарапайымдап айтатын болсақ, сахара, көшпендiлер әлеуметi Римнiң құдыретiне, Римнiң егемендiгiне түкiрмейдi де. Жалғыз Спартак Римнiң әскерiн осынша әуреге салды. Ал көшпендiлер, скифтер, ғұндар дегеннiң не екенiн Рим кейiн, Атилланың кезiнде көрдi. Римнiң әмiршiлерi, бүкiл Римнiң сенаты «Қаланы қирата көрмеңiз, халықты қыра көрмеңiз» деп Атилланың алдында тiзерлеп тұрып, тарту-таралғыға сұлу қыздарын, керуен-керуен алтындарын алып келген. Сенбесеңiз, Момзен мен Гумилевтi оқыңыз. Бұл ғұндардың Қытайдан жеңiлiп, Хуанхэ – Сарыөзендi тастап шығып, Еуропаға ауған кезi. Әскерiнiң оннан тоғызы қырылып, әлсiреген кезi. Соның өзiнде Римдi тiзерлетiп тұрғызып қойған. Ал күшi толық болса, ғұн әлеуметi қандай iстер тындырар едi? Мiне, осы скиф, ғұн деп отырғанымыз Спартактың артында тұрған қасиеттi жұрты. Бүгiнгi баяндамада айтайын дегенiм осы. Көңiл қойып тыңдағандарыңыз үшiн рахмет.
– Тұра тұрыңыз, – дедi орыс мұғалiм, – Соңғы сауал. «Спартак» сөзiнiң этимологиясы туралы ойланып көрдiңiз бе?
– Мен сiздiң ненi меңзеп тұрғаныңызды түсiндiм. Спартактың есiмiн көне Грекиядағы Спарта қаласына апарып тiремексiз. Айтайын сiзге, бұл жасанды, қате этимология, – дедi Ерiк.
– Сiзше қалай болар едi? – дедi орыс мұғалiмi.
Ерiк қалтасындағы шылым қораптан бiр темекi суырып тiсiне тiстедi. Артынша өзiнiң қайда тұрғаны есiне түскен болуы керек, темекiнi жұлып алып, қайтадан қалтасына салып қойды. Отырған жұрт ду күлген.
– Менiңше былай, – дедi Ерiк. – Бұлғардың ханы Құбраттың үш ұлы болған ғой. Баян, Аспарух және Ботбай. Хазарлардың жорығы кезiнде Құбрат елдi үшке бөлiп үш ұлына табыстайды, үшеуiн үш тарапқа аттандырады. Баян мен Ботбай бастаған елдi хазарлар қуып жетiп қырған. Ал Аспарух бастаған ел Балкан түбегiне аман-есен жетiп, қазiргi Болгария мемлекетiнiң негiзiн қалаған. Аспарух осы болгар хандарының түп атасы болып саналады. Қазiргi Жамбыл облысында Аспара деген тау бар. Мiне, Аспарух, Аспара және Спартак барлығы бiр түбiрден тараған сөздер. Яғни скифтiң, одан кейiн ғұнның жалқы есiмдерi.
Бұдан кейiнгi залда орнаған тыныштықты мен Гогольдiң «Ревизорындағы» «мылқау көрiнiске» теңер едiм. Мiнберде советтiк тарих ғылымының алпыс жылдық өтiрiгiн ойран-ботқа қылып, астын-үстiне келтiрген қаршадай бала залда кафедра мұғалiмдерi және қызық көрiп келген басқа факультеттiң студенттерi… Өлi үнсiздiк…
Кенет бағанадан берi баяндамашымен тоқтаусыз салғыласқан орыс мұғалiм орнынан тұрып.. қол соқты. Содан кейiн ғана басқа мұғалiмдер соған ерiп шапалақ ұрған. Бiрақ, көп адам бұл баяндаманың iзсiз кетпейтiнiн сезген едiк. Солай болды да. Бiрнеше күннен кейiн Ерiк оқудан шығарылды.
Бiрақ күзде академияның кiтапханасынан Ерiктi ұшырастырып, сәл таңданып жөн сұраған едiм.
– Мен қайтадан оқуға қабылдандым, – деген едi Ерiк, әдетiнше шылымын баппен сорып тұрып, – Профессор Шойынбаев кiрiсiп, оған Асхат ағамыз қосылып, алып қалды. Ендi оқу бiтiргенше тыныш жүр дедi.
Қатты қуандым. Өзiм де оған, күшiңдi қолыңа диплом алып алғаннан соң көрсетесiң, әзiрге тыныш жүр деп ақыл қостым. Алайда, Ерiк Көкеевтiң «қара тiзiмге» iлiнгенi анық едi. ҚазПИ-дi бiтiргеннен кейiн Мәскеу университетiнiң Тарих факультетiне түспек болды. Әрекетiнен ештеңе шықпады. Ол кезде iстiң жөнi қазiргiден басқашалау болатын. Кеңес Одағының астанасына абитуриент қаптап кетпес үшiн Мәскеудiң жоғары оқу орындарынан арнайы комиссиялар келiп емтиханды ұлттық республикалардың астаналарында өткiзетiн. Оқуға осы қатал сыннан өткен азғантай адам ғана аттанатын. Ал өз бетiмен Мәскеуге барған адам әдетте емтиханнан құлап қайтатын. ВГИК, ГИТИС, МГУ, Горький атындағы әлем әдебиетi институты, т.б. оқу орындарының мұғалiмдерi жазда Алматыда жүретiн. Ерiк осы Алматыдағы емтиханға жiберiлмеген. Ендi Мәскеуге барса да ештеңе шықпайтынын бiрден сездi.
– Қара тiзiмдегi жоғарғы топ – элитаға кiрген болуым керек, – деген тағы бiр жолыққанда, – Барлық жерде жол жабық. Ештеңенi түсiндiрмейдi. Бiрақ өткiзбейдi.
Кейiннен аспирантураға барды. Бiрақ, тақырыпты алдын-ала жасалған тiзiмнен таңдап алу керек екенiн көргенде, бұрылып жүре берген.
– Социалистiк системаны жырлайтын адамдар менсiз де жеткiлiктi, жыртылып-айрылады, – дептi ғылыми хатшының бөлмесiнен шығып бара жатып.
Бiрақ, Ерiк бiлiмге қанығудан айныған жоқ. Туған ауылы Аягөзде екi-үш жыл ұстаздық қызметте болып, содан соң үй iшiмен Алматыға, қаланың түбiндегi Райымбек ауылына көшiп келдi. Ендi ұшан-теңiз мол бiлiмдi публицистикалық жолмен жарыққа шығармақ болды. Бiрақ бұл тарапта да жолы болмады. Әлбетте, бұл жердегi ең үлкен кедергi – идеология. Ерiктiң тақырыбы – қалай жасырып амалдасаң да, қалай майласаң да өтпейтiн тақырып. Себебi оның iлiмi, мұраты, үндiеуропалық теорияға, дәлiрек айтқанда, қара халықтарды кiрiптар күйде ұстауды көздеген, ғылымға қатысы шамалы саяси теорияға қарсы едi. Қазiр көп адам ұмытып кеттi. Ал Кеңес заманында солай болған. Барлық кiтапта сенiң қор болғаның, кем болғаның айтылады. Сен сондайсың дейдi. Және бүгiн ғана емес, баяғыдан солай болған, әлмисақтан берi табанымыздың астында жатқансың, сенi адам қылған бiз дейдi. Ендi қияметке дейiн осылай болады, тiптi, қияметтен кейiн де осылай болады дейдi. Мыңжылдықтар бұрын бiздiң басымыздан өткен, әлемдiк тарих сөзсiз мойындаған ерлiк дәуреннiң өзiн терiске шығарады, айтқызбайды, жазғызбайды.
Екiншi кедергi – баспасөз, бұқаралық-ақпарат құралдарының басында отырған өз қазағыңның бiрде ашық, бiрде жасырын қиястығы. Қандай болмасын газеттiң өнер, мәдениет немесе ғылым бөлiмiн меңгерiп отырған әлдебiр шаласауат журналистiң, алдына келген талантты автормен бақас, бақталас болуы – қазақ мәдениетiн тұралатқан ең ауыр iндеттiң бiрi осы едi. Инемен құдық қазып жүрiп тапқан дүниенi көзмайыңды тауысып, ойланып-толғанып жазасың. Мұратың – қайткенде қазақтың өресiн, абыройын өсiру, тарихта кеткен есесiн қайтару. Редакцияға, ғылым, мәдениет бөлiмiне алып келесiң. Ол жерде ҚазМУ-дiң журналистика факультетiн жаңа ғана бiтiрген немесе бiтiрмей жатып жұмысқа алынған бiр «кiсi» отырады. Бiр ғажабы (талай байқаған нәрсем) әдетте ол «кiсi» айнаға қарап тотыдайын таранған, ернi қаймақтай жұқа сұлуша, талдырмаш жiгiт болып шығады. Сен автор емессiң, ғалым емессiң, оның тырнағын алып сәнденуiне кедергi келтiрiп тұрған шыбын сияқтысың. Мақалаңды алады. Аллахуакбар. Өзiнiң түсiнуге өресi жетпесе, бас редактормен ақылдасу деген болмайды. Оның үстiне қолжазба авторға қайтарылмайтыны бар емес пе. Сонымен, мақалаңыз iзiм-қайым жоғалады. Күндердiң күнiнде аталмыш сұлу ол мақаланы өз атынан жариялап жiберсе, қайран қалмайсыз. Әрине өзiнiң сұлулық деңгейiне сай етiп өзгертiлген, дәлiрек айтқанда, дым түсiнбей интерпретация жасалған. Мысалы, зiлдiң (мамонт) сүйегiнен жасалып, терiсiмен қапталған лашықтың жетiле келе қалайша қазақтың киiз үйiне айналғандығы жайында жазылған Ерiк досымның тамаша мақаласы кейiннен ғылыми журналда отырған әлдебiр редактордың атынан жарияланғандығын өз көзiммен көрген едiм.
Сонымен барлық тарапта жолы кесiлген Ерiк Көкеев қатардағы ауыл мұғалiмi болып қалды. Бiр рет қана философия институтының аспирантурасына барып жөн сұрады да, ауылына қайтты. Кейiннен бiр топ жас оқымыстылардың Ерiктi үйiрсектеп жүргенiн байқадым. Бiр ғалым әйел ай бойы Ерiктiң ақыл-кеңесiн алды. Көшпендi өркениет тудырған ұлы мәдениеттiң ең асқақ көрiнiсi – аспан тарихының барлық кiлтипандары, бүкiл шежiресi, жер сiлкiнуден бастап, жұтқа дейiнгi аралықтағы табиғаттың барлық құбылыстары мен апаттары ескерiлiп, орын алған қазақтың алпыс жылдық күнтiзбесiнiң бүкiл қыр-сырын Ерiк бiрнеше күннiң iшiнде сол адамға айтып бергенiн де мына пендеңiз көрiп едi. Кейiннен ол ғалымның докторлық диссертациясы монография болып шықты. Оқыдым. Авторлар мен мәлiмет берген адамдардың тiзiмiнен Ерiк досымның есiмiн таба алмадым.
Кейiннен жанындағы iшiп кетер, жеп кетерлерден әбден жерiген, өзiне лайықты орта таба алмаған Ерiк ақырындап iшкiлiкке салынды. Салына-салына нағыз маскүнемдiк жолға түстi.
…Ол 2004 жылы 48 жасында дүниеден қайтты. Сүйегi сол Райымбек ауылының маңайындағы қабырстанға жерлендi. Кейiн мен досым жайлы көп ойландым. Әрине, өмiр бойы құрметтеп өтем. Бiрақ, неге осылай болды деген ой маза бермейдi. Атадан асып туған, құдай осындай биiк сана, осыншама өнер берген адам неге осындай абыройсыз өлiмге барды? Серiкбол Қондыбайдан зағип емес едi ғой. Серiкбол омыртқасы мертiгiп, тоғыз жыл арбада отырып-ақ бiр ғылыми институттың iстейтiн жұмысын жалғыз өзi тындырып кеттi. Әрқайсысы сайдың тасындай 16 кiтап жазды. Ал Ерiктiң артында өресi тым биiк бiрнеше мақала мен дастархан басында «пәлен жерде, түглен жерде былай айтқан екен» деген ауызекi әңгiмелер ғана қалыпты.
Ойымша ол күйрек адам болған. Бiр-екi адам емес, бүкiл система ғылымның өркендеуiне қарсы екенiн көргеннен кейiн күрт омырылған. Сол күйрегеннен оңалмаған. Бұндай бойкүйездiк пен апатияны осылай ғана түсiндiруге болатын сияқты.
О дүниеге барып-қайтқандай куәландыра алатын кейбiр адамдардың айтысына қарағанда, Алла тағала адамнан жауап алғанда «Мен саған осындай да осындай өнер бердiм, қабiлет бердiм, сен соны не iстедiң? Қандай жолға жұмсадың?» деп сұрайды екен. Осы рас болса, онда менiң абзал досым қазiр Жаратушының алдында қатал тергеүде отыр. Тек Жаппар Ием оның адамдық, пенделiк әлсiздiктерiне кешiрiммен қараса екен деп тiлеймiн.
***
Бүгiнгi әлемдiк ғылым Мысыр пирамидаларының шыққан тегiн түсiндiрiп бере алмайды. Бар қабiлетi бұл алып құбылыстардың өлшемдерi мен пропорцияларының қазiргi математиканың деңгейiнен еш кем емес, ал кейiнiректе одан артық екенiн мойындап, бас шайқауға ғана жетедi.
Бiрде мен Ерiктен осы жайында сұрадым.
– Сенiң ойыңша бұл пирамидаларды кiм салған және қалай салған? – дедiм мен, – Сенiң гениальный миың бұл жөнiнде не ойлайды?
Ерiк әдетiнше шылымын тұтатып, ойлана отырып баяу әңгiмелеп кеткен.
– Мен бұл жайында тәуiр-ақ ойландым. Әлемдiк ғылымда теория көп. Бiр ғалымдар бұл пирамидаларды атланттар, яғни, бұдан 100-120 мың жыл бұрын өмiр сүрген алыптар салған дейдi. Гректiң мифологиясындағы атланттар бар емес пе. Солар. Бiрақ өзiң ойла, пирамидаларды құрап тұрған блоктың ең жеңiлi 60 тонна екен. Айуанның ең үлкенi кит те бұндай салмақты тарта алмайды. Ал пiл орнынан да қозғалта алмайды. Осындай блокты көтерiп, тасып, қалап шыққан ондай алып адамдардың тым құрмаса бiреуiнiң қаңқасы осы уақытқа дейiн табылуы керек едi ғой. Мен әлемдiк археологияға қатысты журналдарды қарап, ең соңғы мәлiметтердi қалт жiбермей қадағалап отырамын. Әзiрге атланттардың қаңқасы, скелетi табылды деген дерек жоқ. Екiншi бiр топ ғалымдар бұл жерде алып гранит таулар мен төбелер болған, көне адамдар сол тау мен төбелердi қашап, шауып осы пирамидалардың формасына келтiрген дейдi. Әрине, бұл балаң теория. Себебi, жынысына қарағанда ол жерде тау болмау керек. Шөл дала. Керiш құм. Жарайды, тауларды қашап болды дейiк, бiрақ блоктардың арасындағы жiк қалай жасалған? Ол мүмкiн нәрсе емес. Бұл теория да түкке жарамайды. Ендi бiр топ ғалымдар бұл блоктарды еңiс жолымен жоғары сүйреп шығарып, қалаған дейдi. Ертедегi адамдар осылай iстеген дейдi.
– Пiл мен мамонт тарта алмаған блокты адам қалай сүйрейдi? – дедiм мен.
Ерiк жымиып күлдi.
– Солай дейдi. Қайдан бiлейiн. Блоктың жүретiн еңiс жолын үйкелiстi азайтатын маймен майлап, блоктың өзiн ұзын трос байлап, шығыршықпен тартқан дейдi.
– Ал ендi Ерiк Көкеев бұл турасында не айтады екен, соны тыңдайық, – дедiм мен қалжың-шыны аралас.
Дәл осы кезде бөлмеге Ерiктiң шешесi кiрiп, үстел үстiне бiр ескi шәугiмдi қойды.
– Ерiк, мына шәугiмдi не көршiлерге бере сал, не күресiнге лақтыр. Қағы қалыңдап, түкке жарамай қалды, – дедi де, бұрылып шыға бердi.
Аздан соң шәй үстiнде Ерiк, қарындасын шақырып алған да, қолына ақша ұстатып, сыбырлап бiр тапсырма берген. Шәйден кейiн Ерiктiң бөлмесiне кiргенiмiзде, үстел үстiнде күйесiнен тазартылып айнадай жарқыраған шәугiм мен бақандай алты бөтелке сiрке қышқылы тұр едi.
– Мiне, қара, – дедi Ерiк орындыққа отырып жатып, – Мынау шәугiмнiң қағы үш елi болып кетiптi. Мана сызғышпен өлшедiм, 6 см. Қағы қалыңдаған сайын бұл шәугiмнен шәй iшу қиындай бередi. Әсiресе асыққанда қайнамай ит қылады. Кем дегенде бiр сағат тосу керек. Бiздiң қазақ ат қойғыш халық қой. Мынадай шәугiмдi не деп айтады бiлесiң бе? «Таскөт» шәугiм дейдi. Ендi қара. Уксус эссенциясын осының iшiне құямын. Алты бөтелкенiң барлығын тоғытқан Ерiк шәугiмнiң қақпағын шүберекпен нығыздап жапты, шүмегiн қағаз тығынмен тығындады. Содан соң әлденеше қабат целлофанмен орап, орамалдармен қымтап, шкафтың iшiне қойып, есiгiн құлыптап тастады.
– Бiр аптадан кейiн кел, – дедi маған, – қызық көресiң.
Қолым тимей, бiр апта емес, араға он күн салып келдiм. Ерiк сабақтан кейiн демалып жатыр екен. Амандасқаннан кейiн, шкафты ашып, орамал-целлофандарды шешiп, шәугiмдi алды, iшiндегi исi аңқыған қышқылды басқа бiр ыдысқа құйды.
– Ал, ендi қара, – дедi шәугiмдi үстел үстiне қойып.
Қолына үлкен қасықты алды да шәугiмнiң iшiндегi баттасқан қақты жұмсақ балмұздақ құсатып, қырып алып тастады. Үлкен тегешпен орта тегеш қоймалжың сұрғылт балшық болып шықты. Ерiк сол қақты қалыпқа құйып, кесе жасады (кейiннен, кепкеннен соң, бүйiрiне стронций бояуымен әдемi сурет салып, отқа күйдiрiп шыңдап алды да, ұзақ жылдар бойы сол кесемен шәй iшiп жүрдi.
– Пирамида туралы сұрап едiң ғой, – дедi күлiп, шылымын тұтатып жатып, – мiне, менiң жауабым осы.
– Сонда қалай болғаны? – дедiм мен өз көзiме өзiм сенбей.
– Солай болған, – дедi Ерiк түтiндi бiр бұрқ еткiзiп, – пирамиданы осылай жасаған. Көне өркениет тасты ерiтетiн технологияны меңгерген. Мыңдаған тонна граниттi осылай ерiтiп, ағаш қалыпқа бетон құсатып құйып, пирамиданы осылайша жасап шыққан.
– Көңiлiмде осыған қатысты күмән қашан пайда болды дейсiң ғой? – дедi Ерiк алдыңғы сөзiн үстеп, – 1930 жылдары болса керек, ұмытпасам, ең үлкен пирамиданың бiрi – Хефреннiң пирамидасының iшiнде, қазына тұрған бөлмеге апаратын дәлiзден адамның шашы табылған. Үлкен ғалымдардың жанында ерiп жүрген екiншi қатардағы археологтардың бiрi қабырғадан елеусiз ғана шығып тұрған шашты байқап қалады. Содан соң, кейiннен өзiнiң естелiгiнде осы жайында жазады. Осы мәлiметтi оқығандағы таңқалғанымды көрсең. Көп ұзамай пирамидалардың құпиясын түсiндiм. Бiрнеше тал шаш, ол құрылысшылардан кездейсоқ қалып қойған нәрсе. Немесе, көне өркениет осылайша, бұл жұмбақтың шешiмiн өзi айтып та кетуi мүмкiн. Осыдан келiп тастағы жазулардың сыры ашылды. Бұл жерде үш технология бар. Бiрiншiсi, бұл эпитафияларды жоғарыдағыдай құйып жасаған. Тас қата бастағанда барып жазу жазылған. Екiншi, бұл бұрыннан белгiлi амал, тасты қып-қызыл қылып қыздырады да, сiрке сумен жазу жазады. Тас суығаннан кейiн ысқылағанда, уксустың тиген жерi езiлiп, суға жуылып кетедi. Үшiншi амал, көне адамдарда қазiргi құлпытасқа жазу жазатын бұрғыға ұқсас үлкен айналыста тасты жеп шығатын асыл бұрғы болған. Ал тасты қашап жазды дегенге мен сенбеймiн. Бiр әрiптi қашауға 1-2 апта уақыт кетуi мүмкiн. Ал мыңдаған әрiптен тұратын үлкен текстердi қашап шығару үшiн қанша уақыт керек? Тағы бiр технология бар. Қыш кiтапшаға жазу жазады, кептiредi, күйдiредi, содан соң суға салып тастайды. Қыш кiтап суда жатып ақыры берiшке айналады. Бiрақ, бәрiбiр оның қыш екенi көрiнiп тұрады.
Естiгенiмдi ақылға сыйғызу қиын едi.
– Сонда тұтас бiр тауды қалай құйып шығады? – дедiм әлi де күмәнiм сейiлмей.
– Оның несi таң? – дедi Ерiк өз кезегiнде таңқалып, – Қытайлар алты мың шақырымдық алып қабырғаны қалай тұрғызды, сол сияқты. Мысалға жүз мыңдаған адам шелекпен құя бередi, құя бередi. Әйтеуiр бiр күнi бiтiредi. Мiне, сондай да сондай көп болған көне дүниеде.
– Ал сенiң ойыңша, осы пирамидалар не үшiн салынған? – дедiм мен.
– Кiм бiлiптi, – дедi Ерiк қолын жайып.
– Жоқ, менiң бiлгiм келетiнi, сенiң ойыңша қалай? – дедiм қайталап.
Ерiк шылымын сорғыштап ұзақ үнсiз отырып қалды.
– Кiм бiледi, – дедi содан кейiн қайтадан қолын жайып, – Жанартаулардан, жер сiлкiнетiн тектоникалық жiктерден аулақ жатқан таулардың қараптан-қарап балқып қатып қалғанына қарағанда, жер бетiнде, ықылым замандарда ядролық соғыс болған сияқты. Содан кейiн Үндiстанның «Рамаяна» мен «Махабхарата» сияқты ұлы эпостарында жер дүниенi өртеп, тауларды балқытқан әлдебiр от қару жайында көп айтылды. Тiптi, қазiргi ұшақтарға ұқсас әуенмен ұшатын аппараттардың болғандығы айтылады. Ол аппарат «виман» деп аталған екен. Ойымша, жер өркениетi бiр емес, бiрнеше рет жойылған. Пайда болған. Дамиды. Шыңға шығады. Жойылады. Осылайша бiрнеше рет қайталанған. Сол себептi, мемлекет дегеннiң, ғылым-бiлiм, өнер дегеннiң, жалпы, фәни дүниенiң баянсыз, тұрлаусыз екенiне көзi жеткен адамзат, дәлiрек айтқанда, құдыреттi перғауындар келер ұрпаққа өсиет ретiнде адамзат тарихын осылайша таңбалап кеткен болуы керек. Пирамидалар толық зерттелiп болған жоқ. Егерде кейiн ол жерден бұрын ешкiм байқамаған құпия бөлмелер, ол бөлмелерден адамзаттың шежiресi табылып жатса, таңқалмас едiм. Келер ұрпаққа арналған шежiре мен өсиет. Ол ұрпақ жердiң адамы бола ма, әлде ғарыштан келетiн басқа адамзат тайпасы бола ма – айырмасы жоқ. Әйтеуiр саналы тiршiлiк иесiне жолданған хат.
– Ғарышта тiршiлiк бар деп ойлайсың ба? – дедiм мен.
– Мен ғалымдарға таңқалам, – дедi Ерiк тағы бiр шылым тұтатып, – жердiң орбитасына шығарылған телескоптардың есептеуiнше, аспанда миллиондаған галактика, триллиондаған жұлдыздар мен планеталар бар көрiнедi. Осынша шетсiз-шексiз дүниеде тiршiлiк жоқ деп қалай айта аласың? Сол сансыз планеталарды аралап келiп барып, көз жеткiзiп барып айтқан абзал болар. Ал аспанға қарап тұрып, «Жерден басқа планетада, бүкiл ғарышта тiршiлiк жоқ» деп айта салу, надандық болып саналады. Әрине, Чарльз Дарвин тiршiлiктiң шығу тегiн дәлелдемек болған, тiршiлiк күрделене келе маймылдан адам пайда болды дегендi айтады. Бiрақ, дарвинизм – көп теорияның бiрi ғана. Ал бiз, жердi мекендеп жатқан адамзат, ғарыштың қай түкпiрiнен келгенiмiздi бiлмеймiз. Қайсымыздың қай жақтан келгенiмiздi бiлмеймiз.
Мен қайран қалдым.
– Оны қалай түсiнуге болады?
– Менiң ойымша, жердiң халқы әр ғарыштан келген түрлi тайпалардан құралған, – дедi Ерiк, – болды, ендi осымен бұл тақырыпты доғарайық.
…Шамамен осы кезде мен өнертапқыш Сейiлбек Қышқашевпен танысқан едiм. «Заман – Қазақстан» қазақ-түрiк газетiнде орыс бетiнiң редакторы қызметiндемiн. Бұл Қазақстан егемендiк алып, орыстiлдi баспасөз мемлекеттiк тiлге қарсы күрес бастаған кез. Әрине, қазақ баспасөзi, қазақ журналистерi бұндай «құбылыстарға» жақсылап жауап бередi. Бiрақ, орыс пен қазақ мәдениетi, екеуi екi тiлде өрiстегеннен кейiн, бiр-бiрiмен жанасауы қиын. Қазақ баспасөзi не жауап жазса да орыс оқырманына жетпейдi. Ал олар ойындағысын айтып отыра бередi. Мiне, осы кезде орысқа орысша жауап берген екi адам болды. Бiрiншiсi – Алдан Айымбетов, ал екiншiсi – осы Сейiлбек ағамыз едi. Орыс газеттерiндегi материалдарға ертесiне-ақ жақсылап жауабын берiп, артынша жауапқа тартылып, қисапсыз соттарда шыңдалған Сейiлбек ағамен 1997 жылы танысып, араласа бастадым. Араласа келе, оның қазақ қоғамының қорғаушысы ғана емес, тамаша өнертапқыш екенiне де көзiм жеттi. Бiрде, кезектi сотта итжығыс түсiп, редакцияға қайтып келiп, түстен кейiнгi шай үстiнде отырғанбыз. Журналист қыз-жiгiттер әңгiмелесiп отырып, ақыры пирамида тақырыбына ойысқан. Әңгiмеге мен де араласып, Ерiк досымнан естiгендерiмдi айттым. Сейiлбек аға елең ете қалды.
– Ойпыр-ай, мынауың бiр данышпан адам болды ғой.
Содан соң қулана жымиып алды да, – Ертең жұмыста бол, бiр нәрсе көрсетем, – дедi.
Ертеңiне түске қарай келген ол сөмкесiнен бiр жарым литрлiк пластик шишаға құйылған қанқызыл сұйықтықты суырып алды.
– Бұл не? – дедiм мен.
– Кейiн айтам, – дедi Сейiлбек аға, – Оймақтай ғана ыдыс керек.
Сол жерде басқа шишаның қақпағын алды да, күрең сұйықты меймiлдете құйған. Редакцияның iшiн әлдебiр қышқыл иiс алып кеттi. Қақпақты менiң үстелiмнiң үстiңгi бос тартпасының түкпiрiне қойып, еппен жапты.
– Құлыпта, – дедi содан соң, – Үш күнге дейiн ашпа. Өзiм келем. Бәрiн түсiндiрiп көрсетем.
Үш күннен кейiн келiп ашқанда, о керемет қақпақтың iшiнде тас қатып тұр екен. Сейiлбек аға бәкiсiн алып қақпақты кесiп тастады да үлкен таблетка сияқты дөңгелек қызыл тасты қолыма ұстатты.
– Бұл не ғажап? – деп сұрадым.
– Бұл гранит, – дедi Сейiлбек аға, – Сенiң әнеукүнгi досың айтқан ерiтiлген тас осы. Мен бұны осыдан төрт жыл бұрын таптым.
– Ендi былай, – дедi кеудесiн кере демалып, – Мен қайткенде сенiң сол досыңмен танысуым керек. Мiндеттi түрде. Менi ертiп апар. Жолықтыр. Ағалық өтiнiшiм.
– Өй, жарайды, – дедiм мен, – одан оңай нәрсе жоқ. Ол өте қарапайым адам. Сiздей адаммен танысқанына ол қайта қуанады.
Жайнаған көктемнiң кезi едi. Сейiлбек аға екеумiз «Қырғауылдыдан» түсiп, Райымбек ауылына жаяу тарттық. Ерiк әдетiнше жұмыстан келiп, демалып жатыр екен. Екеуi танысып, аздан соң, бiрiн-бiрi бұрыннан бiлетiн адамдай шүйiркелесiп кеттi. Мен тыңдаушы ғана болып отырдым.
– Ерiкжан, – дедi Сейiлбек аға, – Пирамиданың iшiнен адамның шашы табылғаны жайында мен де оқыған едiм. Содан соң түрлi тәжiрибе жасай бастадым. Уксуспен, басқа заттармен. Кейiннен жер бетiнде бiрде-бiр өсiмдiк синтездей алмайтын уксустың бiр түрi бар екенi жайында оқыдым. Ол уксусты жылқының сүт бездерi ғана синтездей алады екен. Осыдан кейiн мен қымызбен тәжiрибе жасай бастадым. Биенiң сүтi, қымыз, жалпы, сүт атаулы қасиеттi нәрсе ғой, жасаған тәжiрибелерiмдi құдай кешiрсiн.
– Тәжiрибелер кезiнде қанша қымызды құртқанымды құдай бiледi, – дедi Сейiлбек аға, – Ал мынау ең соңғы нәтиже. Әрқайсысына он екi литрден, 24 литр қымыз кеттi.
Ерiк екi шишаны да айналдырып көрдi.
– Керемет, – дедi ойлана, – Мiне, тасты осылай ерiткен ғой. Пирамидалардың жанынан балшық айдайтын қырманға ұқсас өте үлкен бассейндер табылған. Оның не үшiн екенiн ешкiм де айтып бере алмады. Ойымша бұл, сол тас ерiтетiн бассейндер.
Содан соң досым өнертапқыш ағаға сауал тастаған.
– Ал, Сейiлбек аға, бұл ашқан жаңалықты не iстедiңiз? Патент алдыңыз ба?
– Қайдағы патент, – дедi Сейiлбек аға қолын сiлтеп, – Бардық, патент тiркейтiн жерде бiр «кiсi» отыр. Сөзiмдi тыңдап болып, өзiмдi тәлкек қылды. Бұның не керегi бар, қазiр гранитiңнiң әкесiндей небiр бетонның түрлерi бар. Ол бетонды, тiптi, теңiздiң суы тоздыра алмайды дейдi. Жаңалығыңды қолтығыңа қыс та, қайқай дедi. Мiне, бiздiң патенттiң сиқы.
– Адамды мезгiлсiз ажалдан құтқарып, оның өмiрiн ұзарта алатын ұлы шипа тапқаныңызды ол бейбақ қайдан бiлсiн, – дедi Ерiк шылымын сораптап отырып.
Сейiлбек аға көзi жарқ етiп Ерiкке қараған.
Сөз соңы: Алдияр аруағыңа ет пен қымыз!
– Қазақтар ертеде неге ұзақ жасаған? – дедi Ерiк, – Өйткенi, қымыз iшкен. Әрине, байырғы тарихтағы қазақ азаматы әдетте майданда өлетiн болған. Бiрақ өлмей, әлдеқалай аман қалған адам өте ұзақ жасайтын болған. Үш жүзге келiп өлген Майқы, жүз тоқсанға келiп өлген Сыпыра жырау… жүзден асып, жүз он, жүз жиырмаға келу – қазақ үшiн әдепкi нәрсе едi. Жүзден асып өлген аталарымызды көзiмiзбен көрдiк. Мiне, осының бәрi – қымыздың құдыретi.
– Дұрыс айтасың, – дедi Сейiлбек аға, – Әрине, қазақ бұрын ауырмаған. Өйткенi, бала жасынан қымыз iшкен, ет жеген, ағзасы, бүкiл организмi тап-таза. Әжелерiмiз айтушы едi, пәлен атамыз, түглен бабамыз жасы жетiп өлгенде, мәйiтi сәбидей буланып, нұрланып жатушы едi деп. Қымыздың құдыретi.
– Себебi, граниттi ерiте алған қымыз, адамның бүйрегiндегi құм мен бауырына байланған тасты, атеросклерозға ұшыраған адамның қан тамырларын бiтеп баттасып тұрған холестерин, бәрiн күл-талқан қылып ерiтiп, су қылып ағызып жiбередi. Сондай-ақ, сыртқа айдап шығуға адамның өз ағзасының күшi жетпей отырған небiр зиянды өңез, iшек құрттарын да қымыз оп-оңай қырып салады, ағызып жiбередi. Зияндыны жояды, пайдалыны күшейтедi. Қымыздың құдыретi осында, – дедi Ерiк, – Ал ағзасы осындай тап-таза, тамырларын кернеп нұрлы, шипалы қан аққан адам ұзақ жасамағанда қайтедi.
– Қазақ бұрынғыдай саба-саба қымыз iше алмайды, – дедi Сейiлбек аға, – Бiрақ, мен тапқан дәрiнi нашарлау қымызға, айранға қосып, тiптi жай суға тамызып iшсе де әсерi тамаша. Осыны айтып, Денсаулық сақтау министрлiгiне де бардым. Онда отырған «кiсi» тыңдап болып, ыржиып, қолымды қысып құттықтады да, шығарып салды.
– Себебi, медицина қазiр фармацевтиканың қолжаулығына айналды, – дедi Ерiк, – Бұрын дәрi өндiру саласы медицинаға бағынатын. Ендi, керiсiнше, медицина дәрi өндiруге бағынады. Сiздiң тапқан дәрiңiздi қабылдаса, онда шет елдiң бауыр тазалап өт айдайтын, бүйрек тазалайтын дәрiлерiнiң керегi болмай қалады. Өнертапқыштың, әсiресе, қазақ сияқты елдiң өнертапқыштарының тағдыры осы.
Екеуi түнi бойы отырып сөйлестi. Ертеңiне қалаға қайттық. Сейiлбек аға жүзi нұрланып жол бойы автобустың терезесiнен сыртқа қарады да отырды.
– Өзiңмен пiкiрлес адамды кездестiрген қандай жақсы, – деген едi ол қоштасып тұрып, – Жақсымен өткiзген бiр күнiң – жылға тең. Бiрақ, ол күнде бола бермейдi ғой.
Содан берi пәленбай жыл өттi. Сейiлбек аға да, Ерiк досым да баяғыда көз жұмған. Кей-кейде әртүрлi iстiң бабында жүрiп сол бiр ғажайып кештi, екi тiрi гений, тiрi данышпанның бiрiн-бiрi қалай құрметтеп, сыйласқанын есiме түсiрем. Көңiлiм бiртүрлi босап қалады. Иә, екеуi де өмiрде жолы болмаған, тауы шағылған адам едi. Бiрақ, екеуi де туған елiн жанындай жақсы көрген, қазаққа қашан да болсын деген адал перзент едi. Жатқан жерлерi жайлы болсын дегеннен басқа не келедi бiздiң қолдан. Тәмәм.
Таласбек Әсемқұлов
“Алматы ақшамы” 20.03.2014
