1737 jyly 16 qaraşa künı äiel patşa Anna İoanovnanyŋ pärmenımen Sıbırde (qazırgı elımızdıŋ soltüstık öŋırı) qūl saudasyn jürgızu zaŋdastyryldy.
Osyndaǧy jarlyqta: «...tüzemdıkter qolǧa tüsse, olardy satuǧa, şoqyndyryp, aqysyz-pūlsyz tegın ūstauǧa rūqsat etıledı» dep jazylǧan. Qūldyq ezgı äsırese Oirat handyǧynyŋ qūlauy men orystardyŋ qazaq dalasyna aǧylyp keluımen bailanysty küşeigen üstıne küşeie tüstı . 1755 jyly joǧarydaǧy qūl saudasyn zaŋdastyrǧan patşa Anna İoanovnanyŋ pärmenıne qosymşa jarlyq qabyldanyp, pomeşikter satyp alǧan qūldaryn tauar retınde aiyrbastauǧa, olardy şoqyndyruǧa erıktı delıngen. Būl zaŋ 1822 jyly «Sıbır qazaqtaryn basqaru» erejesı şyqqan soŋ küşın joidy. Demek otarlauşylar 1737-1822 jyldary 85 jyl boiy qazaqtardy qūldyqqa satumen ainalysty.
Akademik Manaş Qozybaev: «Qazaq – otarşylyqtyŋ eŋ bır jeksūryn türın körgen el. Keibır tarihşylar: «orys otarlauyn aqtaǧysy kelıp, orystar qūl saudasyn jasamady, jergılıktı halyqty qyrmady, tek ǧana şikızatyn paidalandy», – deidı.
Eger sız professor Fursovtyŋ 1915 jyly jaryq körgen «Sibirskie chteniia» atty jazbasyn oqyp körseŋız, qazaqtar älemdegı eŋ jeksūryn otarşylyqtyŋ türın körgenın bılesız. Jazbada, otarlauşylar qazaqtyŋ qyz-kelınşekterın paidalanyp jezökşeler üiın jasaqtau üşın arnaiy qosyn jıberıp, qazaqtyŋ jas qyzdaryn bailap-matap ūstap äkelgenı jaily, olardy bazarda qoişa satqany jaily körsetılgen...» dep jazady . Sol siiaqty, qazaq oqyǧandarynyŋ bırı Teljan Şonanūly özınıŋ bır jazbasynda qūldyqqa satylǧan qazaq qyzdarynyŋ taǧdyryn aşyna otyryp baiandap:
«Jarly qazaqtardyŋ balalaryn satyp alyp, ükımet orysqa qūl qylyp bermek. Qyz balalardy katorgaǧa aidalǧandarǧa qatyn qylyp bermek. Sonyŋ üşın patşa 1825 jyly ämır qylady: «Qandai jolmen bolsa da qazaqtan qyz balalar satyp alyŋdar, olardy katorgaǧa aidalǧandarǧa qatyn qylu kerek» deidı .
Joǧaryda Şonanūly aitqandai, qazaq qyzdaryn satyp alyp küŋ retınde ūstau HIH ǧasyrdyŋ ortasyna deiın jalǧasyp keldı. Saudaǧa tüsken qazaqtardyŋ (1737 jylǧy derek) qūny: • 40 jastaǧy qazaq äielı – 12 somǧa; • 30 jastaǧy jıgıt (äielımen bırge) – 1 at, 1 qūlyn jäne 16 somǧa;
1)16 jastaǧy bozbala – 12 somǧa; • 20 jasar jıgıt – 15 somǧa satylǧan. Sol zamanda qūr attyŋ qūny 91.5 tiyn ekenın esepke alsaq, qūl saudasy asa tiımdı bolǧany baiqalady. Osyndai tiımdı saudadan paida tabu üşın qazaq dalasynda adam aulau nauqany üzdık-üzdık jürgızılıp tūrǧan syŋaily. Qazaq dalasyn zertteuşı ǧalym G.N. Potanin özınıŋ bır jazbasynda:
«Sıbır orys-kazak jasaǧy Irbıtke qūl satu üşın Qazaq dalasyna jiı-jiı joryq jasap tūrǧan. 1743 jyly qaraşada jüzbasy Dorohovtyŋ 280 adamdyq qaruly otriady Qazaq dalasyna şabuyl jasap, 42 er adamdy qūldyqqa satu üşın tūtqynǧa alyp, 812 bas mal aidap kettı» deidı.
Qazaq jerınen qūldyqqa tüskender Oral, Ertıs, Esıl şekara şebındegı bekınısterge satylyp ketetın. Jalpy Resei kölemınde qūl satatyn ülken bazar 1631 jyly aşylǧan Irbıt (İrbit) järmeŋkesı boldy. Mūnda qūl saudasy HVI ǧasyrdyŋ ortasynda qatty qarqyn alǧan. Onda eresek qūldar 25-50 som aralyǧynda, balalar 10-25 som kölemınde satylǧan. Patşa aǧzam qazaqtardy qūldyqqa satu jaily ūlyqsat bere otyryp, ükımetke baǧynyşty qazaq sūltandaryna qūl ūstauǧa mümkındık jasaǧan. Būl jaidy «mümkındık» degennen görı imperiiaǧa baǧynşty türkıtektester arasyna ot tastau degenge saiady. Mysaly, 1755 jyly 5 kyrküiekte joǧary märtebelı patşa Nūraly hanǧa joldaǧan gramotasynda:
«Qaşqan başqūrttardyŋ äielı, bala-şaǧasy, mal-mülkı sızge jäne sızge qarasty starşyn-sūltandarǧa syilyq bolsyn», – degen.
Osy oqiǧa qazaq dalasynda qūl paidalanudyŋ zaŋ jüzındegı alǧaşqy aktısı boldy», – deidı Kraft. Osy tūstaǧy qazaq jūrtynyŋ ahualy jaily Şoqan Uälihanov dosy A.N. Maikovke jazǧan hatynda: «Sıbırde būratanalardy tek itke talatpaidy, odan basqanyŋ bärın ısteidı» deidı. Zertteuşı-jurnalist Amantai Käken «Zūlmat jyldardyŋ zapyrany» atty zertteu eŋbegınde: «Qūl saudasyna tüsken qazaqtardyŋ qūny bazar narqyna bailanysty özgerıp tūrǧan. Mäselen, 1737 jyly 40 jastaǧy äiel 12 somǧa, 30 jastaǧy jıgıt (kelınşegımen qosa) 1 at, 1 qūlyn jäne 16 somǧa baǧalanǧan.
1748 jyly Äulie Petr qorǧanynda 25 jastaǧy äiel qūlyndy bie jäne şūǧa şekpenge aiyrbastalǧan. 20 jastaǧy qazaq jıgıtı 15 somǧa jetken.
2)Sol kezdıŋ baǧasymen ırı qara maldyŋ ekı pūt (32 kilä) etı 80 tiyn, al, attyŋ qūny 91,5 tiyn bolǧanyn eskersek, qazaqty qūldyqqa satu asa tiımdı biznes közı bolǧan» deidı. Balalardyŋ qūldyqqa satylǧany turaly mälımet
Qazaq dalasynda balalardyŋ qūldyqqa satyluy, bırınşıden, dalaǧa şep-beldeu jäne bekınıster paida bolyp, ǧasyrlar boiy meken etken jerınen aiyrylǧan qazaqtar aşarşylyqqa ūşyrady. Onyŋ üstıne, otarlauşylardyŋ äskeri otriady «şepke şabuyl jasady» degen jeleumen qyrǧyn-sürgın ūiymdastyrdy. Osyndai jaugerşılık häm aşarşylyqtyŋ saldarynan dala da bala satu nauqany qyzdy. Orys zertteuşısı A.İ. Levşin:
«Maly men jerınen aiyrylǧan qazaqtardyŋ at-kölıgı barlary şetke bosyp qaşsa, asa auyr tūrmys-tauqymetıne tap bolǧan janūialar öz balalaryn qūldyqqa sata bastady. 1815 jyly Kışı jüz jerınde bır aidyŋ ışınde 200 qazaq balasy öte arzanǧa satyldy» dep jazady .
Sol tärızdı Peterbor Ǧylym akademiiasynyŋ müşesı, professor V.İ. Dal: «Şekara boiyndaǧy qazaqtar osy qysta taǧy da öz balalaryn sata bastady. Jaqynda men 75 somǧa (assignasiiamen) satyp alynǧan tört er balany kördım» dese , 1802 jyly Troisk qalalyq tamojna mekemesı Sauda ministrı Rumiansovqa jazǧan qyzmettık dokladta: «Qazaqtardyŋ köbı jalaŋaş-jalpy, erkegı, äielı, balalary qaŋǧyryp qaiyr sūrap jüredı. Būlardyŋ aianyşty haly közge erekşe tüsedı» degen joldar bar. Qysqasy, 1819 jyly I Aleksandr patşa «būratana balalaryn qūldyqqa satuǧa, alypsatarlarǧa satyp aluǧa rūqsat etken qūjat qabyldaidy. Sol siiaqty Aleksei Levşinnıŋ de jazbasynda (1832 jyly jaryq körgen): bazarda satylyp jatqan qazaq balalarynyŋ qūny jaily derek bar. Onda, er bala – 4-5 qap aryş bidai, qyz bala – 3-4 qap aryş bidaiǧa satylǧany aitylady . Kerekulık tarihşy Jeŋıs Mardanūly: «Osy zaŋ şyqqan tūsta orys-kazak atty jasaǧy qazaq auyldaryn şauyp, qolǧa tüsken balalardy jeke öndırısı bar pomeşikterge satumen şūǧyldandy», - dese , körnektı tarihşy E.B. Bekmahanov: «Basybaily eŋbek küşın paidalanatyn ırı-ırı tau-ken zavodtarynyŋ iesı men orys pomeşikterıne balalardy qūldyqqa satu turaly Aleksandr I patşanyŋ arnaiy şyǧarǧan zaŋy arqyly rūqsat beruınıŋ nätijesınde, Gurevte bır aida 100 qazaq balasy: ūldar – 4,5 dorba,
3)qyzdar – 3,4 dorba qara bidai ūnyna satyldy» deidı . 
1911 jyly Semeide şyqqan «Zapiski geograficheskogo obşestva» atty basylymynyŋ 5-şı betınde:
«1808 jyly orystar qazaq balalaryn satyp aluǧa jäne aiyrbastauǧa ükımet atynan qūqyq aldy, bıraq satyp alynǧan qūldar 25 jasqa tolǧanda erkındık alatyn boldy. Būl älı liberaldyq zaŋ edı. Öitkenı, būl zaŋ şyqpai tūryp orys-kazaktar jäne ärtürlı äskeri qyzmet atqarǧan adamdar qazaqtardyŋ äielderın, balalaryn jäne jūmysşylaryn küşpen tartyp alatyn edı. Bıraz voevoda qazaq äielderden garem ūstaityn. Äielderdıŋ baǧasy salystyrmaly öte tömen boldy: 7 jastaǧy qyz 20 tiyn tūrdy, al ūl bala 25 tiyn, eresekterdıŋ baǧasy 10-nan 20 somǧa deiın köterıldı. Sauda ötkızetın ortalyq ol Irbıt järmeŋkesı boldy» dep jazady .
Jazuşy Säbit Mūqanovtyŋ «Qazaqtyŋ HÜIII-HIH ǧasyrdaǧy ädebiet tarihynyŋ ocherkterı» atty 1942 jyly jaryq körgen eŋbegınde: «1819 jyly I Aleksandr patşa qazaqtyŋ balalaryn satyp aluǧa, basqaǧa satyp sauda jasau turaly zaŋ şyǧardy. Būl oqiǧa jaily Aleksei Levşin 1832 jyly jazǧan «Qyrǧyz-qazaq ordalarynyŋ tarihy» atty kıtabynda: «bazarda qazaqtyŋ er balalarynyŋ satylatyn qūny 4-5 qapşyq aryş bidai, qyz balanyŋ baǧasy 3-4 qap aryş edı» deidı. Jäne bır aida qazaqtan 100 bala satylǧanyn aitady [13]. Atamyz qazaqtyŋ, «jau jaǧadan alǧanda, börı etekten tartady» degendei, özderı aşarşylyqqa tap bolyp, aman qalu üşın bala-şaǧasyn satuǧa mäjbür bolǧan qazaqtardy ekınşı jaqta, otarlauşylardyŋ qolşoqpary orys-kazak atty jasaǧy olardyŋ balalaryn tartyp alyp, mal-mülkın tonau ısımen ainalysty. Tarihşy A.İ. Levşinnıŋ jazbasynda: «Äskeri ızdeu» dep atalatyn qaruly jazalau ekspedisiiasy dürkın-dürkın auyldardy oirandap, mal-mülkın tonady.
Mysaly, 1830 jyly osyndai otriad bır ǧana Baibörı elıne zorlyq jasap, 12 myŋ qoi, 2 myŋ jylqy, 1500 siyr, 700 tüie aidap kettı» deidı . Qūldyqty joiu qūjatnamasynyŋ qabyldanuy
1808 jyly 23 mausymda şyqqan jarlyqta: «Barlyq erıktı orys azamattary qyrǧyz (qazaq) balalaryn aiyrbastauǧa, satuǧa, mynadai jaǧdaida rūqsat berıledı:
- Jasy 25-ke jetse;
- Aiyrbasşylar men satyp aluşylar būl jönınde (satu, aiyrbastau, satyp alu, almastyru jönınde) Orynbor şekaralyq komissiiasyna mälımdese;
4)3. Ärbır satyp aluşy tūtqyndy basqa bıreuge beruge erıktı delıngen . 1819 jylǧy 13 aqpandaǧy Senat bekıtken jarlyqta: «Qyrǧyzdar jäne qyrǧyz äielderı 1808 jylǧy jarlyqqa deiın satyp alynǧandar jäne jarlyqtan keiın satyp alynǧandar dep bölıngendıkten, alǧaşqylary ömırınıŋ aqyryna deiın qojaiynynyŋ qolynda qalady, al soŋǧylary 25-ke tolǧannan keiın azat dep eseptelınsın» delıngen . HVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda bastalǧan qūl saudasy 1822 jylǧy 22 şıldede qabyldanǧan «Sıbır qyrǧyzdary turaly jarǧy» negızınde toqtatyldy. Atalmyş jarǧynyŋ 276-paragrafynda: «...Osy künnen bastap jaŋadan qūl ūstauǧa qataŋ tyiym salynsyn!» delıngen. Bıraq N. Krafttyŋ deregı boiynşa: «qazaq dalasynda qūldyqtyŋ tolyq joiyluy 1875 jyldan keiın ornady» deidı.
Rasynda, qazaqtardy qūldyqqa satu oqiǧasy 1822 jyly patşa ükımetı zaŋ qabyldap tyiym salǧanymen toqtaǧan joq. Taǧy bır qūjatta, 1859 jyly Batys Sıbır general-gubernatory G.H. Gasfordtyŋ būiryǧymen 400-ge juyq qyrǧyz (qazaq) qūldarǧa bostandyq berılgenı turaly mälımet bar.
Beken QAIRATŪLY, jurnalist-zertteuşı, QR mädeniet qairatkerı
