اكەمنىڭ ماعان دەگەن مەيىر-شاپاعاتى ءبىزدى قىستالاڭ ۋاقىتتان الىپ شىققان سەنىم نۇرى بولدى.
مۇعاميلا مۇحتارقىزى.
[caption id="attachment_14240" align="aligncenter" width="500"]
مۇعاميلا مۇحتارقىزى[/caption]
كوپشىلىك مۇحتار اۋەزۇلىنى «اباي جولى» اتتى ۇلكەن شىعارما جازعان ۇلى جازۋشى دەپ بىلەدى. بىراق جازۋشىنىڭ ءوز ءومىر جولى دا سونداي ءبىر ۇلكەن روماننىڭ جۇگى بولارلىقتاي كۇردەلى بولعانىن بىلە بەرمەيدى.
«...1932 جىل بولاتىن. مەن اباقتىدا جاتقان اكەم مۇحتارعا ادەتتەگىدەي اس-سۋىن اپارىپ بەرۋگە جيناقتالدىم. ىدىس-اياق جۋىپ جاتقانىمدا اۋلاعا ءجۇرىسى بولەك ءبىر ات-اربا كەلىپ كىردى. تۇسكەن ادامدى انادايدان تانىدىم. اكەم! تۇرا جۇگىردىم. ول دا قۇشاعىن جايىپ مەنى باۋىرىنا قىستى. جۇرەگىمىز ەگىلىپ، ءوزىمىز جىلاپ تۇرىپ قالدىق... »
كىشكەنتاي قىزدى قۇشاقتاپ كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن ەر ادام بۇگىندە ۇلى قالامگەر رەتىندە اتى بەلگىلى. ول كەزدە قۋانىش سەزىمى كوز جاسى ارقىلى كورىنگەن قىزدىڭ باسىنان ءالى تالاي-تالاي قيىنشىلىقتار وتەتىنىن ءوزى دە، باسقا ەشكىم دە بىلمەيتىن. ول قىز ەسەيىپ، ۋاقىت وتە ءوز اكەسى، ۇلى جازۋشى ءارى عالىم مۇحتار اۋەزۇلى تۋرالى ەڭ قىزعىلىقتى – «مەن اكەمنىڭ تۇڭعىشىمىن» اتتى ەستەلىك كىتابىن جازاتىنى تۋرالى دا ەشكىم بىلمەدى. جانە ءوز ءومىر جولىندا بەس ايەلدى ءوزىنىڭ اناسى دەپ قابىلدايتىنىن... ءيا، ول تۋرا سولاي «انام» دەپ جازادى... انام رايحان، انام كاميلا، انام كاپاجان، انام ۆالەنتينا، انام فاتيما.
اڭگىمەمدى باسىنان باستايىن. تاعدىردىڭ سىيى شىعار، مەنىڭ اكەم، عالىم ءاسىلحان وسپانۇلىنا ۇلى جازۋشى ءارى كورنەكتى عالىم مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ (وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جازۋشى ءوز تەگىن قازاق سالتى بويىنشا وسىلاي جازعان، سوندىقتان مەن سولاي جازدىم) سوڭعى اسپيرانتى بولۋ باقىتى بۇيىرىپتى. اكەمنىڭ كۇندەلىگىندە تۋرا سولاي دەپ جازىلعان: «1959 ج.، 14 قازان. سەيسەنبى. ساعات 4-تە ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنىڭ ءماجىلىسى بولىپ، بىزدەردى، بيىل تۇسكەن اسپيرانتتاردى جەتەكشىلەرگە تەلىدى. ماعان مۇحاڭنىڭ ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن بولدى – قانداي باقىت دەسەڭىزشى وسىنىڭ ءوزى!»
ءوزىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى تۋرالى اكەمنىڭ ايتقاندارى مەنىڭ ەسىمدە وشپەستەي جاتتالىپ قالدى. كەيبىردە ءوزىمدى ۇلى جازۋشىنىڭ وزىمەن كەزدەسۋگە دايىندالىپ جۇرگەندەي سەزىنەتىنمىن. سوندىقتان ول تۋرالى قولىما تۇسكەندى – كىتاپتاردى، ماقالالار مەن فوتوسۋرەتتەردى، ءبارىن جيناي بەردىم. نەعۇرلىم كوپ بىلگەن سايىن، ۇلى تۇلعامەن كەزدەسۋىمىزدىڭ جاقىنداي بەرگەنىن سەزىنگەندەيمىن.
جاقىندا مەنىڭ قولىما جازۋشى تۋرالى كولەمى كىشكەنتاي عانا كىتاپشا ءتۇستى. وقىپ قاراسام مازمۇنى وتە كولەمدى. كىتاپتىڭ اتى «تۇڭعىشى ەدىم اكەمنىڭ» ەكەن. مۇقابا سىرتىنان ماعان ويلى كوزبەن قاراپ تۇرعان كىتاپ يەسى مۇعاميلا مۇحتارقىزىنىڭ سۋرەتىن كوردىم. كىتاپتى وقىپ بولعان سوڭ وسىنشاما قيىنشىلىق پەن اۋىرتپالىقتى باسىنان وتكەرگەن ادام قالايشا وسىنشا جىل ءومىر ءسۇردى ەكەن دەپ ويلادىم؟!
ۇزاق ءومىر جاساۋ دەگەن تۇسىنىك بار. بىراق كەي ۇزاق ءومىر تۋرالى ايتۋ ءۇشىن سول عۇمىردان دا ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن جاعدايلار دا بولادى. ءيا... بۇل كىسىنىڭ ءومىر جولى تۋرالى ايتۋ ءۇشىن وتە ۇزاق جىلدار كەرەك. دەگەنمەن ۇلى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ ۇلى قىزى جازۋشىنىڭ تۇڭعىشى بولىپ تۋعانى بەكەر ەمەس دەگەن وي كەلدى. ول ءوز بويىنداعى بۇكىل بايانداۋشىلىق ونەرىن بارىنشا كورسەتە ءبىلىپ 132 بەتتىك كىتابىنا قازاق ەلىنىڭ ءبۇتىن ءبىر ءداۋىرىن سىيدىرا ءبىلىپتى.
رايحان
«رايحان انام توبىقتى ىشىندەگى تورعاي رۋىنداعى كاكەن دەگەن ادامنىڭ قىزى. التى ۇلدان كەيىنگى جالعىزى. كاكەن اۋىلى - باي اۋىل. جالعىز قىزىن كورشى وتىرعان ءبىر بولىستىڭ ەركەسىنە ەرتەرەكتەن ايتتىرىپ قويىپتى. بولىس اۋىلىمەن قۇدالىق سويلەسىلىپ، ورىندالماي جۇرگەندە اباي اتامىز بەن ايگەرىمنىڭ تۇڭعىشى تۇراعۇلدىڭ ىقپالىمەن مۇحتار رايحانعا ۇيلەنگەن. جاقسى ارالاس-قۇرالاس بولىپ جۇرگەن تۇراعۇل دوسىنىڭ قولقاسىن كاكەن اتام جەرگە تاستاي الماي بولىسپەن قۇدالىق شارتىن بۇزۋعا ءماجبۇر بولادى. ...قىسقاسى، قازاق تەاترىنىڭ ساحناسىن اشقان العاش سول 1917 جىلى ويقۇدىقتا قويىلعان «ەڭلىك-كەبەكتىڭ» شابىتىمەن جۇرگەندە اكەم جيىرما جاسىندا رايحان اپاما ۇيلەنگەن.
[caption id="attachment_14241" align="aligncenter" width="500"]
رايحان كاكەنقىزى[/caption]
اكەم رايحان اپاممەن ۇزاق تۇرمادى. ەكەۋى ايىرىلسقاندا شوقان باۋىرىم ءالى ەمشەكتەن شىقپاپتى. ءۇش-ءتورت جىل بىرگە تۇرعان ەكەۋىنىڭ ماسەلەسىن حالىق سوتى قاراپتى. سول كەزدەگى ۇيعارىم بويىنشا ۇل اكەگە، قىز شەشەگە بۇيىرادى ەكەن».
حالىقتىق سوت شوقان ەسىمدى ۇلدى اكەسىنە، قىزدى شەشەسىنە قالدىرۋعا شەشىم قابىلدايدى.
«...الايدا سوت ۇكىمى شىققانشا اكەم ەكى-ءۇش جاسار مەنى ەرىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ، اتقا ءمىنىپ اۋىلدان شىعىپ كەتىپ قالىپتى. ىزدەگەندە تاپپايدى. ءسويتىپ شوقان دا، مەن دە اكەم جاعىندا قالىپ قويدىق» دەپ جازادى مۇعاميلا مۇحتارقىزى. بىراق، ءيا، بىراق... ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ شوقان قايتىس بولادى.
كاميلا
مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ ەكىنشى جۇبايى كاميلا ەكى قىزدى دۇنيەگە اكەلەدى. بىراق ولار جاستاي شەتىنەپ كەتەدى.
«كامەش شەشەم مۇحتارعا دەگەن كوڭىلىنەن بولار، ماعان انالىق جۇرەگىن اقتارىلا ۇسىنۋشى ەدى. وبالى نە كەرەك، شەشە ورنىنا شەشە بولدى. ءوزىم كەيىنگە دەيىن كاميلانى تۋعان شەشەم دەپ ءجۇرىپپىن.
كىشكەنتاي مۇعاميلا، كاميلا جانە مۇحتار اۋەزۇلى
كاميلا اپامنىڭ ەكى بالاسى دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى شەتىنەپ كەتتى. ەكەۋى دە قىز بالا ەدى. ارالارى ءبىر-ءبىر جارىم جىلدان. ۋىز ءسۇتىن جارىتا الماعان اناعا قانداي قيىن. ەكى بالانىڭ دا ارتىنان كاميلا اپامنىڭ ومىراۋى ءىسىنىپ، جانىن قويارعا جەر تاپپايتىن بولدى. بالادان ايرىلعانى ءبىر قيناپ، ەمشەك ءسۇتى ەكى قيناپ كۇندىز-ءۇنى جىلايت. سوندا كاميلا شەشەم ايتادى ەكەن: «الگى مۇعاش كەلىپ ءسۇتتى سورىپ توگىپ تاستار ما ەدى»، – دەپ. ءسويتىپ جۇرە بەرسە ءسۇتىڭ ىرىڭگە اينالىپ كەتۋ قاۋپى بار. مەن دە سول ماڭايدا جۇرەم عوي. كەلىپ كاميلا اپامنىڭ ومىراۋىن سورىپ، كەسەگە توگەتىنمىن. بايقاماي جۇتىلىپ تا كەتەتىن. ومىراۋىنا ءتىسىم دە ءتيىپ كەتەتىن كورىنەدى. ول قارا تەرگە مالشىنىپ، قينالىپ كەتەتىن. مەن بالا بولسام دا شەشەمنىڭ ماڭدايىن سيپاپ: «جىلاما، جىلاما»، - دەپ جۇباتقانسيمىن.
...سونداي كەزەڭدەردىڭ بىرىندە وتباسىمىز بولىپ سۋرەتكە تۇسكەن ەدىك. سول جاقسى ساقتالىپتى. بۇندا مەنىڭ ءتورت-بەس جاستا بولۋىما كەرەك، اكەمنىڭ قاسىندا تۇرەگەپ تۇرمىن. اكەمنىڭ قاتارىندا كاميلا شەشەم تۇر». بۇل سۋرەتتە ءومىر اتتى تاريحتىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسىن كورەسىز.
قاپاجان
اكەسى قىزىن سەمەيگە الىپ كەتەدى. قالادا مۇعاميلا ەكەۋى بايىرعى دوسىنىڭ ۇيىندە تۇرادى. احمەتجان شىكىبايۇلى مۇعاميلانىڭ تۋعان قۋانىشىنا ۇيىمداستىرىلعان «شىلدەحانادا» بولعان قوناقتاردىڭ ءبىرى ەكەن. تاعدىر وسى كىسىگە جازۋشىنىڭ تۇڭعىشىنىڭ قىم-قيعاشتىققا تولى ومىرىندە ەرەكشە ورىن الۋدى جازىپتى.
ءبىرشاما ۋاقىتتان سوڭ مۇحتار اۋەزۇلى قىزىن دوسىنىڭ قولىندا قالدىرىپ، ءوزى لەنينگراد قالاسىنا وقۋعا كەتەدى. ا.شىكىبايۇلى مەن جۇبايىنىڭ ءوز بالالارى بولماپتى. احمەتبەك جاس كەلىنشەگى ەكەۋى بالالى بولۋدى وتە اڭسايدى. كوپ ۋاقىت كەلىنشەگىن سەمەيدىڭ، ءتىپتى ومسكى مەن تومسكى دارىگەرلەرىنە كورسەتىپ ەمدەتەدى. بىراق بۇل ارەكەتىنەن ەش ناتيجە بولمايدى. احمەتبەكتىڭ جارى قاپاجان مۇعاميلاعا ءوز اناسىنداي باۋىر باسىپ قالادى. احمەتجان دا مۇعاميلانى ءوز قىزىنداي كورەدى.
«مەن العاشىندا جىلاپ قويماعان ەكەنمىن. «شەشەمە بارام. كاميلا تاتەمە بارامىن، – دەي بەرىپپىن. سوندا سول ۇيدەگى قاپاجان شەشەمنىڭ ماعان كاميلانىڭ ماعان تۋعان انا ەمەس ەكەندىگىن تۇسىندىرگەنى ەسىمدە. مەن بىرتىندەپ احمەتبەك ءۇيىنىڭ تاربيە قۇشاعىنا ەنىپ بارا جاتتىم. قاپاجانعا قاتتى باۋىر باسىپ، اپامداي كورىپ كەتتىم. احمەتبەكتى «كامپيت اعا» دەپ اتايتىن ەدىم. كەشكە قىزمەتتەن قايتاردا ۇنەمى الدىنان شىعىپ قارسى الاتىنمىن. سوندايدا ءتۇرلى-ءتۇستى الەمىش قاعازعا وراتىلعان نەبىر ءتۇرلى كونفەتتەردى اكەلىپ بەرەتىن. سودان كامپيت اعا اتانىپ كەتتى».
لەنينگرادتتان حاتتار جۇيەلى تۇردە كەلىپ تۇرادى. وقۋدان سوڭ م.اۋەزۇلى تاشكەنتكە كەلگەنىن حات ارقىلى بىلدىرەدى. سول ەكى ورتادا قىزى دا ءوسىپ قالادى. ا.شىكىبايۇلى جۇبايى ەكەۋى مۇعاميلانى وزدەرىنە قىز ەتىپ الماق بولادى. شاماسى م.اۋەزۇلى قارسى بولمايدى دەپ ويلاسا كەرەك. مۇعاميلا مۇحتارقىزى بۇل جاعدايدى كىتابىندا بىلايشا باياندايدى: «اكەمنىڭ رۇقساتىن الماستان ەلىنە، اتا-اناسىنا، اۋىلىنا حابار ايتىپ جىبەرەدى: «مەن بالالى بولدىم. مەنىڭ قىزىم بار. سىزدەر توي جاساپ قارسى الاتىن بولىڭىزدار. جازدى كۇنى باراتىن بولدىق»، – دەگەن جاعدايلار بولادى.
سونداي ءبىر بارعاندا ولاردىڭ ءبىزدى قالاي قارسى العانى، ەگەر ارتىق ايتپاسام ەرتەگىدەي بولدى عوي».
احمەتبەك قىزدى مەكتەپكە بەرەدى. وسى كەزدەرى ونىڭ ۇيىنە ءبىر كىسى كەلەدى. ونىڭ قولىندا قىزدىڭ اكەسىنىڭ حاتى بار ەدى. بۇل مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ دوسى – قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى ەلدەس وماروۆ بولاتىن. ول بولعان جاعدايدى، م.اۋەزۇلىنىڭ ورىس قىزىنا ۇيلەنگەنىن ايتادى. ءجاسوسپىرىم قىزدى ءتورتىنشى اناسىمەن كەزدەسۋ كۇتىپ تۇر ەدى.
احمەتبەك پەن قاپاجان مۇعاميلادان ايرىلعىسى كەلمەيدى، جۇرەگى اۋىرىپ تۇرىپ: «مۇعاش ورىسشا بىلمەيدى.، ورىس شەشەمەن قالاي جۋىسپاق؟ وقۋى نە بولماق؟ وندا قازاق مەكتەبى جوق، ءتىپتى وزبەكشە دە بىلمەيدى» – دەپ ءبىراز جايلادى ايتىپ قالادى».
مۇعاميلا مۇحتارقىزى بىلاي دەپ ەسىنە الادى: «بالا ەتىپ الدىق دەگەن قاپاجان شەشەم جىلاپ، وعان مەن دە قوسىلىپ، ابىگەرىمىز شىعىپ، ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ قالدىق.
مەن ءبىر جاعى وسى كىسىلەردى قيمايمىن، ءبىر جاعى اكەمدى كورگىم كەلىپ بارادى – ايتەۋىر جىلاپ ءجۇرمىن. اكەمدى قالاي جاقسى كورەتىنىمدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن ەدى. وزىندە ءۇي جوق، كۇي جوق، نە دۇرىس سەمياسى جوق – وسىنداي قىستالاڭ شاقتا ءجۇرىپ ماعان امبە اكە بولىپ، امبە شەشە بولىپ قايدا بارسا دا، باۋىرىنا قىسىپ جەتەكتەپ ءجۇردى عوي. جىلاعاندارعا دا بەرمەدى-اۋ. ءوز تۋعان انام – رايحان جىلادى، قالىپ قويسا مۇحتار قايتىپ كەلە مە دەپ كامەش شەشەم جىلادى، بالامىز دەپ جاريالاپ باۋىر باسقان قاپاجان شەشەم جىلادى – سوندا سولاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنا قالدىرماي، ءوزى وقىپ ءجۇرىپ، مەنى كورىنگەننىڭ بوساعاسىنا قويسا دا ءبىر اكە، ءبىر شەشە بولعان جاقسى اكە ەدى».
ەلدەس وماروۆ قىزدى تاشكەنتكە الىپ كەتەدى. وسىلايشا تاعدىر كىشكەنتاي قىزدى ونىڭ ءتورتىنشى اناسى بولاتىن ايەلمەن تانىستىرادى. مۇعاميلا مۇحتارقىزى: «ەندىگى تاربيەم ورىسشا جالعاستى. ۆالەنتينا نيكولاەۆنانى شەشەم رەتىندە سەزىنە باستاعان ۋاقىتتا ءبىزدىڭ وتباسىعا تاعى ءبىر شاتاق ءىس كەلىپ كيلىكپەسى بارما؟
1930 جىلى اكەم ۇستالىپ تۇرمەگە جابىلادى. الدىمەن تاشكەنت قالاسىندا تۇرمەسىنە قاماۋعا الىنىپ، ارتىنان الماتى تۇرمەسىنە اۋىستىرىلدى. قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارىنا زوبالاڭ بولىپ تيگەن سول ناۋقاننىڭ كەزىندە ولاردىڭ ايەلدەرى دە قاماۋعا الىنا باستايدى. وسى ءسات ۆالەنتينا نيكولاەۆنا شەشەمىز ءلايلانى الىپ كەۋدەسىنە باسىپ، لەنينگرادقا جونەلەدى. وتپەسكە امال جوق. ال مەن بولسام، تاشكەنتتە قالىپ قويدىم. ايتەۋىر اكەمدەي جاقسىلىق جاساعان الكەي مارعۇلان بولماعاندا تاعدىر ماعان باسقاشا قارايدى ەكەن. ۋاقىتىندا قاۋىپتى بولا قالعان «اۋەزۇلىنىڭ بالاسىن جەتەكتەپ ءجۇر» دەگەن سىپسىڭ سوزدەن يمەنبەي الكەي اعا ماعان سول مەزەتتە كەز-كەلگەننىڭ جۇرەگى داۋالاماس جاقسىلىق شاراپاتىن تيگىزىپ ەدى».
وسى كەزدە م.اۋەزۇلىنىڭ دوسى الكەي مارعۇلان مۇعاميلانى قالاي بولعاندا دا اكەسىنە جاقىنىراق بولسىن دەپ، الماتىعا جىبەرمەك بولىپ شەشىم قابىلدايدى. ول كەزدە الماتىدا تۇرىپ جاتقان احمەتبەك شىكىباەۆتىڭ مەكەن-جايىن تاۋىپ وعان حات جازىپ مۇعاميلانى پويىزعا وتىرعىزىپ جىبەرەدى. ءا.مارعۇلاننىڭ «ءسىز دە اناسىز عوي»» دەپ بولعان جاعدايدى اتيقانىنا جۇرەگى جىبىگەن جولسەرىك ايەل كوپ سوزگە كەلمەي، قىزعا جول بويى قامقور بولۋعا كەلىسەدى. بىراق الماتىدا قىزدى ەشكىم قارسى المايدى.
«قازىرگى الماتى ۆوكزالى ول كەزدە شاعىن ستانتسياسى دارەجەسىندەگى بىردەڭە. مەنىڭ سول ماڭايدا جالعىز جۇرگەنىم ۆوكزال ميليتسياسىنىڭ نازارىنا ىلىنسە كەرەك، ول مەنى شاقىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ بۋدكاسىنا وتىرعىزىپ قويدى. ...وسىلاي كۇتە-كۇتە ءتورت-بەس كۇن ءوتىپ كەتتى. مەنى العاشقى كۇنى كورگەن ميليتسيونەردىڭ كەزەكشىلىگى تاعى دا اينالىپ كەلىپ قالعان ەكەن، ول مەنى كورىپ: «ءالى وتىرمىسىڭ. قوي، مەن سەنى كەزەكشىلىگىم بىتكەن سوڭ اعاڭا ءوزىم الىپ بارايىن. تاعى ءبىر كىشكەنە توسايىق»، – دەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا ۆوكزال باسىنا كەلگەن ءبىر جەڭىل اربا ادەتتەگىلەردەن كوپ بوگەلدى. ول الكەي اعانىڭ حاتى قولىنا ەندى عانا تيگەن، مەنى ىزدەپ كەلگەن احمەتبەك اعا ەكەن. مەنى كورىپ احمەتبەك اعا جىلاپ: «وي، جانىم، امان-ەسەن جەتتىڭ بە؟» – دەپ ءبىراز كوڭىل تەربەيتىن سوزدەر ايتىپ، ميليتسيونەرگە راحمەتىن ايتىپ، مەنى ارباسىنا وتىرعىزىپ ۇيىنە الىپ كەلدى. ...ۇيدە جالعىز وتىرعان قاپاجان اپام مەنى كورىپ، باس سالىپ، قۇشاقتاپ، جىلاپ ءجۇر. ول كىسىنىڭ قانداي كۇي كەشكەنىن قۇداي بىلەدى، بىراق مەنى كورگەن بەتتە وزدەرىنە بالا قىلىپ الماق بولعاندارى ەسىنە تۇسكەن بولار، انالىق جۇرەگىن اۋىرتقان بولارمىن. بالكىم سونىڭ ءبارىن ويلاپ، «مۇحتاردىڭ بالاسى وسى ۇيدە تۇرادى» دەگەن سوزدەردىڭ اسەرىن كوزىنە ەلەستەتكەن بولار، سول جىلاعاننان توقتار بولمادى، ايتەۋىر ءبىرازدان كەيىن بارىپ، سولىعىن باسىپ، وزىنە-ءوزى كەلدى».
مۇعاميلا تاعى دا اكەسىنىڭ دوسىنىڭ ۇيىندە تۇرا باستايدى. احمەتبەك پەن قاپاجان قىزدى ءوز بالاسىنداي كورەدى. وسىلايشا باسقا ءومىر باستالادى. وسى ءبىر كەز كىشكەنتاي قىزدىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ قيىن كەزى بولعان بولار. كىشكەنتاي قىزدىڭ ماڭدايىنا كۇن سايىن تۇرمەدە جاتقان اكەسىنە تاماقتى جاياۋ اپارىپ ءجۇرۋ جازىپتى: «الماتىعا كەلگەندە از كۇن وتكەندە، مەن اباقتىدا جاتقان جاتقان اباقتىعا باراتىن بولدىم. ...اباقتى دەگەنىڭ قالانىڭ شەتىندەگى ءبىر قاباتتى ۇلكەن ءۇي ەكەن. ونالاسقان جەرىن، قازىر تولە بي 228, ول كۇندە يسپراۆدوم دەپ اتايدى. ول – قازىرگى تاستاق ميكرواۋدانى ورنالاسقان تۇس. تۇرمەنىڭ سىرتى تولعان تۋىسقاندارىنا جولىعۋعا كەلگەندەردىڭ كەزەگى بولادى ەكەن. مەن بارعاندا مەنىڭ قانداي ادامعا كەلگەنىمدە ولاردىڭ شارۋاسى جوق. «كىمگە كەلدىڭ؟» – دەگەندە «اكەمە»، – دەيمىن. ولار دا مەنى اياعانداي: «ي، اينالايىن، وتە عوي، بارسىن»، – دەپ جاتاتىن.
جول ەزىلىپ باتپاقتانىپ جاتاتىن. قىستا قالانىڭ شەتىندەگى اباقتىعا تاڭ اتار-اتپاستان اتتانسام، جازدا ساعات 11-12 كەزدەرىندە بارىپ ءجۇردىم. كولىكتىڭ نەگىزگى ءتۇرى ات-اربا. مەنىڭ جادىمدا ساقتالىپ قالعانى – ارباكەشتەردىڭ كوبى ۇيعىرلار ەدى. مەنىڭ جاياۋ كەتىپ بارا جاتقانىمدى كورىپ، جولدا كەزدەسكەن ارباكەشتەر «وتىرا عوي، بالام»، – دەپ مەنى وتىرعىزىپ الاتىن. قالعىپ-شۇلعىپ جەتەتىنبىز. كەيبىر ارباكەشتەر مەنىڭ كوزىم ءىلىنىپ كەتكەنىن كورىپ، مەنى وزدەرى تاسىپ اپارا جاتقان قاپتاردىڭ اراسىنان ورىن جاساپ، قۇلاپ قالماسىن دەپ سوعان ورنالاستىراتىن.
1932 جىلى 10 شىلدەدە «سوتسيالدى قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە «اۋەزۇلى مۇحتاردىڭ حاتى» دەگەن اتپەن اكەمنىڭ ماقالاسى جاريالاندى. اكەمنىڭ اباقتىدان بوساپ شىعۋىنا سول جاريالانىمنىڭ نەگىز بولعاندىعى دا بۇگىنگى كۇندەرى كەڭىنەن اشىلىپ ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر».
ۆالەنتينا
احمەتبەك پەن قاپاجان شىكىباەۆتار مۇعاميلادان تاعى دا ءبىر رەت ايرىلىپ قالا بەردى. «احمەتبەك اعا اكەم اباقتىدان بوساپ، ۆالەنتينانى الدىرعان سوڭ، مەنى ءوز قولىندا بالا قىلىپ ۇستاۋعا اكەمە قولقا سالادى، بىراق اكەم مەنى بەرمەدى. احمەتبەك اعا سوعان وكپەلەيتىن. مەن احمەتبەك اعانىڭ بىزدە قالاسىڭ با، قايتەسىڭ دەگەنىنە اكەم جىبەرمەگەننەن كەيىن اكەم جاعىنا شىقانىممەن، ءوز باسىم ول ۇيگە ءجيى بارىپ ءجۇردىم. قاپاجان شەشەم مەن اعانىڭ دارحان كوڭىلى مەن دەگەندە الابوتەن ەدى-اۋ».
تۇرمەدەن شىققان م.اۋەزۇلى دراما تەاترىنا جۇمىسقا ورنالاسىپ قاپاجان مەن مۇعاميلانى «اۋىل» اتتى كۋرورتقا دەمالىسقا جىبەرەدى. «ءبىز ءبىر اي كۋرورتتا بولعان كەزدە اكەم لەنينگرادتان ۆالەنتينا نيكولاەۆنا مەن مەن ءلايلانى الدىرتىپتى».
مۇحتار اۋەزۇلى مەن جۇبايى ۆالەنتينا
«ۆالەنتينا شەشەم مەن ءلايلا سىڭلىممەن كەزدەسىپ، مارە-سارە بولدىق تا قالدىق. ۆالەنتينا شەشەم جۇمىسقا تۇرىپ، زووۆەتەرينارلىق ينستيتۋتتا ورىس تىلىنەن ساباق بەردى. مەن بولسام لايلاعا قاراپ ءجۇردىم. سول ماڭدا №8 دەميان بەدنىي اتىنداعى جەتى جىلدىق مەكتەپ جاقىن ەدى. ءبىر جاقسىسى تاشكەنتتەن كەتەرىندە ۆالەنتينا شەشەم ماعان التى كلاستى ءبىتىردى دەگەن قاعازداردى الىپ بەرىپ كەتكەن ەدى، سول وسى كەزدە قاجەتكە جارادى. مەكتەپ ديرەكتورى ءبىر ورىس جىگىتى ەكەن. اكەم ءمان-جايدى كەڭىنەن ءتۇسىندىرىپ ايتتى. ول اكەمدى كورگەن بەتتەن قارسى الىپ: «جەتىنشى كلاستىڭ جەتەكشىسىنە ەرەكشە تاپسىرامىن. قىزىڭىز ءوزى دە ءجيى-ءجيى كەلىپ كونسۋلتاتتسيا الىپ تۇراتىن بولادى. ماسەلەنى مەن تىكەلەي ءوزىمنىڭ مىندەتىمە الامىن»، – دەدى».
«اكەم قاماۋدان شىققاننان كەيىنگى كەزەڭدە مەن ءوز وشاعىمىزدىڭ ەركەسى بولدىم دەسەم دە بولادى. ۆالەنتينا نيكولاەۆنا دا ەشتەڭەدەن تارشىلىق جاساعان ەمەس، ۇنەمى قولداپ، سۇيەنىش بولا ءبىلدى. مەن دە ءوزىمنىڭ ول كىسىگە بوتەندىگىمدى سەزدىرتپەۋگە تىرىستىم. وسىلايشا اكەمنىڭ ويا العاندارى ورىندالىپ، ول شىعارماشىلىق ىسكە ءبىرجولا دەن قويىپ، ۇلكەن جۇمىستاردى قولعا الدى».
فاتيما
«وگەيلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلدىرتپەي وسىرگەن شەشەلەرىمنىڭ تاربيە مەكتەبىنەن ءوتىپ، ءومىر مەكتەبىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىنەن ءتالىم الىپ، ءسويتىپ مەن ون سەگىز جاسقا كەلىپ قالدىم». مۇعاميلا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ احمەتبەك شىكىباەۆتىڭ اعاسىنىڭ بالاسى بوكەبايعا تۇرمىسقا شىعادى. جانۇيا قىزمەت بابىنا بايلانىستى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى جەرلەرىندە تۇرادى. ۇلدارى ناريمان مەن باقتيار جانە قىزى گۇلجان دۇنيەگە كەلەدى. كوپ جىلداردان سوڭ 1943 جىلى مۇعاميلا مۇحتارقىزى تۋعان اناسى رايحاندى تاۋىپ قولىنا الادى. جازۋشىنىڭ العاشقى جۇبايى قىزىنىڭ قولىندا كۇيەۋ بالاسى مەن نەمەرەلەرىمەن بىرگە تۇرىپ جاتادى. ءومىر ءبىر قالىپتى مامىراجاي جاعدايعا تۇسەدى. دەگەنمەن مۇعاميلا تاعدىردىڭ وزىنە تاعى ءبىر سىيلىق دايىنداپ قويعانىن بىلگەن جوق ەدى.
ءومىر وتە كۇردەلى قۇبىلىس. مۇحتار اۋەزۇلى دوسى ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ ۇيىندە ءجيى بولىپ جۇرگەندىكتەن اقىننىڭ جۇبايى فاتيمامەن تانىس بولعان. اقيىق اقىن «حالىق جاۋى» دەپ جالا جابىلىپ تۇتقىندالعان كەزدە مۇحتار اۋەزۇلى دوسىنىڭ جانۇياسىنا قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسىپ تۇرادى. سول كەزدەردە جازۋشى مەن فاتيما عابيتوۆانىڭ اراسىندا سەزىم وتى ويانىپ دۇنيەگە ۇل بالا كەلەدى.
مۇعاميلا مۇحتارقىزى: «وسى كەزدەرى تاعدىر مەنى تاعى ءبىر اپامىز – فاتيما عابيتوۆامەن تابىستىردى. ءبىز وندا تالعارعا كوشىپ كەلگەنبىز. كەيدە بوكەڭمەن، كەيدە ءوزىم دە جالعىز دا الماتىعا تىرشىلىك ىڭعايىمەن ءجيى قاتىناپ تۇراتىنبىز. فاتيما اپامىزبەن سونداي ساپارلاردىڭ بىرىندە تانىستىم. ءبىر-ءبىرىمىزدى بۇرىننان ەستيمىز، بىراق مەنى كورگەن بەتتە ول بىردەن تانىدى. كۇلىپ: «مۇراتايدىڭ تاتەسى ەمەسپىسىڭ؟ – دەدى ول كەزدەسكەندە. مۇرات تا مەن دە اكەمىزگە قاتتى ۇقسايدى ەكەنبىز. جاقىن تانىسىپ، بىلىسكەننەن سوڭ مەن ونى تالعارعا قوناققا شاقىردىم. مۇرات باۋىرىم ايتقانداي-اق ءبىزدىڭ باقتيارىمىزبەن جاستى بولىپ شىقتى. كوكىرەكتەگى ءتۇيۋلى سىرلار اشىلىپ، وتكەندەر قوزعالىپ، فاتيما مەن مۇراتتى جاقسىلاپ كۇتتىك. «اپالار، – دەدىم مەن ءبىر ءسوز اراسىندا. – مەن بۇگىن تاعى دا ءبىر شەشەمدى تاۋىپ الدىم. ال، ءسىز بولساڭىز، ماعان مۇراتايداي التىن باۋىر تاۋىپ بەردىڭىز. انا جاقتا اكەمىز ەلىن قالام ارقىلى عالام جۇزىنە تانىتىپ جاتىر. قيىنشىلىقتى دا از تارتپاعان بولارمىز، بىراق سونىڭ دا ءبىر جۇبانىشى بولادى ەكەن. ول مىنا سىزدەر مەن بىزدەردىڭ كەزدەسىپ وتىرعانىمىز» – دەدىم. رايحان اپام مۇراتايدى كورىپ، ءوزىنىڭ شوقانى ويىن ءتۇسىپ كوڭىلى بوساپ قالدى. ماعان دا «شەشەگە تويمايتىن قارعام-اۋ» – دەپ جاتىر. وسىنداي جاعدايلاردىڭ بارىسىندا مەن تاعى ءبىر شەشەمە كەزدەسىپ، جاقىن ارالاسىپ كەتتىك.
فاتيما عابيتوۆا
فاتيما اپا مىنگىزگەن تايىم دەپ مۇرات پەن باقتيارعا ادەمى قوس ۆەلوسيپەد اپەرىپ ەدى، ەكەۋى سوعان ءمىنىپ الىپ، ەرنارعا بارىپ كەلەتىن. كەلگەندەرىندە بىرەۋى اتام ايتتى دەپ، ەكىنشىسى اعام ايتتى دەپ وزدەرىنشە اڭگىمەلەرىن ايتىپ، كوڭىلدى قايتاتىن».
قۇرمەتتى وقىرمان، مەن سىزدەردى ۇلى جازۋشى م.اۋەزۇلىنىڭ ۇلكەن قىزى مۇعاميلا مۇحتارقىزىنىڭ ءومىرىنىڭ تەك كەيبىر عانا بەتتەرىمەن تانىستىرۋعا تىرىستىم. «تۇڭعىشى ەدىم اكەمنىڭ» كىتابىندا ءبىر جانۇيانىڭ جانە بۇكىل ەلدىڭ تاريحى جازىلعان. مۇعاميلا مۇحتارقىزى ءوزىنىڭ اكەسى، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ قىزى دەگەن اتقا لايىق نازىك جاندى تۇلعا بولا ءبىلدى. بۇگىندە تابىلۋى قيىن وسى ءبىر كەرەمەت ەستەلىك كىتابىن كوپتى كورگەن مۇعاميلا اپامىز ءوز جانىنىڭ كەڭدىگىن دالەلدەيتىن: «ەل امان بولسىن، ەل ىرگەسى ءاردايىم ءبۇتىن بولسىن!» اياقتاپتى.
وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە، ناۋرىزدىڭ 18 جۇلدىزى كۇنى مۇعاميلا مۇحتارقىزىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
