تۇركى حالىقتارى ءتورت دۇلەيدى/ستيحيا جاراتقاننىڭ ۇلى جاراتىندىسى رەتىندە قاستەرلەگەن. ولار - سۋ، وت، توپىراق جانە اۋا. تۇركى تانىمىندا اتالمىش ءتورت دۇلەيگە ۋاقىتتىڭ ءتورت جىلدىق ماۋسىمى سايكەسەدى: كوكتەمگە - سۋ دۇلەيى، جازعا - وت، كۇزگە – توپىراق، قىسقا – اۋا دۇلەيى شەندەسىپ، سوعان وراي كەڭىس تە ءتورت كۇيگە تۇسەدى. كوكتەم كەزىندە جەر بەتىن سۋ قاپتايدى، دۇنيەنىڭ ءبارى سۋمەن ارالاسىپ، ول كەزدى قازاق «الاساپىران» اتايدى; جاز ماۋسىمىندا جەر بەتىنە شىقپايتىن ءشوپ،وسىمدىك قالمايدى، ادام دا، جاندىك تە، جان-جانۋار دا قورەككە قارىق بولىپ قوڭدانادى، بويلارىنا قۋات جينايدى. كۇز كەلگەندە جازعى «وتتىڭ» ءبارى قۋراپ،كۇزەلەدى، جەرگە ءتۇسىپ، توپىراققا اينالادى. كۇزدە كەڭىستىك توپىراق دۇلەيىنە قىزمەت ەتەدى. ال قىس تۇسىسىمەن اۋا دۇلەيىنىڭ پاتشالىعى ورناپ، جەر بەتىنە ورنىققان توقسان كۇن «جەلتوقسان» اتالاتىنى سودان. كوكتەم «جىلعا» سوزىنەن - «جىلتوقسان»، جاز - «وتتوقسان»، كۇز ماۋسىمى – «كۇزتوقسان» اتال كەلە بەرتىنىرەكتە ۇمىتىلعان.
سابانتوي مەرەكەسى - اسا ەجەلگى تاڭىرلىك تانىمنان باستاۋ الاتىن مەرەكەنىڭ ءبىرى. بۇل مەرەكەنى كوكتەمگى ناۋرىز سەكىلدى كۇزگى باستى مەيرام رەتىندە اتاۋعا بولادى. «سابانتوي» اتاۋى «سابان» سوزىنەن قۇرالعان. سابان — ءداندى جانە ءىرى بۇرشاقتى داقىلداردى باستىرعاننان كەيىن قالاتىن وسىمدىك ساباعى. بىراق كەيبىر تۇركى حالىقتارى بۇل ءسوزدى سوقامەن شاتاستىرىپ ءجۇر. وسىدان كەلىپ، جازعى ەگىستىڭ باستالۋىن وسى مەرەكەمەن سوقا تويى رەتىندە اتاپ وتىلەدى، مىسالى شۇباشتاردا بۇل اكاتۋي (اقاتوي) اتالىپ، كوكتەمگى ەگىس ناۋقانىنىڭ بىتۋىمەن بايلانىستىرىلادى.
سابانتوي – كۇز ماۋسىمىنىڭ باستالۋىنا سايكەس كەلەتىن ءارى كۇزگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى قارساڭىنداعى اتالاتىن تۇركى مەرەكەسى. سابانتوي – تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاڭىرلىك تانىمىنا نەگىزدەلگەن ءتورت ۇلى مەرەكەنىڭ كۇزگى جىل ماۋسىمىنداعى ۇلى مەرەكەسى.
سابانتوي تۇركى حالىقتارىندا (تاتار، باشقۇرت، ءىشىنارا قازاقتاردا) تويلاناتىن مەيرام، كوبىنە ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن تۇركى حالىقتارىنا ءتان. الايدا، بۇگىندە جالپىتۇركىلىك سيپاتتان اجىراپ، ۇمىتىلا باستاعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. بۇل مەرەكەنى بۇگىندە كوبىنەسە تاتار حالقى بەلسەنە وتكىزەدى. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار: تاتار مەن شۇباش حالىقتارى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەگىن ەگىپ، ەجەلدەن وتىرىقتانعان جۇرتتار بولعاسىن سابانتويدىڭ مازمۇنىن بارىنشا ساقتاپ قالعان. ەگىن جيناۋ ناۋقانىنان كەيىن كۇزدە وتكىزىلەدى. سابانتوي مەيرامى 20 عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ تاتارستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتىلەدى.
سابانتويدىڭ ەجەلگى ۇلگىسى رەتىندە شۇباش حالقىنداعى «چۇكلەمە» مەرەكەسىن اتاۋعا بولادى. جاڭا قىرماننىڭ سالتاناتى مەن ديقانداردىڭ جىلدىق شارۋاشىلىعىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە چۇكلەمە كۇزگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋىنە سايكەس كەلەدى. بۇل مەيرامعا شۇباش تۇركىلەرى ارنايى ازىرلەنىپ، اعىل-تەگىل نان پىسىرەدى، جاڭا ەگىننىڭ سۋسىنى ەتىپ بوزا سەكىلدى سۋسىن اشىتادى. جۇرت ءبىرىن ءبىرى قوناققا شاقىرىپ تويلايدى. ارنايى دۇعا مەن تىلەك ايتىلىپ، عۇرىپتار ىستەلەدى. مەشكەيلەر جارىسى وتەدى.
سابانتوي – «كۇزتوقسان» اتالاتىن توقسان كۇن كۇز مەزگىلىن پاش ەتۋ سالتاناتى; ىرزىق پەن نەسىبەنىڭ كوزى توپىراققا دەگەن قۇرمەت، كەلەسى جىلدىڭ نەسىبەسىن كۇتۋ مەن تىلەۋ، جارىق پەن قاراڭعىنىڭ ۇيلەسىمىن قادىر تۇتۋ، توپىراق پەن اۋانىڭ ۇيلەسىمىنە جول اشۋ سەكىلدى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋدىڭ باسى.
سابانتوي مەيرامىنىڭ مازمۇنىن ايعاقتاي تۇسەتىن تاريحي مىنا ايعاققا نازار اۋدارماي بولمايدى.اڭىراقاي تاۋىنداعى جارتاستاعى پەتروگليفتە بەينەلەنگەن كۇزگى ماۋسىمدى بايقاتاتىن تاڭىريەگە قاراعان سەمىرگەن وگىزدىڭ جايىلىپ، وسى كۇز مەزگىلىنىڭ سيىرعا اينالعان تۇرىندەي «تويىنعان» بەينەسىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.
توپىراققا قاتىستى كيە تۇتۋ راسىمدەرى جاسالادى. توپىراقتىڭ قۇنى جايقالعان ەگىندە. سول سەبەپتى كۇزدەگى بۇل مەرەكەنىڭ نىشانى جايقالعان بيداي ماساعى ەكەنى كۇمان كەلتىرمەس. بۇل كەزدە قۇس بىتكەننىڭ ءبارى بالاپانىن ورگىزىپ، ءوز بەتتەرىنشە كۇن كورۋگە تاراتادى. قاناتتىلاردىڭ اراسىندا بۇل بەينەنى قازدار جاقسى بايقاتادى: ولاردىڭ وزدەرى دە، بالاپاندارى دا تويىنىپ، سەمىرەدى.
كوشپەلى جۇرتتار كۇزگى بۇل مەيرامدى نەگىزىنەن جىلقى ساۋىنىنىڭ جابىلۋىمەن، قوي كۇيەگىنىڭ اياقتالۋىمەن بايلانىستىرسا، وتىرىقشىل تۇركى حالىقتارى ەگىس ناۋقانىنىڭ اياقتالۋىمەن، ەگىننىڭ جيىن-تەرىنىمەن بايلانىستىرادى.
قازاق حالقى جارتىلاي كوشپەلى بولعاندىقتان، سۋلى ماڭايلاردا تارى، ارپا، قارا بيداي ەككەن. ونى نان مەن داقىل تاعامدارىن ىستەۋمەن بىرگە سىرا سەكىلدى بوزا سۋسىنىن اشىتقان. سوندىقتان سابانتوي مەرەكەسى قازاق ءۇشىن تەك قانا شارۋاشىلىق كوزى ەمەس، رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتىڭ دا كوزى بولعان.
جازعى تۇلەگەن، ونگەن، وسكەن تابيعاتتاعى بارلىق ءونىم توپىراققا اينالادى، كۇزەلەدى. تابيعات كەلەسى جىلدىڭ توپىراعىن دايىندايدى. جاڭا تۋعان تولدەر مارقايادى، پىسەدى، جان-جانۋار سەمىرەدى. سابانتوي مەيرامى وسى شاققا سايكەس كەلەتىن جىل ماۋسىمىنىڭ ىشىندەگى ەڭ باي سالتانات. سول سەبەپتى سوۆەت داۋىرىندە بۇل مەيرام ءتىپتى «التىن كۇز» مەرەكەسىنە اينالدى.
نەگىزگى ءومىر سالتى مەن شارۋاشىلىعى مالعا قاتىستى بولعانىمەن قازاق حالقى ەگىندى دە جايقالتىپ، وزىنە ءتان عۇرىپتار مەن سالتتاردى قالىپتاستىرعان. مىسالى، ەگىن جينالىپ بىتكەن سوڭ، ءوز تۋىستارىنا، كورشى-قولاڭعا «كەۋسەن» اتالاتىن استىقتاي ۇلەس تاراتادى.
سابانتوي مەرەكەسى قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعىنداعى ماڭىزى زور «كۇيەك الۋ» ناۋقانىنا دا تىكەلەي بايلانىستى، سول سەبەپتى دە بۇل اي «قىركۇيەك» اتالادى. بۇل ايدا قويدىڭ كۇزەم ءجۇنى قىرقىلادى. كۇيەك – قويدى سەزگىلسىز قاشىرتپاسقا ارنايى قوشقارعا بايلاناتىن كەدەرگى. قويدى ۇرىقتاندىرۋ قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا، ياعني 14-15-تەرىندە باستالادى. بۇل كۇن - كۇزدىڭ ناعىز ەنە باستاعان شاعى. مىنە وسى كۇيەكتى الىپ تاستاعاننان باستاپ قوي ۇرىقتانا باستايدى، وسىنى «كۇيەك الۋ» اتايدى.
بۇل ايدىڭ سوڭىنا قاراي، قازان ايىنىڭ ىشىندە جىلقى ساۋ ناۋقانى اياقتالىپ، قىمىزمۇرىندىقپەن باستالعان ساۋىن ماۋسىمى «سىرگەجيار» دەگەن جورالعىمەن اياقتالادى. بۇل دا وسى مەرەكەگە ماڭىز بەن ءمان بەرەتىن عۇرىپ.
سابانتوي باۋ-باقشا ءونىمىن دە قورىتىندىلايتىن مەرەكە. باۋ-باقشا ءوسىرىپ، مول ءونىم العاندار اعايىن-تۋعاندارىنا نەمەسە كورشى-قولاڭعا قاۋىن-قاربىزدان سىي-سىياپات تاراتادى. ونى «ءبىر توعىز»، «ەكى توعىز» اتايدى. جالپى بۇل عۇرىپ «توعىز» اتالادى.
سايىپ كەلگەندە سابانتوي مەيرامى كۇزگى كۇندىز بەن ءتۇن ۇيلەسىمىنە قاتىستى بارلىق شارالار مەن جورالعىلاردى، عۇرىپتاردى قامتيدى. بۇعان جامبى اتۋ، كوكپار تارتۋ، ايتىس، التىباقان تەبۋ سەكىلدى قازاق مادەنيەتىنە ءسىڭىستى بۇگىنگى سالت-عۇرىپتاردىڭ، راسىمدەردىڭ بارشاسى دا سابانتويعا ءسان بەرەتىن شارالار بولىپ تابىلادى. سابانتويدى جاڭا داۋىرگە لايىقتاپ مەرەكەلەۋدىڭ شاراسى كەرەك. ماسەلەن تابانان وسى مەرەكەنىڭ باستى نىشانى بولار ەدى، ول – دوڭگەلەك پوشىمى كۇننىڭ بەينەسىن پاش ەتەدى، توپىراق دۇلەيىنىڭ ءونىمى. نان – قازاق ءۇشىن ىرزىقتىڭ قاسيەتتى نىشانى.
سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى، ەتنوگراف
