Türkı halyqtary tört düleidı/stihiia Jaratqannyŋ ūly jaratyndysy retınde qasterlegen. Olar - su, ot, topyraq jäne aua. Türkı tanymynda atalmyş tört düleige Uaqyttyŋ tört jyldyq mausymy säikesedı: köktemge - Su düleiı, jazǧa - Ot, küzge – Topyraq, qysqa – Aua düleiı şendesıp, soǧan orai keŋıs te tört küige tüsedı. Köktem kezınde jer betın su qaptaidy, dünienıŋ bärı sumen aralasyp, ol kezdı qazaq «alasapyran» ataidy; jaz mausymynda jer betıne şyqpaityn şöp,ösımdık qalmaidy, adam da, jändık te, jan-januar da qorekke qaryq bolyp qoŋdanady, boilaryna quat jinaidy. Küz kelgende jazǧy «ottyŋ» bärı qurap,küzeledı, jerge tüsıp, topyraqqa ainalady. Küzde keŋıstık topyraq düleiıne qyzmet etedı. Al qys tüsısımen aua düleiınıŋ patşalyǧy ornap, jer betıne ornyqqan toqsan kün «jeltoqsan» atalatyny sodan. Köktem «jylǧa» sözınen - «jyltoqsan», jaz - «ottoqsan», küz mausymy – «küztoqsan» atal kele bertınırekte ūmytylǧan.
Sabantoi merekesı - asa ejelgı täŋırlık tanymnan bastau alatyn merekenıŋ bırı. Būl merekenı köktemgı Nauryz sekıldı küzgı basty meiram retınde atauǧa bolady. «Sabantoi» atauy «saban» sözınen qūralǧan. Saban — dändı jäne ırı būrşaqty daqyldardy bastyrǧannan keiın qalatyn ösımdık sabaǧy. Bıraq keibır türkı halyqtary būl sözdı soqamen şatastyryp jür. Osydan kelıp, jazǧy egıstıŋ bastaluyn osy merekemen soqa toiy retınde atap ötıledı, mysaly şūbaştarda būl akatui (aqatoi) atalyp, köktemgı egıs nauqanynyŋ bıtuımen bailanystyrylady.
Sabantoi – küz mausymynyŋ bastaluyna säikes keletın ärı küzgı kün men tünnıŋ teŋesuı qarsaŋyndaǧy atalatyn türkı merekesı. Sabantoi – türkı halyqtarynyŋ ejelgı täŋırlık tanymyna negızdelgen tört ūly merekenıŋ küzgı jyl mausymyndaǧy ūly merekesı.
Sabantoi türkı halyqtarynda (tatar, başqūrt, ışınara qazaqtarda) toilanatyn meiram, köbıne egınşılıkpen ainalysatyn türkı halyqtaryna tän. Alaida, bügınde jalpytürkılık sipattan ajyrap, ūmytyla bastaǧanyn jasyruǧa bolmaidy. Būl merekenı bügınde köbınese tatar halqy belsene ötkızedı. Onyŋ da özındık sebebı bar: tatar men şūbaş halyqtary türkı halyqtarynyŋ ışındegı egın egıp, ejelden otyryqtanǧan jūrttar bolǧasyn sabantoidyŋ mazmūnyn barynşa saqtap qalǧan. Egın jinau nauqanynan keiın küzde ötkızıledı. Sabantoi meiramy 20 ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan bastap Tatarstan Respublikasynda memlekettık deŋgeide atap ötıledı.
Sabantoidyŋ ejelgı ülgısı retınde şūbaş halqyndaǧy «chükleme» merekesın atauǧa bolady. Jaŋa qyrmannyŋ saltanaty men diqandardyŋ jyldyq şaruaşylyǧynyŋ qorytyndysy retınde Chükleme küzgı kün men tünnıŋ teŋesuıne säikes keledı. Būl meiramǧa şūbaş türkılerı arnaiy äzırlenıp, aǧyl-tegıl nan pısıredı, jaŋa egınnıŋ susyny etıp boza sekıldı susyn aşytady. Jūrt bırın bırı qonaqqa şaqyryp toilaidy. Arnaiy dūǧa men tılek aitylyp, ǧūryptar ısteledı. Meşkeiler jarysy ötedı.
Sabantoi – «küztoqsan» atalatyn toqsan kün küz mezgılın paş etu saltanaty; yrzyq pen nesıbenıŋ közı topyraqqa degen qūrmet, kelesı jyldyŋ nesıbesın kütu men tıleu, jaryq pen qaraŋǧynyŋ üilesımın qadyr tūtu, topyraq pen auanyŋ üilesımıne jol aşu sekıldı adamzattyq qūndylyqtardy sıŋırudıŋ basy.
Sabantoi meiramynyŋ mazmūnyn aiǧaqtai tüsetın tarihi myna aiǧaqqa nazar audarmai bolmaidy.Aŋyraqai tauyndaǧy jartastaǧy petroglifte beinelengen küzgı mausymdy baiqatatyn Täŋıriege qaraǧan semırgen ögızdıŋ jaiylyp, osy küz mezgılınıŋ siyrǧa ainalǧan türındei «toiynǧan» beinesın moiyndauǧa tura keledı.
Topyraqqa qatysty kie tūtu räsımderı jasalady. Topyraqtyŋ qūny jaiqalǧan egınde. Sol sebeptı küzdegı būl merekenıŋ nyşany jaiqalǧan bidai masaǧy ekenı kümän keltırmes. Būl kezde qūs bıtkennıŋ bärı balapanyn örgızıp, öz betterınşe kün köruge taratady. Qanattylardyŋ arasynda būl beinenı qazdar jaqsy baiqatady: olardyŋ özderı de, balapandary da toiynyp, semıredı.
Köşpelı jūrttar küzgı būl meiramdy negızınen jylqy sauynynyŋ jabyluymen, qoi küiegınıŋ aiaqtaluymen bailanystyrsa, otyryqşyl türkı halyqtary egıs nauqanynyŋ aiaqtaluymen, egınnıŋ jiyn-terınımen bailanystyrady.
Qazaq halqy jartylai köşpelı bolǧandyqtan, suly maŋailarda tary, arpa, qara bidai ekken. Ony nan men daqyl taǧamdaryn ısteumen bırge syra sekıldı boza susynyn aşytqan. Sondyqtan sabantoi merekesı qazaq üşın tek qana şaruaşylyq közı emes, ruhani-mädeni qūndylyqtyŋ da közı bolǧan.
Jazǧy tülegen, öngen, ösken tabiǧattaǧy barlyq önım topyraqqa ainalady, küzeledı. Tabiǧat kelesı jyldyŋ topyraǧyn daiyndaidy. Jaŋa tuǧan tölder marqaiady, pısedı, jan-januar semıredı. Sabantoi meiramy osy şaqqa säikes keletın jyl mausymynyŋ ışındegı eŋ bai saltanat. Sol sebeptı sovet däuırınde būl meiram tıptı «Altyn küz» merekesıne ainaldy.
Negızgı ömır salty men şaruaşylyǧy malǧa qatysty bolǧanymen qazaq halqy egındı de jaiqaltyp, özıne tän ǧūryptar men salttardy qalyptastyrǧan. Mysaly, egın jinalyp bıtken soŋ, öz tuystaryna, körşı-qolaŋǧa «keusen» atalatyn astyqtai üles taratady.
Sabantoi merekesı qazaqtyŋ mal şaruaşylyǧyndaǧy maŋyzy zor «küiek alu» nauqanyna da tıkelei bailanysty, sol sebeptı de būl ai «qyrküiek» atalady. Būl aida qoidyŋ küzem jünı qyrqylady. Küiek – qoidy sezgılsız qaşyrtpasqa arnaiy qoşqarǧa bailanatyn kedergı. Qoidy ūryqtandyru qyrküiek aiynyŋ ortasynda, iaǧni 14-15-terınde bastalady. Būl kün - küzdıŋ naǧyz ene bastaǧan şaǧy. Mıne osy küiektı alyp tastaǧannan bastap qoi ūryqtana bastaidy, osyny «küiek alu» ataidy.
Būl aidyŋ soŋyna qarai, qazan aiynyŋ ışınde jylqy sauu nauqany aiaqtalyp, qymyzmūryndyqpen bastalǧan sauyn mausymy «sırgejiiar» degen joralǧymen aiaqtalady. Būl da osy merekege maŋyz ben män beretın ǧūryp.
Sabantoi bau-baqşa önımın de qorytyndylaityn mereke. Bau-baqşa ösırıp, mol önım alǧandar aǧaiyn-tuǧandaryna nemese körşı-qolaŋǧa qauyn-qarbyzdan syi-syiapat taratady. Ony «bır toǧyz», «ekı toǧyz» ataidy. Jalpy būl ǧūryp «toǧyz» atalady.
Saiyp kelgende Sabantoi meiramy küzgı Kündız ben Tün üilesımıne qatysty barlyq şaralar men joralǧylardy, ǧūryptardy qamtidy. Būǧan jamby atu, kökpar tartu, aitys, altybaqan tebu sekıldı qazaq mädenietıne sıŋıstı bügıngı salt-ǧūryptardyŋ, räsımderdıŋ barşasy da Sabantoiǧa sän beretın şaralar bolyp tabylady. Sabantoidy jaŋa däuırge laiyqtap merekeleudıŋ şarasy kerek. Mäselen tabanan osy merekenıŋ basty nyşany bolar edı, ol – döŋgelek poşymy Künnıŋ beinesın paş etedı, Topyraq düleiınıŋ önımı. Nan – qazaq üşın yrzyqtyŋ qasiettı nyşany.
Sabantoi merekesı - asa ejelgı täŋırlık tanymnan bastau alatyn merekenıŋ bırı. Būl merekenı köktemgı Nauryz sekıldı küzgı basty meiram retınde atauǧa bolady. «Sabantoi» atauy «saban» sözınen qūralǧan. Saban — dändı jäne ırı būrşaqty daqyldardy bastyrǧannan keiın qalatyn ösımdık sabaǧy. Bıraq keibır türkı halyqtary būl sözdı soqamen şatastyryp jür. Osydan kelıp, jazǧy egıstıŋ bastaluyn osy merekemen soqa toiy retınde atap ötıledı, mysaly şūbaştarda būl akatui (aqatoi) atalyp, köktemgı egıs nauqanynyŋ bıtuımen bailanystyrylady.
Sabantoi – küz mausymynyŋ bastaluyna säikes keletın ärı küzgı kün men tünnıŋ teŋesuı qarsaŋyndaǧy atalatyn türkı merekesı. Sabantoi – türkı halyqtarynyŋ ejelgı täŋırlık tanymyna negızdelgen tört ūly merekenıŋ küzgı jyl mausymyndaǧy ūly merekesı.
Sabantoi türkı halyqtarynda (tatar, başqūrt, ışınara qazaqtarda) toilanatyn meiram, köbıne egınşılıkpen ainalysatyn türkı halyqtaryna tän. Alaida, bügınde jalpytürkılık sipattan ajyrap, ūmytyla bastaǧanyn jasyruǧa bolmaidy. Būl merekenı bügınde köbınese tatar halqy belsene ötkızedı. Onyŋ da özındık sebebı bar: tatar men şūbaş halyqtary türkı halyqtarynyŋ ışındegı egın egıp, ejelden otyryqtanǧan jūrttar bolǧasyn sabantoidyŋ mazmūnyn barynşa saqtap qalǧan. Egın jinau nauqanynan keiın küzde ötkızıledı. Sabantoi meiramy 20 ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan bastap Tatarstan Respublikasynda memlekettık deŋgeide atap ötıledı.
Sabantoidyŋ ejelgı ülgısı retınde şūbaş halqyndaǧy «chükleme» merekesın atauǧa bolady. Jaŋa qyrmannyŋ saltanaty men diqandardyŋ jyldyq şaruaşylyǧynyŋ qorytyndysy retınde Chükleme küzgı kün men tünnıŋ teŋesuıne säikes keledı. Būl meiramǧa şūbaş türkılerı arnaiy äzırlenıp, aǧyl-tegıl nan pısıredı, jaŋa egınnıŋ susyny etıp boza sekıldı susyn aşytady. Jūrt bırın bırı qonaqqa şaqyryp toilaidy. Arnaiy dūǧa men tılek aitylyp, ǧūryptar ısteledı. Meşkeiler jarysy ötedı.
Sabantoi – «küztoqsan» atalatyn toqsan kün küz mezgılın paş etu saltanaty; yrzyq pen nesıbenıŋ közı topyraqqa degen qūrmet, kelesı jyldyŋ nesıbesın kütu men tıleu, jaryq pen qaraŋǧynyŋ üilesımın qadyr tūtu, topyraq pen auanyŋ üilesımıne jol aşu sekıldı adamzattyq qūndylyqtardy sıŋırudıŋ basy.
Sabantoi meiramynyŋ mazmūnyn aiǧaqtai tüsetın tarihi myna aiǧaqqa nazar audarmai bolmaidy.Aŋyraqai tauyndaǧy jartastaǧy petroglifte beinelengen küzgı mausymdy baiqatatyn Täŋıriege qaraǧan semırgen ögızdıŋ jaiylyp, osy küz mezgılınıŋ siyrǧa ainalǧan türındei «toiynǧan» beinesın moiyndauǧa tura keledı.
Topyraqqa qatysty kie tūtu räsımderı jasalady. Topyraqtyŋ qūny jaiqalǧan egınde. Sol sebeptı küzdegı būl merekenıŋ nyşany jaiqalǧan bidai masaǧy ekenı kümän keltırmes. Būl kezde qūs bıtkennıŋ bärı balapanyn örgızıp, öz betterınşe kün köruge taratady. Qanattylardyŋ arasynda būl beinenı qazdar jaqsy baiqatady: olardyŋ özderı de, balapandary da toiynyp, semıredı.
Köşpelı jūrttar küzgı būl meiramdy negızınen jylqy sauynynyŋ jabyluymen, qoi küiegınıŋ aiaqtaluymen bailanystyrsa, otyryqşyl türkı halyqtary egıs nauqanynyŋ aiaqtaluymen, egınnıŋ jiyn-terınımen bailanystyrady.
Qazaq halqy jartylai köşpelı bolǧandyqtan, suly maŋailarda tary, arpa, qara bidai ekken. Ony nan men daqyl taǧamdaryn ısteumen bırge syra sekıldı boza susynyn aşytqan. Sondyqtan sabantoi merekesı qazaq üşın tek qana şaruaşylyq közı emes, ruhani-mädeni qūndylyqtyŋ da közı bolǧan.
Jazǧy tülegen, öngen, ösken tabiǧattaǧy barlyq önım topyraqqa ainalady, küzeledı. Tabiǧat kelesı jyldyŋ topyraǧyn daiyndaidy. Jaŋa tuǧan tölder marqaiady, pısedı, jan-januar semıredı. Sabantoi meiramy osy şaqqa säikes keletın jyl mausymynyŋ ışındegı eŋ bai saltanat. Sol sebeptı sovet däuırınde būl meiram tıptı «Altyn küz» merekesıne ainaldy.
Negızgı ömır salty men şaruaşylyǧy malǧa qatysty bolǧanymen qazaq halqy egındı de jaiqaltyp, özıne tän ǧūryptar men salttardy qalyptastyrǧan. Mysaly, egın jinalyp bıtken soŋ, öz tuystaryna, körşı-qolaŋǧa «keusen» atalatyn astyqtai üles taratady.
Sabantoi merekesı qazaqtyŋ mal şaruaşylyǧyndaǧy maŋyzy zor «küiek alu» nauqanyna da tıkelei bailanysty, sol sebeptı de būl ai «qyrküiek» atalady. Būl aida qoidyŋ küzem jünı qyrqylady. Küiek – qoidy sezgılsız qaşyrtpasqa arnaiy qoşqarǧa bailanatyn kedergı. Qoidy ūryqtandyru qyrküiek aiynyŋ ortasynda, iaǧni 14-15-terınde bastalady. Būl kün - küzdıŋ naǧyz ene bastaǧan şaǧy. Mıne osy küiektı alyp tastaǧannan bastap qoi ūryqtana bastaidy, osyny «küiek alu» ataidy.
Būl aidyŋ soŋyna qarai, qazan aiynyŋ ışınde jylqy sauu nauqany aiaqtalyp, qymyzmūryndyqpen bastalǧan sauyn mausymy «sırgejiiar» degen joralǧymen aiaqtalady. Būl da osy merekege maŋyz ben män beretın ǧūryp.
Sabantoi bau-baqşa önımın de qorytyndylaityn mereke. Bau-baqşa ösırıp, mol önım alǧandar aǧaiyn-tuǧandaryna nemese körşı-qolaŋǧa qauyn-qarbyzdan syi-syiapat taratady. Ony «bır toǧyz», «ekı toǧyz» ataidy. Jalpy būl ǧūryp «toǧyz» atalady.
Saiyp kelgende Sabantoi meiramy küzgı Kündız ben Tün üilesımıne qatysty barlyq şaralar men joralǧylardy, ǧūryptardy qamtidy. Būǧan jamby atu, kökpar tartu, aitys, altybaqan tebu sekıldı qazaq mädenietıne sıŋıstı bügıngı salt-ǧūryptardyŋ, räsımderdıŋ barşasy da Sabantoiǧa sän beretın şaralar bolyp tabylady. Sabantoidy jaŋa däuırge laiyqtap merekeleudıŋ şarasy kerek. Mäselen tabanan osy merekenıŋ basty nyşany bolar edı, ol – döŋgelek poşymy Künnıŋ beinesın paş etedı, Topyraq düleiınıŋ önımı. Nan – qazaq üşın yrzyqtyŋ qasiettı nyşany.
Serık ERǦALİ, mädeniettanuşy, etnograf
Ūqsas jaŋalyqtar
