Túrki halyqtary tórt dúleıdi/stıhııa Jaratqannyń uly jaratyndysy retinde qasterlegen. Olar - sý, ot, topyraq jáne aýa. Túrki tanymynda atalmysh tórt dúleıge Ýaqyttyń tórt jyldyq maýsymy sáıkesedi: kóktemge - Sý dúleıi, jazǵa - Ot, kúzge – Topyraq, qysqa – Aýa dúleıi shendesip, soǵan oraı keńis te tórt kúıge túsedi. Kóktem kezinde jer betin sý qaptaıdy, dúnıeniń bári sýmen aralasyp, ol kezdi qazaq «alasapyran» ataıdy; jaz maýsymynda jer betine shyqpaıtyn shóp,ósimdik qalmaıdy, adam da, jándik te, jan-janýar da qorekke qaryq bolyp qońdanady, boılaryna qýat jınaıdy. Kúz kelgende jazǵy «ottyń» bári qýrap,kúzeledi, jerge túsip, topyraqqa aınalady. Kúzde keńistik topyraq dúleıine qyzmet etedi. Al qys túsisimen aýa dúleıiniń patshalyǵy ornap, jer betine ornyqqan toqsan kún «jeltoqsan» atalatyny sodan. Kóktem «jylǵa» sózinen - «jyltoqsan», jaz - «ottoqsan», kúz maýsymy – «kúztoqsan» atal kele bertinirekte umytylǵan.
Sabantoı merekesi - asa ejelgi táńirlik tanymnan bastaý alatyn merekeniń biri. Bul merekeni kóktemgi Naýryz sekildi kúzgi basty meıram retinde ataýǵa bolady. «Sabantoı» ataýy «saban» sózinen quralǵan. Saban — dándi jáne iri burshaqty daqyldardy bastyrǵannan keıin qalatyn ósimdik sabaǵy. Biraq keıbir túrki halyqtary bul sózdi soqamen shatastyryp júr. Osydan kelip, jazǵy egistiń bastalýyn osy merekemen soqa toıy retinde atap ótiledi, mysaly shubashtarda bul akatýı (aqatoı) atalyp, kóktemgi egis naýqanynyń bitýimen baılanystyrylady.
Sabantoı – kúz maýsymynyń bastalýyna sáıkes keletin ári kúzgi kún men túnniń teńesýi qarsańyndaǵy atalatyn túrki merekesi. Sabantoı – túrki halyqtarynyń ejelgi táńirlik tanymyna negizdelgen tórt uly merekeniń kúzgi jyl maýsymyndaǵy uly merekesi.
Sabantoı túrki halyqtarynda (tatar, bashqurt, ishinara qazaqtarda) toılanatyn meıram, kóbine eginshilikpen aınalysatyn túrki halyqtaryna tán. Alaıda, búginde jalpytúrkilik sıpattan ajyrap, umytyla bastaǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy. Bul merekeni búginde kóbinese tatar halqy belsene ótkizedi. Onyń da ózindik sebebi bar: tatar men shubash halyqtary túrki halyqtarynyń ishindegi egin egip, ejelden otyryqtanǵan jurttar bolǵasyn sabantoıdyń mazmunyn barynsha saqtap qalǵan. Egin jınaý naýqanynan keıin kúzde ótkiziledi. Sabantoı meıramy 20 ǵasyrdyń 90-jyldarynan bastap Tatarstan Respýblıkasynda memlekettik deńgeıde atap ótiledi.
Sabantoıdyń ejelgi úlgisi retinde shubash halqyndaǵy «chúkleme» merekesin ataýǵa bolady. Jańa qyrmannyń saltanaty men dıqandardyń jyldyq sharýashylyǵynyń qorytyndysy retinde Chúkleme kúzgi kún men túnniń teńesýine sáıkes keledi. Bul meıramǵa shubash túrkileri arnaıy ázirlenip, aǵyl-tegil nan pisiredi, jańa eginniń sýsyny etip boza sekildi sýsyn ashytady. Jurt birin biri qonaqqa shaqyryp toılaıdy. Arnaıy duǵa men tilek aıtylyp, ǵuryptar isteledi. Meshkeıler jarysy ótedi.
Sabantoı – «kúztoqsan» atalatyn toqsan kún kúz mezgilin pash etý saltanaty; yrzyq pen nesibeniń kózi topyraqqa degen qurmet, kelesi jyldyń nesibesin kútý men tileý, jaryq pen qarańǵynyń úılesimin qadyr tutý, topyraq pen aýanyń úılesimine jol ashý sekildi adamzattyq qundylyqtardy sińirýdiń basy.
Sabantoı meıramynyń mazmunyn aıǵaqtaı túsetin tarıhı myna aıǵaqqa nazar aýdarmaı bolmaıdy.Ańyraqaı taýyndaǵy jartastaǵy petroglıfte beınelengen kúzgi maýsymdy baıqatatyn Táńirıege qaraǵan semirgen ógizdiń jaıylyp, osy kúz mezgiliniń sıyrǵa aınalǵan túrindeı «toıynǵan» beınesin moıyndaýǵa týra keledi.
Topyraqqa qatysty kıe tutý rásimderi jasalady. Topyraqtyń quny jaıqalǵan eginde. Sol sebepti kúzdegi bul merekeniń nyshany jaıqalǵan bıdaı masaǵy ekeni kúmán keltirmes. Bul kezde qus bitkenniń bári balapanyn órgizip, óz betterinshe kún kórýge taratady. Qanattylardyń arasynda bul beıneni qazdar jaqsy baıqatady: olardyń ózderi de, balapandary da toıynyp, semiredi.
Kóshpeli jurttar kúzgi bul meıramdy negizinen jylqy saýynynyń jabylýymen, qoı kúıeginiń aıaqtalýymen baılanystyrsa, otyryqshyl túrki halyqtary egis naýqanynyń aıaqtalýymen, eginniń jıyn-terinimen baılanystyrady.
Qazaq halqy jartylaı kóshpeli bolǵandyqtan, sýly mańaılarda tary, arpa, qara bıdaı ekken. Ony nan men daqyl taǵamdaryn isteýmen birge syra sekildi boza sýsynyn ashytqan. Sondyqtan sabantoı merekesi qazaq úshin tek qana sharýashylyq kózi emes, rýhanı-mádenı qundylyqtyń da kózi bolǵan.
Jazǵy túlegen, óngen, ósken tabıǵattaǵy barlyq ónim topyraqqa aınalady, kúzeledi. Tabıǵat kelesi jyldyń topyraǵyn daıyndaıdy. Jańa týǵan tólder marqaıady, pisedi, jan-janýar semiredi. Sabantoı meıramy osy shaqqa sáıkes keletin jyl maýsymynyń ishindegi eń baı saltanat. Sol sebepti sovet dáýirinde bul meıram tipti «Altyn kúz» merekesine aınaldy.
Negizgi ómir salty men sharýashylyǵy malǵa qatysty bolǵanymen qazaq halqy egindi de jaıqaltyp, ózine tán ǵuryptar men salttardy qalyptastyrǵan. Mysaly, egin jınalyp bitken soń, óz týystaryna, kórshi-qolańǵa «keýsen» atalatyn astyqtaı úles taratady.
Sabantoı merekesi qazaqtyń mal sharýashylyǵyndaǵy mańyzy zor «kúıek alý» naýqanyna da tikeleı baılanysty, sol sebepti de bul aı «qyrkúıek» atalady. Bul aıda qoıdyń kúzem júni qyrqylady. Kúıek – qoıdy sezgilsiz qashyrtpasqa arnaıy qoshqarǵa baılanatyn kedergi. Qoıdy uryqtandyrý qyrkúıek aıynyń ortasynda, ıaǵnı 14-15-terinde bastalady. Bul kún - kúzdiń naǵyz ene bastaǵan shaǵy. Mine osy kúıekti alyp tastaǵannan bastap qoı uryqtana bastaıdy, osyny «kúıek alý» ataıdy.
Bul aıdyń sońyna qaraı, qazan aıynyń ishinde jylqy saýý naýqany aıaqtalyp, qymyzmuryndyqpen bastalǵan saýyn maýsymy «sirgejııar» degen joralǵymen aıaqtalady. Bul da osy merekege mańyz ben mán beretin ǵuryp.
Sabantoı baý-baqsha ónimin de qorytyndylaıtyn mereke. Baý-baqsha ósirip, mol ónim alǵandar aǵaıyn-týǵandaryna nemese kórshi-qolańǵa qaýyn-qarbyzdan syı-syıapat taratady. Ony «bir toǵyz», «eki toǵyz» ataıdy. Jalpy bul ǵuryp «toǵyz» atalady.
Saıyp kelgende Sabantoı meıramy kúzgi Kúndiz ben Tún úılesimine qatysty barlyq sharalar men joralǵylardy, ǵuryptardy qamtıdy. Buǵan jamby atý, kókpar tartý, aıtys, altybaqan tebý sekildi qazaq mádenıetine sińisti búgingi salt-ǵuryptardyń, rásimderdiń barshasy da Sabantoıǵa sán beretin sharalar bolyp tabylady. Sabantoıdy jańa dáýirge laıyqtap merekeleýdiń sharasy kerek. Máselen tabanan osy merekeniń basty nyshany bolar edi, ol – dóńgelek poshymy Kúnniń beınesin pash etedi, Topyraq dúleıiniń ónimi. Nan – qazaq úshin yrzyqtyń qasıetti nyshany.
Serik ERǴALI, mádenıettanýshy, etnograf
