قر بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جəنە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ءدىنتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان ءدىنتانۋشىلار كونگرەسىنىڭ توراعاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى 1. ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى مەن جالپى تəسىلدەرىنە دەگەن كوزقاراسىڭىز؟ ەلىمىزدى əمبەباپ جاڭعىرتۋ – زايىرلى قازاقستاندىق مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ نەگىزى. ول ەۆوليۋتسيالىق جولمەن، كەزەڭ-كەزەڭىمەن، بۇرىن دا، قازىر دە قر پرەزيدەنتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان əلەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جəنە ساياسي رەفورمالارىنىڭ باعىتى ارناسىندا جۇزەگە اسىرىلۋدا. جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى ىقپالدارىنىڭ ءبىرى ەگەمەندى دامۋ بارىسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ونىڭ رۋحاني، يدەولوگيالىق، دۇنيەتانىمدىق نەگىزى بولىپ تابىلادى. ال ءدىن بولسا، وسى اتالعان نەگىزدەردىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. بۇگىندەرى ءبىز əلەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ءدىني پروبلەمالاردىڭ وزەكتى بولۋىنىڭ كۋəگەرى بولىپ وتىرمىز، سوندىقتان ءدىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دا ىشكى جəنە سىرتقى ساياساتىنىڭ قوماقتى فاكتورىنا اينالدى. كەيدە راديكاليزممەن شەكتەسىپ جاتاتىن جات جەرلىك ءدىني يدەولوگيا رۋحاني ىزدەنىسكە دەگەن سۇرانىستى ءوز مۇددەسىنە بۇرىپ، ءدىندارلاردىڭ، əسىرەسە جاستاردىڭ ءدىني ساناسى مەن ءدىني پراكتيكاسىنا ەنىپ، ەلدەگى ءدىني بىرەگەيلىككە نۇقسان كەلتىرىپ جاتقان جاعدايلار بار. ءدىني سەنىم مەن كوزقاراستار ادامنىڭ سۋبەكتيۆتى شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءوز پىكىرىن وزگەگە، قوعامدىق قاتىناستار مەن مەملەكەتتىك ىستەرگە تاڭۋعا تىرىساتىن ءۇردىس بايقالادى. بۇل رەتتە ءدىن سالاسىندا دۇرىس جəنە ءتيىمدى مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ وتە ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. وتكەن جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنىڭ زاماناۋي وزەكتىلىگى ەشقانداي كۇمəن تۋدىرمايدى. ورتا مەرزىمگە ارنالعان ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىت-باعدارى كورسەتىلگەن تۇجىرىمدامادا مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق جəنە كونفەسسيالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى جەتىلدىرۋ، مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق قاعيداتتارىن نىعايتۋ، ءدىندى دەسترۋكتيۆتى ماقساتتا قولدانۋعا جول بەرمەۋ سياقتى مەملەكەتتىڭ ناقتى مىندەتتەرى سيپاتتالعانى مەيلىنشە ماڭىزدى. كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىلعان بۇل تۇجىرىمداما قازاقستاندىق قوعامداعى قازىرگى ءدىني احۋالدى ايعاقتايدى جəنە سونىمەن قاتار، ول بولاشاققا باعدارلانعان. تۇجىرىمداما قازىرگى قازاقستاندىق قوعامداعى ءدىننىڭ نەگىزگى پاراديگمالدىق ولشەمىن بەينەلەيدى، ءدىني ۇدەرىستەرگە ىقپال ەتۋدەگى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ كونتسەپتۋالدى تۇعىرلارىن قامتاماسىز ەتەدى، مەملەكەت پەن ءدىن اراقاتىناسى جəنە دىندەرارالىق كەلىسىمنىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن ودان ارى ءتيىمدى جەتىلدىرۋدى كوزدەيدى. تۇجىرىمدامادا ءدىني سالاداعى اعىمدىق احۋال مەيلىنشە انىق ءəرى دəل ساراپتالعان، وندا ءدىني احۋالدىڭ «مəسەلەلىك ايماقتارى» ايقىندالىپ، نەگىزگى ۇردىستەر بەلگىلەنگەن، əسىرەسە مەملەكەتتىڭ زايىرلى تۇعىرلارىن نىعايتۋ مەن ءدىندى بۇرىس ماقساتتارعا پايدالانۋعا جول بەرمەۋگە قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بولاشاق باعدارلارى انىقتالعان. نەگىزگى ۇستىندارى مەن باستى تəسىلدەرى مەملەكەتتىك جəنە قوعامدىق بولمىستىڭ əرقيلى سالالارىنداعى ءدىن سالاسىنا قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ جۇرگىزەتىن كەشەندى شارالارىن ەسكەرە وتىرىپ باياندالعان. دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ əرەكەتىن بەيتاراپتاندىرۋ مەن ءدىني ەكسترەميزمنىڭ يدەولوگياسىنا قارسى تۇرۋدىڭ جالپىمەملەكەتتىك جۇيەسىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنگەن. تۇتاستاي العاندا تۇجىرىمدامانىڭ ءمəتىنى عىلىمي ۇستامدىلىعىمەن، قيسىندى نەگىزدىلىگىمەن جəنە پراكتيكالىق ماڭىزدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
2. ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمدامادان كۇتىلەتىن نəتيجەلەر؟ اتالمىش تۇجىرىمداما قوعامدىق پىكىردە قىزۋ تالقىلاندى. اتاپ ايتقاندا، ەلدەگى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قازاقستان «ءدىنتانۋشىلار كونگرەسى»، عىلىمي مەكەمە رەتىندە قر بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جəنە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى جəنە تالداۋ ورتالىعى رەتىندە «قازاقستانداعى تەرروريزم مەن ەكسترەميزم پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىعى» بەلسەنە اتسالىستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى ءدəستۇرلى قۇندىلىقتارعا سۇيەنۋمەن قاتار، جاڭاشىلدىققا اشىقتىعىن بىلدىرە وتىرىپ، قازىرگى زاماننىڭ توندىرەتىن قاتەرىنە لايىقتى جاۋاپ بەرە الاتىنداي قوعامدى توپتاستىرۋعا وزىندىك ۇلەسىن قوسادى. تۇجىرىمداما بىرقاتار نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى، ولاردىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋدىڭ ەكى كەزەڭى (2017-2018 ي 2019-2020 جج.) مىناداي نəتيجەلەر كۇتىلەدى: 1) ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى حالىقتىڭ قولداۋ دەڭگەيى ارتاتىن بولادى; 2) مەملەكەت دامۋىندىعى زايىرلىلىق قاعيداتتارىن حالىقتىڭ قولداۋىنىڭ دەڭگەيى وسەتىن بولادى; 3) ءدىني ەكسترەميزم مەن ونىڭ دەسترۋكتيۆتى يدەولوگياسىنا قارسى تۇرۋ بويىنشا حالىقتىڭ حاباردارلىعى مولايادى. تۇجىرىمدامانىڭ رۋحى مەن قارپىنە سəيكەس، تەڭەستىرىلگەن ستراتەگيا ساقتالعان، وندا قۇندىلىقتاردىڭ زايىرلى ادامگەرشىلىك جۇيەسىنە قايشى كەلمەيتىن رۋحاني-ادامگەرشىلىك پاراديگما رەتىندەگى ءدىننىڭ جاعىمدى əلەۋەتى مودەرنيزاتسيالىق (جاڭعىرتۋشىلىق) əلەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورماتورلىق باعىتقا وڭ ىقپال ەتەدى. ءدىن قازاقستاندىقتاردىڭ əلەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىنە سىرتتان اگرەسسيالىق تۇردە ەنگەن جاڭاشىلدىقتار جاعدايىندا رۋحاني امورتيزاتور قىزمەتىن اتقارا الادى. مەملەكەت، ءوز كەزەگىندە، رۋحاني قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىن ءتۇزىپ، تۇراقسىزداندىرۋدىڭ ساياسي قۇرالى رەتىندە ءدىندى پايدالانۋعا تىرىسۋشىلىقپەن بايلانىستى قازىرگى سىن-قاتەرلەرگە الدىن الا لايىقتى جاۋاپ بەرە الۋى ءتيىس. تۇجىرىمدامادا مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن مەملەكەتتىك قىزمەت، ءبىلىم بەرۋ، مəدەنيەت، باق، دەنساۋلىق ساقتاۋ، سپورت جۇيەلەرىن قوسا العانداعى ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارى انىق جəنە ناقتى كورسەتىلگەن. تۇجىرىمدا مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قارىم-قاتىناستاردى جاڭا دەڭگەيگە شىعارادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. سونىمەن قاتار، تۇجىرىمدامانى ناقتى جۇزەگە اسىرۋ مەملەكەتتىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قارىم-قاتىناسىنداعى يننوۆاتسيالىق ۇلگىنى قۇرۋ ءۇشىن العىشارتتار قالىپتاستىرادى دەگەن ويدامىز. نەگىزگى كۇش-جىگەر قازاقستاندىق مەملەكەت پەن قوعامنىڭ زايىرلىلىق قاعيداتتارىن ءəرى قاراي نىعايتۋعا باعىتتالاتىن بولادى.
