پوەت اباي ي درۋگيە كازاحسكيە اكىنى پريزناۆالي تەنگري

4824
Adyrna.kz Telegram

ۋۆاجاەمىە سووتەچەستۆەننيكي! پو مويم نابليۋدەنيام ۆ داننوە ۆرەميا كازاحي رازدەليليس نا دۆە گرۋپپى ۆ سۆەتە رەليگيوزنوگو ۆوپروسا. ۆ ينتەرنەتە وچەن منوگو ۆىسكازۆاني پروتيۆ تەح كتو ۆەريت ۆ تەنگري. ي زاچاستۋيۋ اۆتورامي ناپادوك ياۆليايۋتسيا يسلاميستى. يا نە پونيمايۋ ەتوگو. پو مويم پرەدستاۆلەنيام كاجدىي ۆەرۋيۋششي دولجەن بىت راد پوياۆلەنيۋ درۋگيح ۆەرۋيۋششيح، داجە ەسلي وني ۆىبرالي درۋگۋيۋ رەليگيۋ. ك سوجالەنيۋ ۆسە پرويسحوديت ناوبوروت. سەيچاس نەوبرازوۆاننىح نەت. ۆسە ۋمەيۋت چيتات ي پيسات. ي كاجدىي دولجەن پونيات ي پرينيات توت فاكت، چتو ليۋدي ۆەريلي ۆ تەنگري دو پوياۆلەنيا يسلاما ي حريستيانسۆتا. تەنگري بىل بليزوك ك كازاحام ۆسەگدا ي دو يسلاما. ي سەيچاس ليۋدي گوۆوريات ء"تاڭىر جارىلقاسىن! - دا، پوموجەت تەنگري! ي ءتاڭىر ساقتاي گور! - سپاسي تەنگري!" ي ت.د. سرەدي كازاحوۆ منوگو كتو نوسيت يميا تاڭىربەردى، تاڭىربەرگەن. داجە پوەت اباي ي درۋگيە ماستەرا ليتەراتۋرنوگو سلوۆا پريزناۆالي تەنگري. پوەتومۋ ۆاشەمۋ ۆنيمانيۋ پرەدلاگايۋ سۆويۋ ستاتيۋ. يا ەە ناپيسال نا دۆۋح كازاحسكوم ي رۋسسكوم يازىكاح. ونا بىلا وپۋبليكوۆانا ۆ ناۋچنوم سبورنيكە پەرۆوي تەنگريانسكوي كونفەرەنتسي ۆ گورودە استانا ۆ پروشلوم گودۋ ي رەسپۋبليكانسكوم جۋرنالە "اقيقات".

س ۋۆاجەنيەم بەردالى وسپان.

تەنگري ۆ كازاحسكوي پوەزي 

وسپان بەردالي اسيلحانۋلى

OSPAN Berdaly Asilkhanulۋ

berdaly_1955@mail.kz

berdaly_1955@mail.ru

 

درەۆنيە تيۋركي، ۆ توم چيسلە پرەدكي كازاحوۆ، ۆسەگدا  پريزناۆالي ەدينستۆەننىم  تۆورتسوم ەتوگو ميرا  تەنگري. پراۆ بىل اكسەلەۋ سەيديمبەك، ناپيساۆشي: «...تەنگريانسكوە ميروۆوزرەنيە، نا ساموم دەلە پوزنانيە پريرودى، زناكومستۆو س پريرودوي. ا ۆسە ەتو ياۆلياەتسيا توي وسنوۆوي، نا كوتوروي دەرجيتسيا جيزن» [1. س.14]. الفرەد ۆەبەر پيسال، چتو كوچەۆنيكي، جيۆشيە سۆوبودنو ۆ بەسكراينەي ستەپي، ۆيدەۆشيە ي پەرەجيۆشيە  منوگوە،  سموگلي «...پونيات حرۋپكوست بىتيا; ۆ كاچەستۆە گوسپودستۆۋيۋششەي راسى وني پريۆنەسلي ۆ مير گەرويچەسكوە ي تراگيچەسكوە سوزنانيە، كوتوروە ناشلو سۆوە وتراجەنيە ۆ ەپوسە» [2. س.46]. دەيستۆيتەلنو ۆسيا يستوريا كوچەۆنيكوۆ ەتو وگرومنىي ەپوس، ۆ كوتوروم تەنگري زانيماەت وسوبوە مەستو.

درەۆنيە تيۋركي ۆەريلي ودنومۋ تەنگري – نا ۆسە ەگو ۆوليا. ي پرونەسلي چەرەز ستولەتيا ەتۋ ۆەرۋ. ۆەرۋ، كوتورايا ۆەلا يح ك ۆەليكيم دەيانيام،  چەرەز  تىسياچەلەتيا ۆرەمەن ي تىسياچەكيلومەتروۆىە  راسستويانيا. ەتو پودتۆەرجداەت زنامەنيتىي نورۆەجسكي پۋتەشەستۆەننيك ي ۋچەنىي تۋر حەيەردال: «يا پولنوستيۋ وسوزنايۋ ۆاجنوست ۆليانيا درەۆنەتيۋركسكوي تسيۆيليزاتسي نا رازۆيتيە ي راسپروسترانەنيە راننيح تسيۆيليزاتسي، ا تاكجە ۆەريۋ ۆ تو، چتو ۆليانيە تيۋركوۆ بىلو بولەە ۆەليكو، چەم كوگو-ليبو يز پريزناننىح ۆ ناشە ۆرەميا، داجە ۆ موەي سترانە نورۆەگي، ناحودياششەيسيا ۆ درۋگوم كونتسە ەۆروپى» [3. س.89].

ۆەرا ناشيح پرەدكوۆ ۆ تەنگري ستالا نەوتەملەموي چاستيۋ دۋحا تيۋركوۆ. ي ەتو پولۋچيلو سۆوە وتراجەنيە ۆ پوۆسەدنەۆنوي جيزني. تانيربەرگەن – دار تەنگري، تانيربەردي – داننىي ساميم تەنگري، تانيركۋل – سىن تەنگري. (زاچەم رابى تەنگري ون جە سوزداتەل). تاكيمي يمەنامي كوچەۆنيكي نارەكالي سۆويح دەتەي. ي ەتي يمەنا ۋلەتالي كاك پتيتسى ۆ نەبو يستوري. ي ۆوزۆراششاليس نا كرىلياح يح ۆەليكيح دەياني وبراتنو نا رودنۋيۋ زەمليۋ. ناپريمەر، ودنوگو يز يزۆەستنىح يستوريكوۆ ۆرەمەن  مامليۋكسكوگو سۋلتانا ەگيپتا بايبارسا زۆالي يبن تانيربەردى. «دوسكونالنو زنايۋششي ۆسە تيۋركسكوە»، تاكۋيۋ ۆىسوكۋيۋ وتسەنكۋ دالي ەمۋ يستوريكي [4. س.72].

زنامەنيتوگو اكىنا كونتسا ءحىح ي ناچالا حح ۆەكوۆ زۆالي اريپ تانيربەرگەنۋلى [5. س.3]. تانيربەرگەن  وتاربايۋلى – تاك زۆالي ۋچيتەليا ليتەراتۋرى لەگەندارنوگو باتىرا ۆرەمەن ۆتوروي ميروۆوي ۆوينى باۋرجانا مومىشۋلى [6. س.56].

س پريحودوم يسلاما كازاحي نە وتكازاليس وت تەنگري. ەگو يميا زۆۋچالو ستول جە چاستو كاك ي يميا اللاحا، زاچاستۋيۋ وني وتوجدەستۆلياليس (سم. نيجە ستيحوتۆورەنيە ماگجانا جۋماباەۆا «ءتاڭىرى»-«تەنگري»). ەتۋ تراديتسيۋ وتوجدەستۆليات اللاحا ي تەنگري  وترازيل ۆ ح1 ۆەكە ۆىدايۋششيسيا  تيۋركسكي ۋچەنىي،  فيلولوگ ي لەكسيكوگراف ماحمۋد كاشگاري (رود.1028-29-گود سمەرتي نەيزۆەستەن). ۆ سۆوەي مونۋمەنتالنوي ەنتسيكلوپەدي «ديۆان لۋگات ات-تۋرك» («سلوۆار تيۋركسكيح نارەچي») ون  پەرەۆەل يميا تەنگري  كاك اللاح: «تاڭري ماني اگيرلادي» كاك «اللاح ۆوزۆەليچيل مەنيا» [7. س.90]. ناۆرياد لي ەتو بىلا ەگو ليچنايا ينتەپرەتاتسيا راسپروسترانيوننىح سرەدي تيۋركوۆ يمەن بوگا. كاك يستيننىي ۋچەنىي  ون وترازيل پونيمانيە يمەن تەنگري ي  اللاح، وبەكتيۆنو بىتوۆاۆشەە ۆ گلۋبيناح وبششەستۆەننوگو سوزنانيا منوگيح تيۋركسكيح پلەمەن ي نارودوۆ، چي نارەچيا ستالي وسنوۆوي ەگو ترۋدا. ي پودوبنىە پرەدستاۆلەنيا كازاحي پرونەسلي دو ءححى ۆەكا.

كنيگا ماحمۋدا كاششگاري — «پامياتنيك تيۋركسكوي كۋلتۋرى، ۋۆەكوۆەچيۆشي ەتيچەسكيە تسەننوستي ي نورمى پوۆەدەنيا، سپەتسيفيچەسكوە ميروۆوسپرياتيە تيۋركسكيح نارودوۆ ۆ XI ۆەكە. ۆ كنيگە، ناريادۋ س درەۆنيم زورواستريسكو-شامانيستسكيم ميروپرەدستاۆلەنيەم، زاپەچاتلەنى بازوۆىە ەلەمەنتى يسلاما ي تاكوي ەگو ۆەتۆي كاك سۋفيزم». ۆيكيپەديا. ۆ ەتو وپرەدەلەنيە سلەدۋەت دوباۆيت، چتو ۆەليكي تيۋركسكي ۋچەنىي وترازيل ۆ سۆوەي كنيگە ي تەنگريانسكيە پرەدستاۆلەنيا و ميرە.

ۆ كورانە، پەرەۆەدەننوم حاليفوي التاەم نا كازاحسكي يازىك، ناپيسانو: «اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق – كرومە اللاحا درۋگوگو تەنگري نەت»  [8. س.50]. پريسۋتستۆيە تەنگري ۆ كورانە نا كازاحسكوم يازىكە گوۆوريت سامو زا سەبيا. نو ۆ داجە ۆ ناشي دني ەتۋ مىسل موجنو ۋسلىشات ي ۆ پەرەۆەرنۋتوم ۆيدە «تاڭىردەن ارتىك  اللا جوق – ۆىشە  تەنگري نەت  اللاحا».

 

كازاحي نيكوگدا نە وتكازىۆاليس وت تەنگري. دليا نيح جاراتۋشى (سوزداتەل), اللا، قۇداي – ۆسە وني وزناچالي تەنگري. وب ەتوم سۆيدەتەلستۆۋەت ۋستنوە ي پيسمەننوە دۋحوۆنوە ناسلەديە كازاحوۆ – پوسلوۆيتسى ي پوگوۆوركي، باتا – بلاگوسلوۆەنيا، ريتۋالنىە جوقتاۋ – پلاچي پو ۋسوپشەمۋ ي ستيحي.

ۆوت نەكوتورىە پوسلوۆيتسى ي پوگوۆوركي:

بەكەردەن بەكەر جاتقاننان ءتاڭىر بەزەر./ وت بەزدەلنيكا وتۆاراچيۆاەتسيا تەنگري [9. س.12].

...

كۇشتىدە ءتاڭىر جوق./ ۋ زازناۆشەگوسيا نەت تەنگري [9. س.12].

...

تاڭعى ءناسىپ تاڭىردەن. / ۋترەننيايا دوليا وت تەنگري [9. س.12].

...

ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بار.

 

ەسلي ۋ سوباكي ەست  حوزياين، ۋ ۆولكا ەست تەنگري [9. س.317].

 

ۋ كازاحوۆ زاۆەدەنو تاك، پەرەد ليۋبىم دەلوم اكساكالى دايۋت باتا-بالگوسلوۆەنيە. باتا داەتسيا پەرەد دالنەي دوروگوي، پەرەد ناچالوم سۆادبى، پەرەد سۆەرشەنيەم رازنىح وبريادوۆ. ۆ باتا چاستو ۋپوميناەتسيا يميا تەنگري:

ءتاڭىرىم ءوزى وڭداسىن،

اۋليەلەر قولداسىن.

 

تەنگري ناش پۋست سام ناپراۆيت،

سۆياتىە پوددەرجات [10. س.8].

...

ءتاڭىر سەنى قولداسىن،

ۋايىم-قايعى بولماسىن.

 

تەنگري پۋست تەبيا پوددەرجيت،

سكوربي-گوريا پۋست نە بۋدەت [10. س.11].

...

و، ءتاڭىرىم تالقىعا سالما،

سايا بول ءوزىڭ تالىققان جانعا.

...بەرە گور، ءتاڭىر, تىلەۋدى،

مەيىرىمىڭدى توگەرسىڭ.

 

و، تەنگري نە پىتاي،

بۋد سام ۋكرومنىم ۋبەجيششەم ۋستاۆشەمۋ.

...پروشۋ، تەنگري جەلانيە يسپولني

وداري دوبروتوي [10. س.13].

...

ءتاڭىرىم ءوزى جارىلقاپ،

تالابىڭدى وڭداسىن

 

تەنگري سام پۋست ناگراديت،

سترەملەنيە تۆوە ناپراۆيت ۆ نۋجنوە رۋسلو [10. س.14].

...

ۋا، وتاۋ يەسى،

قولداسىن ءتاڭىر كيەسى

 

و، حوزياين دوما،

پۋست تەبيا پوددەرجيت سۆياتوست تەنگري [10. س.22].

...

تىرلىكتە ءتۇزۋ جول تاپساڭ،

ءتاڭىرىم بەرەر باسقاسىن.

 

ەسلي ۆ جيزني نايدەش پريامۋيۋ دوروگۋ،

تەنگري ۆوزداست وستالنوە [10. س.25].

...

ءتاڭىر بەرگەن نەسىبەڭ،

تەپكىلەسە، كەتپەسىن.

 

دوليا تۆويا، داننايا ساميم تەنگري,

دا نە پروپادەت، ەسلي كتو-تو زادۋماەت پلوحوە [10. س.33]

...

جارىلقا، ءتاڭىرىم, قابىل ەت،

جارىلقاۋدىڭ قامىن ەت

 

ناگرادي تەنگري, پريمي،

سدەلاي ۆسە چتوب بىلو ۆو بلاگو [10. س.34].

...

يا، ءتاڭىرىم, جارىلقا،

جارىلقاعاننىڭ ىشىندە ەت

 

و، تەنگري, وداري،

ۆنەسي ۆ سرەدۋ تەح، كوگو وبلاگودەنستۆوۆات رەشيل [10. س.36].

...

اۋەلى ءتاڭىرىم وڭداسىن،

وڭ جولىنا باستاسىن

 

سپەرۆا تەنگري ناپراۆيت

ۆ نۋجنۋيۋ ستورونۋ ناپراۆيت [10. س.41].

...

ارۋاق جەبەپ ارقاشان،

جولىڭدى ءتاڭىرىم وڭداسىن

 

دۋحي پرەدكوۆ پوددەرجات،

دوروگۋ تەنگري ۋكاجەت [10. س.41].

 

ۆ كازاحسكيح باتا ودنوۆرەمەننو س  تەنگري موگۋت پريزىۆاتسيا اللاح، كۋداي ي تاكجە كىدىر، اۋليە-سۆياتىە، گايىپەرەن كىرىك شيلتەن – نەۆيديمىە سيلى پوددەرجيۆايۋششيە چەلوۆەكا:

جەتكىزسىن ءتاڭىرىم تىلەككە!

ءتاۋفيح بەرىپ قۇدايىم،

عادىلدىك سالسىن جۇرەككە!

...اداسپاي جۇرسەڭ جولمەنەن،

كەزىگەسىڭ قىدىرعا!

اللاھۋ اكبار.

 

پۋست تەنگري دوۆەدەت دو جەلاەموگو،

ۋميروتۆورەنيە داست كۋداي،

سپراۆەدليۆوست ۆلوجيۆ ۆ سەردتسە!

...ەسلي نە زابلۋديشسيا ۆ پۋتي،

ۆسترەتيش كىدىرا!

اللاح اكبار [10. س.51].

...

اي ءتاڭىرىڭ ىركىلمەسىن،

كۇي ءتاڭىرىڭ كۇرسىنبەسىن،

وت ءتاڭىرىڭ كوز ىلمەسىن،

سۋ ءتاڭىرىڭ بەزىنبەسىن!

...ءتاڭىر توقتار ءومىرىڭ بولسىن!

...ءبىزدىڭ وسى اق باتامىزدى،

اۋەلى، كوكتەگى حاق ءتاڭىر,

اۋليە-امبەلەر مەن

عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن قولداسىن،

اللاتاعالانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن!

ءاۋمين!

 

لۋننىي تەنگري پۋست نە وستاناۆليۆاەتسيا،

دۋشا تەنگري پۋست نە سكوربيت،

وگون تەنگري پۋست نە سپيت،

ۆودى تەنگري پۋست نە وترەكۋتسيا!

...تەنگري پۋست نە وستانوۆيت جيزن!

...ەتو سۆەتلىي ناش باتا،

سپەرۆا، سۆىشە تەنگري ۆ نەبە،

ۆسە سۆياتىە ي

گايىپەرەن ي كىرىك شيلتەن پوددەرجات،

ي بۋدۋت ۋسلىشانى ۋشامي اللاتاگالا!

اۋمين! [10. س.61].

 

باتا، كوتورىە دايۋتسيا ۆ ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ۆەليكي دەن ۆەسەننەگو راۆنودەنستۆيا، نازىۆاەمىي سەگودنيا ناۋرىز، تاكجە سودەرجات وبراششەنيا ك تەنگري:

ءتاڭىرىم جازداي بەرسىن،

جازداي بەرسە، جازىلىپ،

كوكىرەگىندە يمان وتى جازىلىپ مازداي بەرسىن.

 

ءتاڭىرىم كۇزدەي بەرسىن،

كۇزدەي بەرسە، قۇتايىپ،

ريزىعىن ماڭداي تەرمەن ىزدەي بەرسىن.

 

ءتاڭىرىم قىستاي بەرسىن،

قىستاي بەرسە، قىسىلماي،

ىنساپپەن تىزگىنىن تەڭ ۇستاي بەرسىن.

 

ءتاڭىرىم كوكتەمدەي بەرسىن،

كوكتەمدە كوكتەي ءونىپ،

تالابىڭ كوككە ورلەي بەرسىن!

ءاۋمين.

 

تەنگري ناش پۋست ۆوزداست لەتوم،

ەسلي لەتوم داست، شيروكو،

پۋست ۆ گرۋدي ۆەرى وگون سيلنو ۆوزگوريت.

 

تەنگري ناش پۋست ۆوزداست وسەنيۋ،

ەسلي وسەنيۋ داست تو، چتو پولوجەنو،

دوبىتوە چەستنىم، تەكۋششيم س چەلا پوتوم.

 

تەنگري ناش پۋست ۆوزداست زيموي،

ەسلي داست زيموي، تو نە سكۋپياس،

سپوكوينو راۆنومەرنو دەرجا پوۆوديا.

 

تەنگري ناش پۋست ۆوزداست ۆەسنوي،

ۆەسنوي كاك زەلەن ۆوزراستايا،

مەچتى ۆوزنەسۋتسيا دو سينيح نەبەس!

امين [10. س.63].

 

يميا تەنگري موجنو ۆسترەتيت وچەن چاستو ۆ جوقتاۋ – وپلاكيۆانياح ۋسوپشيح. ۆەليكي پوەت اباي كۋنانبايۋلى پو ۋمەرشەمۋ ۆ 27 لەت سىنۋ ابدراحمانۋ ناپيسال سلەدۋيۋششيە ستيحي:

تاۋەكەل عىپ بىلدىرمەي،

كۇتىپسىڭ ءتاڭىرى جارلىعىن

 

رەشيۆشيس نە دات درۋگيم ۋزنات،

وكازىۆاەتسيا، جدال تى ۋكازا تەنگري [10. 145].

ستروكي جوكتاۋ ناپيساننوە پوەتوم ماتەري ۋ كوتوروي سكونچالسيا سىن:

جاماعات توڭباي، كۇن جىلىپ،

ءتاڭىرىم راحىم ەتكەنى-اي!

 

نارود نە مەرزنەت، سولنتسە پوتەپلەلو

تەنگري سدەلال دوبروە دەلو! [10. س.154].

 

ۆ 1899 گودۋ، كوگدا ۋمەر 23 لەتني يكسان، سىن نازارا كىدىراليۋلى، پوەت جۋسيپبەكحودجا شايحيسلامۋلى ناپيسال تري تەكستا جوقتاۋ دليا ماتەري ي جەن پوكوينوگو. ۆ جوقتاۋ رازنىە يمەنا تەنگري – جاراتقان-سوزداتەل، كۋداي:

لاجىم بار ما تاڭىرگە,

قولقامنان ءۇزىپ تامىرىن،

وزەگىمدى تالعىزدى.

 

چتو دەلات پروتيۆ رەشەنيا تەنگري،

ۆىرۆاۆ  يز پراۆوي ستورونى سەردتسا ارتەريۋ،

ۆسيۋ سۋت مويۋ وپۋستوشيل [10. س.157].

...

...الدانىش قىلعاي جاراتقان.

 

...وبماني سوزداتەل [10. س.157].

...

...قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايىم.

 

...سيلۋ يمەششي موي بوگ [10. س.159].

...

سەنبەڭىز، حالقىم، جالعانعا،

كىم كونبەس ءتاڭىرى سالعانعا

 

نە ۆەر، نارود موي، برەننومۋ ميرۋ،

پوكوريس تومۋ، چتو ۆوزلوجيت تەنگري [10. س.170].

 

اكىن كارپىك شولاقۋلى سوچينيل تري جوكتاۋ پو سكونچاۆشەمۋسيا تولەبايۋ، دليا ەگو جەنى، دوچەري ي سنوحي. ۆ جوكتاۋ 12-لەتنەي دوچەري ۋمەرشەگو ەست وبراششەنيە ك  تەنگري:

تالاپ ەتكەن ىستەرىن

كەلتىردى ءتاڭىرىم ونىڭا-اي»

 

دەلا زادۋماننىە يم

تەنگري پوموگ وسۋششەستۆيت [10. س.180].

 

كوگدا سكونچالسيا اكىن اريپ تانيربەرگەنۋلى، ەگو ۋچەنيك شۋگبان ناپيسال جوكتاۋ:

اياماي بەرگەن ءتاڭىرىم اقىل كەنىن،

ادال بوپ تۋعان دانا، كەمەڭگەرىم.

 

نە سكۋپياس، دال ەمۋ تەنگري كلادەز ۋما،

روديلسيا چەستنىم ي مۋدرىم، ۆەليكي [10. س.238].

 

كازاحسكيە اكىنى ي جىراۋ ۆ سۆويح پرويزۆەدەنياح، بي ۆ سۆويح رەچاح چاستو ۋپومينايۋت تەنگري.  جيۆشي ۆو ۆتوروي پولوۆينە حV ي  ۆ پەرۆوي پولوۆينە ءXVى ۆەكوۆ جىراۋ شالكيز تيلەنشۋلى نازۆال سۆياتىنيۋ يسلاما كاابۋ دوموم تەنگري!!!

جۇك تيەدىڭ كەمەگە،

نيەت ەتتىڭ ءتاڭىرىنىڭ ءۇيى كەبەگە!

 

پوگرۋزيل پوكلاجۋ ۆ كورابل

پوجەلال پوسەتيت دوم تەنگري كاابۋ [11. س.46].

 

جيەمبەت جىراۋ (حVII ۆەك):

ون ەكى اتا بايۇلى

ءبىر تاڭىرگە سىيىندى

 

دۆەنادتسات رودوۆ بايۋلى

ودنومۋ تەنگري پوكلونيليس [11. س.59].

 

ستيحوتۆورنوە يزۆەششەنيە و گيبەلي باتىرا بوگەمبايا حانۋ ابلايۋ جىراۋ ۋمبەتەي تلەۋلى (1706-1778) پرويزنوسيت:

ءتاڭرىم بەرگەن سونداي سىي!

ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!

 

تەنگري پرەپودنەس تاكوي دار!

وب ەتوم تى زابىل، ابلاي! [11. س.87].

 

تلەۋكە كۋلەكەۋلى، پروزۆاننىي شال اكىن (1748-1819), ۆ سۆويح ستيحاح ۋپوميناەت تەنگري:

جەل ءسوزدى ءتاڭىرىم بەرگەن نەگە ايايىن،

شاشىلعان نەسىبەمدى ءجۇرمىن تەرىپ.

...ءبىر جاستا، ەكى جاستا بەسىكتەمىن،

بەس جاستا ءتاڭىرى بەرگەن نەسىپتەمىن.

 

سكۋپيتسيا ل منە لەگكيمي كاك ۆەتەر سلوۆامي، داننىمي تەنگري،

راسسىپاننۋيۋ دوليۋ سۆويۋ سوبيرايۋ.

...گود،  دۆا لەجال ۆ كولىبەلي،

ۆ پيات لەت  ۋجە بىل س دولەي، داننوي تەنگري [11. س.166].

 

جاناك ساعىندىكۋلى (1770-1856):

قارالىققا ءتاڭىرىم تىيۋ سالىپ،

يللاحي تارتسىن تورەم ءىستىڭ اعى.

 

چەرنوي كريۆدە تەنگري نالوجيۆ زاپرەت،

گوسپودين، پۋست ۆ دەلە بەلايا ستورونا بۋدەت ۆەسومەي [11. س.182].

 

ەسەت بي ء(حىح ۆەك):

تاڭىردەن سۇراپ العان ۇلدارىڭ،

ءتىل قايتارادى ەر جەتسە

 

ۆىپروشەننىە ۋ تەنگري ۆاشي سىنوۆيا

وگرىزاتسيا بۋدۋت، كوگدا ۆىراستۋت [11. س.189].

 

پوەتەسسا الماجان ازاماتكىزى (1823- گود سمەرتي نەيزۆەستەن):

بوراي دا بوراي قار جاۋسا،

ءتاڭىردىڭ ءوزى ساقتايدى

كيىكتىڭ جەتىم لاعىن.

 

ەسلي بۋدەت سيلنىي سيلنىي بۋران،

تەنگري سام سوحرانيت

دەتەنىشا لاني [12. س.189].

 

شورتانباي كانايۋلى (1818-1881):

تىرىدە كوزىم تويمايدى،

ءتاڭىرىنىڭ بەرگەنى – قاراعا.

 

پوكا جيۆ، موي گلازا نە ناسىتياتسيا،

ۆسەم تەم، چەم وداريل تەنگري [15. س.60].

 

اقموللا مۇحامەديارۇلى (1831-1895):

جەردىڭ ءجۇزى جادىرادى جاسارىپ،

«ءتاڭىر يەم، راحاتىڭ» كەڭ دەگەندەي.

 

ليتسو زەملي وبرادوۆالوس، پومولودەلو، كاك بى گوۆوريا،

«تەنگري، حوزياين موي، دوبرودەتەل تۆويا بەزگرانيچنا [12. س.138].

 

بيرجان سال كوجاگۋلۋلى (1834-1897):

بەرگەن سوڭ ءتاڭىرىم ءومىر، اق باس بولدىق،

كەلىن مەن بالاعا دا جاقپاس بولدىق.

 

پوداريل تەنگري جيزن، سەدوۆلاسى مى ستالي،

سنوحە ي سىنۋ نە نراۆيتسيا مى ستالي.  [12. س.157].

 

كەمپيرباي بوگەمبايۋلى (1834-1895):

تالابىم ءتاڭىر بەرگەن تاۋدان ۇلكەن

الماسا ءوز باقىتىن قايتىپ قۇداي.

 

مەچتا، داننايا منە تەنگري، ۆىشە گور

ەسلي نە زابەرەت كۋداي سچاستە، كوتورىي ون سام ي دال [12. س.167].

 

بازار جىراۋ ونداسۋلى (1842-1911):

ولشەۋلى بولدى ءتاڭىرىمنىڭ

ەشكىم ارا تۇرعان جوق،

نەسىبەمدى جەگىزبەي

 

يزمەرەنو بىلو تەنگري

نيكتو نە ستويال مەج نامي،

يا پولۋچيل دوليۋ سۆويۋ [12. س.282].

...

ءتاڭىرى قوسقان جولداسى

جامان بولسا جىگىتتىڭ

جاتقا بويى سىنالعان.

 

تەنگري, داۆشي درۋگ

ەسلي وكاجەتسيا پلوحيم دجيگيتوم

چۋجيمي وپوزورەننىي [12. س.302].

 

اكان سەري كورامساۋلى (1843-1913):

قۇلاگەردى ولتىرگەندەي الدىم نەسىن،

اركىمنىڭ ءتاڭىرىم بەرگەن نەسىبەسىن.

 

كۋلاگەرا زاچەم ۋبيۆات، چتو يا زابرال ۋ نيح، ( ۋ ۋبيتس كونيا-ب.و.)

ۆەد تەنگري كاجدومۋ وپرەدەلياەت دوليۋ [12. س.312].

 

اباي كۋنانبايۋلى (1845-1904):

بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،

مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.

 

ۋكراسيۆ ليك زەملي، تەنگري ماستەر

دوبروتى لۋچي نا مير سۆوي يزليۆاەت [13. س.12].

...

تاماشالاپ قاراساڭ ءتاڭىرى ىسىنە،

بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر

 

ەسلي بۋدەش راسسماتريۆات تەنگري دەلا،

ۆسەي سۋششنوستيۋ بۋدەش راد، ي راستۆوريتسيا ۆ تەبە سيلا [13. س.12].

...

ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن ونەرى

كوك بۇلىتتان اشىلسا.

 

داننوە تەبە وت تەنگري يسكۋسستۆو

ەسلي راسكروەتسيا ۆ سينەم وبلاكە [13. س.17].

...

ءتاڭىرىنىڭ كوزى جارقىراپ،

ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز.

 

تەنگري سيايۋششيمي گلازامي

پوسلە سنا پودنيمەت ناستروەنيە [13. س.17].

...

اۋەلە ءتاڭىرىم سورلى ەتتى،

ارسىز ەلمەن اۋرە ەتتى.

 

سپەرۆا تەنگري ناكازال،

س بەسچەستنىمي ليۋدمي سۆيازال [14. س.25].

 

اكتان كەرەيۋلى (1850-1912):

ءتاڭىرىم جەل ءسوز بەرگەن سوڭ،

تارتپايىم باسىم شارشىدان

 

تەنگري منە دال منە ستيح سيلنىي كاك ۆەتەر

ي نە وتكاجۋس يا وت  جيزني پرەگراد [13. س.53].

 

بالۋان شولاك بايمىرزاۋلى (1864-1919)

سۇراساڭ مەنىڭ اتىم – بالۋان-شولاق،

دەنەمدە ءتاڭىرىم بەرگەن كۇشىم مول-اق.

 

ەسلي سپروسيش موە يميا – بالۋان-شولاك،

ۆ تەلە موەم منوگو سيلى، داننوي تەنگري [13. س.123].

...

جىگىتپىن ءتاڭىرىم باسقا جاققان شىراق،

كۇشىمە نە تۇرادى مەنىڭ شىداپ.

 

يا دجيگيت، تەنگري ناد گولوۆوي موەي سۆەتوچ زاجەگ،

سيلە موەي كتو پرويۆوستويات بى سموگ [13. س.123].

 

تەنگري ناشەل سۆوە مەستو ي ۆ پرويزۆەدەنياح پوەتوۆ جيۆشيح ۆ حح ۆەكە. ودنيم يز نيح بىل مۋحامەدجان سەرالين (1872-1929), سوزداتەل ي رەداكتور پەرۆوگو كازاحسكوگو جۋرنالا «ايقاپ»:

اۋەلدە ءتاڭىرى وعان ءناسىپ ەتكەن،

تاعدىرى پاندە بار ما بۇزىپ كەتكەن.

 

يزناچالنو ساميم تەنگري پرەدوپرەدەلەنا دوليا،

نايدەتسيا لي توت، كتو يزمەنيت سۋدبۋ [13. س.224].

...

تاڭىرگە ۋاعادا ەتىپ، ۇرىپ قادام،

كوتەرگەن اۋىر جۇكتى ءپاني ادام.

 

داۆ وبەششانە تەنگري, سدەلاۆ شاگ،

پودنيال تياجەلۋيۋ نوشۋ چەلوۆەك [13. س.226].

...

كوڭىلىمە اجارىڭمەن سالدىڭ جارا،

سالعان ءتاڭىرىم باسقا نە ءدۇر شارا؟!

 

چۋۆستۆام مويم نانەس تى ۋدار ليكوم سۆويم،

نە ۋيدەش وت يسپىتانيا، ۆوزلوجەننوگو  تەنگري [13. س.227].

 

وچەن بليزوك بىل ك تەنگري پوەت ماگجان جۋمابايۋلى، ودين ستيحوۆ كوتوروگو تاك ي نازىۆاەتسيا «ءتاڭىر»-«تەنگري»  ەست تاكيە ستروكي:

زور ءتاڭىرى, كۇشتىسىڭ سەن، كۇتەمىز ءبىز،

ءادىل دەپ ءار ىسىڭە سەنەمىز ءبىز.

...كەش، ءتاڭىرىم, بولسا ءسوزىم پەندەشىلىك،

مىنەكەي، ايقىن زۇلىم، قايدا ادىلدىك؟

...كەش ءتاڭىرىم, سورلى قۇلعا قاھار ەتپە،

راقىم قىل، ءبىز سورلىنى شەتكە تەپپە.

ءسوز شىقتى جان اشۋمەن، ءادىل ءتاڭىرىم,

تيگەن سوڭ اششى تاياق تۇشى ەتكە.

 

ۆەليكي تەنگري, تى سيلنىي، جدەم مى،

تى سپراۆەدليۆ، كاجدومۋ شاگۋ تۆوەمۋ ۆەريم مى،

...پروستي، تەنگري, سلوۆا سلابوگو چەلوۆەكا،

ۆوت ياۆنوە زلو، ا  سپراۆەدليۆوست گدە؟

...پروستي تەنگري, نا نەسچاستنوگو رابا نە گنەۆايسيا،

پوجالەي، نە ۆىدۆورياي ۆ ستورونۋ بەدنياگۋ.

سلوۆو ۆىلەتەلو س گنەۆوم دۋشي، سپراۆەدليۆىي تەنگري,

تاك كاك جگۋچەي پالكوي راسكاليلي تەلو [16. س.68].

 

ۆ ەتوم ستيحوتۆورەني، پوەت نازىۆاەت تەنگري ي اللاحوم:

اۋىزدان اللا اتىڭدى تاستامايمىز،

اللاسىز ەشبىر ىسكە باستامايمىز

 

يميا تۆوە اللاح ۆ ناشيح ۋستاح پوستوياننو،

بەز اللاحا نە ناچيناەم ني ودنو دەلو [16. س.68].

 

ماگجان پيشەت و تەنگري ي ۆ درۋگيح ستيحاح. تومۋ دوكازاتەلستۆو ۆوت ەتو ستيحوتۆورەنە:

اقساق تەمىر ءسوزى

جيھان دەگەن نە نارسە؟

الاقاننىڭ اۋدانى.

ءبىر اۋداندا كوپ ءتاڭىرى

بولۋدىڭ ءتىپتى جوق ءسانى...

 

ءتاڭىرى – كوكتىڭ ءتاڭىرىسى

كۇڭىرەنسىن، كوگىن بيلەسىن!

جەر ءتاڭىرىسى تەمىرمىن،

جەرىمە ءتاڭىرى تيمەسىن!

 

كوك ءتاڭىرىسىءتاڭىرىنىڭ

تۇقىمى جوق، زاتى جوق.

جەر ءتاڭىرىسى تەمىردىڭ

تۇقىمى – تۇرىك، زاتى – وت!

 

سلوۆو حروموگو تيمۋرا

چتو تاكوە ۆسەلەننايا؟

ۆسەگو ليش رازمەروم س لادون.

ۆ ەتوم پروسترانستۆە نە موجەت بىت منوگو تەنگري

ۆ ەتوم نەت نيكاكوي گارموني...

 

تەنگري – ۆلادىكا نەبا،

پۋست زليتسيا، پراۆيت سۆويم نەبوم!

تەنگري زەملي – يا، تيمۋر,

پۋست تەنگري نە كاساەتسيا موەي زەملە!

 

ۋ تەنگري نەبا

نەت رودا، نەت پلوتي.

ا تەنگري زەملي – تيمۋر

رودوم – تيۋروك، پلوتيۋ – وگون! [17. س.83]

 

ستيحوتۆورەنيە  پوەتا «وگون» توجە و تەنگري. ونو  زاكانچيۆاەتسيا تاك:

...كۇننەن تۋعان بالامىن

جارقىرايمىن، جانامىن.

كۇنگە عانا باعىنام.

ءوزىم كۇنمىن، ءوزىم وت،

ءسوزىم، قىسىق كوزىمدە وت.

وزىمە ءوزىم تابىنام.

جەردە ءتاڭىرى – وت،

وتتان باسقا ءتاڭىرى جوق.

 

...يا ديتيا، سولنتسەم روجدەننىي

يا سۆەچۋس، پىلايۋ.

سولنتسۋ تولكو پودچينيايۋس.

يا سام – سولنتسە، يا سام – وگون،

ۆ سلوۆاح، ۆ ۋزكيح گلازاح مويح وگون.

سام سەبە پوكلونيايۋس.

نا زەملە تەنگري – وگون،

كرومە وگنيا نەت درۋگوگو تەنگري [17. س. 87].

 

پوەت تانجارىك  جولدىۋلى (1903 - 1947) پيشەت و پەرەجيتىح پىتكاح:

تاڭىرگە داۋسىڭ جەتىپ كۇيزەلەسىڭ،

تىرناقتىڭ ينە سۇقسا كوبەسىنەن

 

دو تەنگري دويدەت تۆوي گولوس وت مۋك،

كوگدا يگلى ۆكالىۆايۋت تەبە پود نوگتي [18. س.137].

 

«ۆرەميا راسپرەدەلياەت تەنگري. سىنى چەلوۆەچەسكيە پريحوديات، چتوبى ۋمەرەت» – پروۆوزگلاشاەت بولشايا نادپيس كيۋلتەگينا. تەنگري پولنوستيۋ راسپورياجاەتسيا ميروم، ۆرەمەنەم ي سۋدبوي چەلوۆەكا،. ا چتو موگۋت «سىنى چەلوۆەچەسكيە»؟ وني پوكلونيايۋتسيا  تەنگري، وبراششايۋت ك نەمۋ سۆوي موليتۆى ي پرينيمايۋت داننۋيۋ يم «دوليۋ-سۋدبۋ»; ۆ وتنوشەنياح  س ميروم ي سەبە پودوبنىمي ستروگو سوبليۋدايۋت نەپيساننىە نراۆستۆەننىە زاكونى. نو  موگۋت لي وني  كوگدا-نيبۋد ۋسلىشات گولوس ساموگو تەنگري؟ ۆوزموجنا لي پريامايا  سۆياز س نيم، ا ەسلي – دا، تو كاك ونا وسۋششەستۆلياەتسيا.

مۋرات اۋەزوۆ ۆ بەسەدە پريۆەل نام سلوۆا  نارودنوي مۋدروستي، ۋتۆەرجدايۋششەي، چتو ەتا سۆياز ۆوزموجنا، ي ونا سترويتسيا ستروگو يەرارحيچەسكي:

ادام كۇبىرىن تاۋ ەستيدى،

تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىرىم ەستيدى

ءتاڭىردىڭ كۇبىرى – كۇي.

 

شەپوت چەلوۆەكا سلىشات گورى.

شەپوت گور سلىشيت تەنگري.

شەپوت تەنگري – ەتو كيۋي

 

ناپريمەر، يزۆەستنىي ەتنوگراف جاگدا بابالىكۋلى، رازمىشليايا و كازاحسكيح كيۋياح، سكازال: ۆ نارودە گوۆوريات «كۇي – ءتانىردىڭ  ءتۇبىرى» - «كيۋي – ەتو شەپوت تەنگري» [19,80]. ۋتوچنيم، چتو وبششەپرينياتىي پەرەۆود  سلوۆا كۇبىرى كاك شەپوت نەپولون، ۆ نەم زاكليۋچەنى ەششيو ي سمىسلى نەچتو «سوكروۆەننوە»، «گلۋبيننوە»، «سۋششنوستنوە» (كۇبى – كورەن). سلوۆا كۇي - كيۋي ۋ كازاحوۆ ي كىرگىزوۆ وزناچايۋت ينسترۋمەنتالنۋيۋ پەسۋ، ۋ تاتار كيۋي – پەسنيا،  ۋ التايتسەۆ كاي  –  ەپوس. وبششي سمىسل ەتيح سلوۆ تو، چتو پرينياتو سەگودنيا نازىۆات سلوۆوم مۋزىكا. تو ەست مۋزىكا – ەتو سوكروۆەننىە «سلوۆا» تەنگري، كوتورىە ون شەپچەت  چەلوۆەكۋ. ي چەلوۆەك، سلىشاشي ەتوت «شەپوت»  ي پەرەدايۋششي يح ليۋديام – ەست مۋزىكانت، كوتورىي ۆ پروشلوم نادەليالسيا ۆ كۋلتۋرە تيۋركوۆ ۆىسوچايشيم بوجەستۆەننىم ستاتۋسوم.

 

سۆياز كازاحسكيح كيۋيەۆ س تەنگري پودتۆەرجداەت ينتەرەسنايا يستوريا كيۋيا «كىزىلكان»، راسسكازاننايا سىبىزگيستوم مۋيمساتوم ونگاروۆىم مۋزىكوۆەدۋ ابدۋلحاميتۋ رايمبەرگەنوۆۋ: «كاجدۋيۋ ۆەسنۋ ۆو ۆرەميا پەرەلەتا پتيتسى، سبيۆاياس س پۋتي، پوگيبالي وت جاجدى. توگدا كىزىلكان (كراسنايا كروۆ) – پوۆەليتەل گۋسەي وبراتيلسيا ك تەنگري س پروسبوي پرولوجيت نەبەسنىي پۋت. تەنگري وتكرىل نەبەسنۋيۋ دوروگۋ، كوتورايا ۋكازىۆالا پتيتسام يح پۋت. س تەح پور نا نەبە ۆيدەن پۋت پتيتس – قۇس جولى (ملەچنىي پۋت)» [20. س.63].

دليا كازاحسكوگو نارودا سامىم گلاۆنىم چەلوۆەچەسكيم دوستويانيەم ياۆلياەتسيا ۋۆاجەنيە ك روديتەليام.  ۆ دوكازاتەلستۆو ەتومۋ، موجنو پريۆەستي بەسچيسلەننوە كوليچەستۆو  پريمەروۆ. ودنيم يز تاكيح دوكازاتەلستۆ ياۆلياەتسيا، وبرەتشايا شيروكۋيۋ يزۆەستنوست ۆ ناچالە سەميدەسياتىح گودوۆ پروشلوگو ۆەكا پەسنيا «باللادا و ماتەري»، كومپوزيتورا جاكسىگەلدى سەيتوۆا، ناپيساننايا نا ستيحي پوەتا امانجولا شامكەنوۆا. ۆ پريپەۆە پەسني ەست تاكيە سلوۆا:

و، انالار، وسىندايسىڭ ءبارىڭ دە،

وسىندايسىڭ جاسىڭ-داعى، كارىڭ دە.

سيىناتىن بولسا ومىردە قۇدىرەت،

سيىنار ەم انا دەگەن تاڭىرگە

 

و، ماتەري، تاكيە ۆى ۆسە،

تاكيە ۆى مولودىە، ي ستارىە،

ەسلي ەست ۆ ەتوي جيزني سيلا كوتوروي نۋجنو پوكلونياتسيا،

يا بى پوكلونيلسيا تەنگري، چە يميا مات [21. س.262].

 

كازاحي ي پو سەي دەن ۆىسكازىۆايا حوروشيە پوجەلانيا گوۆوريات: «ءتاڭىر جارىلقاسىن!، ءتاڭىرىم قولداسىن! – پۋست تەنگري ۆوزداست!، پۋست تەنگري پوددەرجيت!».

كازاحي پومنيات و تەنگري نە تولكو ۆ گورە، نو ي  ۆ رادوستي. ۆ 1991 گودۋ، كوگدا كازاحستان وبياۆيل و سۆوەي نەزاۆيسموستي، يزۆەستنىي كازاحسكي ەتنوگراف اكسەلەۋ سەيديمبەك ۆىرازيل سۆويۋ رادوست، سدەلاۆ ۆ سۆوەم دنەۆنيكە تاكۋيۋ نادپيس:

«16.12.91.

ازاتتىق! و، ءتاڭىرىم, ۇزاعىنان سۇيىندىرگەي!»

 

«16.12.91. سۆوبودا! و، تەنگري, پرونەسي ەتو ۆ ۆەچنوست!» [1. س.271].

 

دو سيح پور  ۆەرا ۆ تەنگري ۆ دۋشاح كازاحوۆ زانيماەت وسوبوە مەستو. مۋرات اۋەزوۆ وپيسىۆاەت ۆ دنەۆنيكە، كاك ون پوسلە ترۋدنوگو ۆوسحودا نا گورۋ دوستيگ ۆەرشينى ي،  ۋپاۆ نا زەمليۋ، لەجا سوزەرتساەت  نەبو.

«نەبو – ياسنوە، گولۋبوە، كوگدا سموتريش پريستالنو ۆ زەنيت... تام، ۆ گلۋبيناح  ءتور جيليششا تەنگري» [22. س.319].

ۆو ۆسە ۆرەمەنا ساموە سۆياششەننوە ي پوچيتاەموە  مەستو ۆ دومە كازاحي نازىۆالي «ءتور». ۆ سوزناني كازاحوۆ  ەتو مەستو پو پراۆۋ پرينادلەجيت  تەنگري.

كازاحي نە زابىۆالي و تەنگري.

نيكوگدا.

 

P.S. ۆسە سمىسلوۆىە پەرەۆودى كازاحسكيح تەكستوۆ سدەلانى اۆتوروم ستاتي.

 

سپيسوك ليتەراتۋرى:

  1. سەيدىمبەك ا. ويتولعاق. الماتى، «جالىن». 1997.
  2. ياسپەرس ك. سمىسل ي نازناچەنيە يستوري. موسكۆا. «رەسپۋبليكا». 1994.
  3. بايىرعى تۇركى وركەنيەتى: جازبا ەسكەرتكىشتەر. درەۆنەتيۋركسكايا تسيۆيليزاتسيا: پامياتنيكي پيسمەننوستي. الماتى، «عىلىم». 2001.
  4. ساكي ق. قىپشاق ماملۇكتەر. استانا. «فوليانت». 2006.
  5. تاڭىربەرگەنۇلى ءا. ۇمىتپاڭىزدار مەنى. الماتى. «جازۋشى». 1969.
  6. باۋىرجان باتىر. الماتى «جالىن». 1991.
  7. ماحمۋد ال-كاشگاري. ديۆان لۋگات ات-تۋرك / پەرەۆود، پرەديسلوۆيە ي كوممەنتاري ز.-ا. م. اۋەزوۆوي; يندەكسى سوستاۆلەنى ر. ەرمەرسوم. — الماتى: دايك-پرەسس، 2005. .
  8. قۇران كارىم، قازاقشا ماعىنا جانە تۇسىنىگى. اۋدارعان: حاليفا التاي. ەكى حارامنىڭ قىزمەتكەرى فاد پاتشانىڭ قۇران شاريف باسىم كومبيناتى.
  9. كەيكين ج. قازاقتىڭ 6000 ماقالى مەن ماتەلى. الماتى. 1995.
  10. قازاقتىڭ بۇرىننان قالعان ءسوزى. الماتى، «جازۋشى»، 2007.
  11. بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 1 توم.
  12. بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 2 توم.
  13. بەس عاسىر جىرلايدى. الماتى، «جازۋشى». 1984. 3 توم.
  14. مۇقانوۆ س. حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى. الماتى، «اتامۇرا».
  15. قانايۇلى ش. قايران حالقىم. الماتى. «راريتەت». 2002.
  16. جۇماباەۆ م. شىعارمالارى. «جازۋشى»، 1989.
  17. جۇماباەۆ م. شىعارمالارى. «عىلىم»، 1992.
  18. جولدىۇلى ت. شىعارمالارى. الماتى، «جازۋشى»، 1992.
  19. بەگمانوۆ ق. ەتنوگرافپەن اڭگىمە. الماتى، ءداستۇر. 2010.
  20. رايىمبەرگەنوۆ ا.، امانوۆا س. كۇي قاينارى. گولوسا نارودنىح مۋز. الماتى. «ونەر». 1990.
  21. قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى. الماتى، «ونەر». 1991. 2 توم.
  22. اۋەزوۆ م. ۋيتي، چتوبى ۆەرنۋتسيا (دنەۆنيكي). الماتى. «جىبەك جولى». 2011.

 

 

 

 

پىكىرلەر