Ývajaemye sootechestvennıkı! Po moım nablıýdenııam v dannoe vremıa kazahı razdelılıs na dve grýppy v svete relıgıoznogo voprosa. V ınternete ochen mnogo vyskazvanıı protıv teh kto verıt v Tengrı. I zachastýıý avtoramı napadok ıavlıaıýtsıa ıslamısty. Ia ne ponımaıý etogo. Po moım predstavlenııam kajdyı verýıýıı doljen byt rad poıavlenııý drýgıh verýıýıh, daje eslı onı vybralı drýgýıý relıgııý. K sojalenııý vse proıshodıt naoborot. Seıchas neobrazovannyh net. Vse ýmeıýt chıtat ı pısat. I kajdyı doljen ponıat ı prınıat tot fakt, chto lıýdı verılı v Tengrı do poıavlenııa ıslama ı hrıstıansvta. Tengrı byl blızok k kazaham vsegda ı do ıslama. I seıchas lıýdı govorıat "Táńir jarylqasyn! - Da, pomojet Tengrı! ı Táńir saqtaı gór! - Spası Tengrı!" ı t.d. Sredı kazahov mnogo kto nosıt ımıa Táńirberdi, Táńirbergen. Daje poet Abaı ı drýgıe mastera lıteratýrnogo slova prıznavalı Tengrı. Poetomý vashemý vnımanııý predlagaıý svoıý statıý. Ia ee napısal na dvýh kazahskom ı rýsskom ıazykah. Ona byla opýblıkovana v naýchnom sbornıke pervoı Tengrıanskoı konferenıı v gorode Astana v proshlom godý ı respýblıkanskom jýrnale "Aqıqat".
S ývajenıem Berdaly OSPAN.
TENGRI V KAZAHSKOI POEZII
OSPAN Berdalı Asılhanýly
OSPAN Berdaly Asilkhanulý
berdaly_1955@mail.kz
berdaly_1955@mail.ru
Drevnıe tıýrkı, v tom chısle predkı kazahov, vsegda prıznavalı edınstvennym tvorom etogo mıra Tengrı. Prav byl Akseleý Seıdımbek, napısavshıı: «...Tengrıanskoe mırovozrenıe, na samom dele poznanıe prırody, znakomstvo s prırodoı. A vse eto ıavlıaetsıa toı osnovoı, na kotoroı derjıtsıa jızn» [1. s.14]. Alfred Veber pısal, chto kochevnıkı, jıvshıe svobodno v beskraıneı stepı, vıdevshıe ı perejıvshıe mnogoe, smoglı «...ponıat hrýpkost bytııa; v kachestve gospodstvýıýeı rasy onı prıvneslı v mır geroıcheskoe ı tragıcheskoe soznanıe, kotoroe nashlo svoe otrajenıe v epose» [2. s.46]. Deıstvıtelno vsıa ıstorııa kochevnıkov eto ogromnyı epos, v kotorom Tengrı zanımaet osoboe mesto.
Drevnıe Tıýrkı verılı odnomý Tengrı – na vse ego volıa. I proneslı cherez stoletııa etý verý. Verý, kotoraıa vela ıh k velıkım deıanııam, cherez tysıacheletııa vremen ı tysıachekılometrovye rasstoıanııa. Eto podtverjdaet znamenıtyı norvejskıı pýteshestvennık ı ýchenyı Týr Heıerdal: «Ia polnostıý osoznaıý vajnost vlııanııa drevnetıýrkskoı ıvılızaıı na razvıtıe ı rasprostranenıe rannıh ıvılızaıı, a takje verıý v to, chto vlııanıe tıýrkov bylo bolee velıko, chem kogo-lıbo ız prıznannyh v nashe vremıa, daje v moeı strane Norvegıı, nahodıaeısıa v drýgom kone Evropy» [3. s.89].
Vera nashıh predkov v Tengrı stala neotemlemoı chastıý dýha tıýrkov. I eto polýchılo svoe otrajenıe v povsednevnoı jıznı. Tanırbergen – dar Tengrı, Tanırberdı – dannyı samım Tengrı, Tanırkýl – syn Tengrı. (Zachem raby Tengrı on je sozdatel). Takımı ımenamı kochevnıkı narekalı svoıh deteı. I etı ımena ýletalı kak ptıy v nebo ıstorıı. I vozvraalıs na krylıah ıh velıkıh deıanıı obratno na rodnýıý zemlıý. Naprımer, odnogo ız ızvestnyh ıstorıkov vremen mamlıýkskogo sýltana Egıpta Baıbarsa zvalı Ibn Tanırberdy. «Doskonalno znaıýıı vse tıýrkskoe», takýıý vysokýıý oenký dalı emý ıstorıkı [4. s.72].
Znamenıtogo akyna kona HIH ı nachala HH vekov zvalı Arıp Tanırbergenýly [5. s.3]. Tanırbergen Otarbaıýly – tak zvalı ýchıtelıa lıteratýry legendarnogo batyra vremen vtoroı mırovoı voıny Baýrjana Momyshýly [6. s.56].
S prıhodom ıslama kazahı ne otkazalıs ot Tengrı. Ego ımıa zvýchalo stol je chasto kak ı ımıa Allaha, zachastýıý onı otojdestvlıalıs (sm. nıje stıhotvorenıe Magjana Jýmabaeva «Táńiri»-«Tengrı»). Etý tradıııý otojdestvlıat Allaha ı Tengrı otrazıl v H1 veke vydaıýıısıa tıýrkskıı ýchenyı, fılolog ı leksıkograf Mahmýd Kashgarı (rod.1028-29-god smertı neızvesten). V svoeı monýmentalnoı enıklopedıı «Dıvan lýgat at-týrk» («Slovar tıýrkskıh narechıı») on perevel ımıa Tengrı kak Allah: «Tańrı manı agırladı» kak «Allah vozvelıchıl menıa» [7. s.90]. Navrıad lı eto byla ego lıchnaıa ıntepretaııa rasprostranıonnyh sredı tıýrkov ımen Boga. Kak ıstınnyı ýchenyı on otrazıl ponımanıe ımen Tengrı ı Allah, obektıvno bytovavshee v glýbınah obestvennogo soznanııa mnogıh tıýrkskıh plemen ı narodov, chı narechııa stalı osnovoı ego trýda. I podobnye predstavlenııa kazahı proneslı do HHI veka.
Knıga Mahmýda Kagarı — «pamıatnık tıýrkskoı kýltýry, ývekovechıvshıı etıcheskıe ennostı ı normy povedenııa, speıfıcheskoe mırovosprııatıe tıýrkskıh narodov v XI veke. V knıge, narıadý s drevnım zoroastrıısko-shamanıstskım mıropredstavlenıem, zapechatleny bazovye elementy ıslama ı takoı ego vetvı kak sýfızm». Vıkıpedııa. V eto opredelenıe sledýet dobavıt, chto velıkıı tıýrkskıı ýchenyı otrazıl v svoeı knıge ı tengrıanskıe predstavlenııa o mıre.
V Korane, perevedennom Halıfoı Altaem na kazahskıı ıazyk, napısano: «Alladan basqa eshbir Táńir joq – Krome Allaha drýgogo Tengrı net» [8. s.50]. Prısýtstvıe Tengrı v Korane na kazahskom ıazyke govorıt samo za sebıa. No v daje v nashı dnı etý mysl mojno ýslyshat ı v perevernýtom vıde «Táńirden artyk Alla joq – Vyshe Tengrı net Allaha».
Kazahı nıkogda ne otkazyvalıs ot Tengrı. Dlıa nıh Jaratýshy (Sozdatel), Alla, Qudaı – vse onı oznachalı Tengrı. Ob etom svıdetelstvýet ýstnoe ı pısmennoe dýhovnoe nasledıe kazahov – poslovıy ı pogovorkı, bata – blagoslovenııa, rıtýalnye joqtaý – plachı po ýsopshemý ı stıhı.
Vot nekotorye poslovıy ı pogovorkı:
Bekerden beker jatqannan Táńir bezer./ Ot bezdelnıka otvarachıvaetsıa Tengrı [9. s.12].
...
Kúshtide Táńir joq./ Ý zaznavshegosıa net Tengrı [9. s.12].
...
Tańǵy násip Táńirden. / Ýtrennıaıa dolıa ot Tengrı [9. s.12].
...
Ittiń ıesi bolsa, bóriniń Táńiri bar.
Eslı ý sobakı est hozıaın, ý volka est Tengrı [9. s.317].
Ý kazahov zavedeno tak, pered lıýbym delom aksakaly daıýt bata-balgoslovenıe. Bata daetsıa pered dalneı dorogoı, pered nachalom svadby, pered svershenıem raznyh obrıadov. V bata chasto ýpomınaetsıa ımıa Tengrı:
Táńirim ózi ońdasyn,
Áýlıeler qoldasyn.
Tengrı nash pýst sam napravıt,
Svıatye podderjat [10. s.8].
...
Táńir seni qoldasyn,
Ýaıym-qaıǵy bolmasyn.
Tengrı pýst tebıa podderjıt,
Skorbı-gorıa pýst ne býdet [10. s.11].
...
O, Táńirim talqyǵa salma,
Saıa bol óziń talyqqan janǵa.
...Bere gór, Táńir, tileýdi,
Meıirimińdi tógersiń.
O, Tengrı ne pytaı,
Býd sam ýkromnym ýbejıem ýstavshemý.
...Proshý, Tengrı jelanıe ıspolnı
Odarı dobrotoı [10. s.13].
...
Táńirim ózi jarylqap,
Talabyńdy ońdasyn
Tengrı sam pýst nagradıt,
Stremlenıe tvoe napravıt v nýjnoe rýslo [10. s.14].
...
Ýa, otaý ıesi,
Qoldasyn Táńir kıesi
O, hozıaın doma,
Pýst tebıa podderjıt svıatost Tengrı [10. s.22].
...
Tirlikte túzý jol tapsań,
Táńirim berer basqasyn.
Eslı v jıznı naıdesh prıamýıý dorogý,
Tengrı vozdast ostalnoe [10. s.25].
...
Táńir bergen nesibeń,
Tepkilese, ketpesin.
Dolıa tvoıa, dannaıa samım Tengrı,
Da ne propadet, eslı kto-to zadýmaet plohoe [10. s.33]
...
Jarylqa, Táńirim, qabyl et,
Jarylqaýdyń qamyn et
Nagradı Tengrı, prımı,
Sdelaı vse chtob bylo vo blago [10. s.34].
...
Ia, Táńirim, jarylqa,
Jarylqaǵannyń ishinde et
O, Tengrı, odarı,
Vnesı v sredý teh, kogo oblagodenstvovat reshıl [10. s.36].
...
Áýeli Táńirim ońdasyn,
Oń jolyna bastasyn
Sperva Tengrı napravıt
V nýjnýıý storoný napravıt [10. s.41].
...
Arýaq jebep árqashan,
Jolyńdy Táńirim ońdasyn
Dýhı predkov podderjat,
Dorogý Tengrı ýkajet [10. s.41].
V kazahskıh bata odnovremenno s Tengrı mogýt prızyvatsıa Allah, Kýdaı ı takje Kydyr, aýlıe-svıatye, gaıyperen kyryk shılten – nevıdımye sıly podderjıvaıýıe cheloveka:
Jetkizsin Táńirim tilekke!
Táýfıh berip Qudaıym,
Ǵadildik salsyn júrekke!
...Adaspaı júrseń jolmenen,
Kezigesiń Qydyrǵa!
Allahý ákbar.
Pýst Tengrı dovedet do jelaemogo,
Ýmırotvorenıe dast Kýdaı,
Spravedlıvost vlojıv v serde!
...Eslı ne zablýdıshsıa v pýtı,
Vstretısh Kydyra!
Allah akbar [10. s.51].
...
Aı Táńiriń irkilmesin,
Kúı Táńiriń kúrsinbesin,
Ot Táńiriń kóz ilmesin,
Sý Táńiriń bezinbesin!
...Táńir toqtar ómiriń bolsyn!
...Bizdiń osy aq batamyzdy,
Áýeli, kóktegi Haq Táńir,
Áýlıe-ámbeler men
Ǵaıyp eren qyryq shilten qoldasyn,
Allataǵalanyń qulaǵyna shalynsyn!
Áýmın!
Lýnnyı Tengrı pýst ne ostanavlıvaetsıa,
Dýsha Tengrı pýst ne skorbıt,
Ogon Tengrı pýst ne spıt,
Vody Tengrı pýst ne otrekýtsıa!
...Tengrı pýst ne ostanovıt jızn!
...Eto svetlyı nash bata,
Sperva, svyshe Tengrı v nebe,
Vse svıatye ı
Gaıyperen ı kyryk shılten podderjat,
I býdýt ýslyshany ýshamı Allatagala!
Aýmın! [10. s.61].
Bata, kotorye daıýtsıa v Ulystyń uly kúni – Velıkıı den vesennego ravnodenstvııa, nazyvaemyı segodnıa Naýryz, takje soderjat obraenııa k Tengrı:
Táńirim jazdaı bersin,
Jazdaı berse, jazylyp,
Kókireginde ıman oty jazylyp mazdaı bersin.
Táńirim kúzdeı bersin,
Kúzdeı berse, qutaıyp,
Rızyǵyn mańdaı termen izdeı bersin.
Táńirim qystaı bersin,
Qystaı berse, qysylmaı,
Ynsappen tizginin teń ustaı bersin.
Táńirim kóktemdeı bersin,
Kóktemde kókteı ónip,
Talabyń kókke órleı bersin!
Áýmın.
Tengrı nash pýst vozdast letom,
Eslı letom dast, shıroko,
Pýst v grýdı very ogon sılno vozgorıt.
Tengrı nash pýst vozdast osenıý,
Eslı osenıý dast to, chto polojeno,
Dobytoe chestnym, tekýım s chela potom.
Tengrı nash pýst vozdast zımoı,
Eslı dast zımoı, to ne skýpıas,
Spokoıno ravnomerno derja povodıa.
Tengrı nash pýst vozdast vesnoı,
Vesnoı kak zelen vozrastaıa,
Mechty voznesýtsıa do sınıh nebes!
Amın [10. s.63].
Imıa Tengrı mojno vstretıt ochen chasto v joqtaý – oplakıvanııah ýsopshıh. Velıkıı poet Abaı Kýnanbaıýly po ýmershemý v 27 let syný Abdrahmaný napısal sledýıýıe stıhı:
Táýekel ǵyp bildirmeı,
Kútipsiń Táńiri jarlyǵyn
Reshıvshıs ne dat drýgım ýznat,
Okazyvaetsıa, jdal ty ýkaza Tengrı [10. 145].
Strokı joktaý napısannoe poetom materı ý kotoroı skonchalsıa syn:
Jamaǵat tońbaı, kún jylyp,
Táńirim rahym etkeni-aı!
Narod ne merznet, solne poteplelo
Tengrı sdelal dobroe delo! [10. s.154].
V 1899 godý, kogda ýmer 23 letnıı Iksan, syn Nazara Kydyralıýly, poet Jýsıpbekhodja Shaıhıslamýly napısal trı teksta joqtaý dlıa materı ı jen pokoınogo. V joqtaý raznye ımena Tengrı – Jaratqan-sozdatel, Kýdaı:
Lajym bar ma Táńirge,
Qolqamnan úzip tamyryn,
Ózegimdi talǵyzdy.
Chto delat protıv reshenııa Tengrı,
Vyrvav ız pravoı storony serda arterııý,
Vsıý sýt moıý opýstoshıl [10. s.157].
...
...Aldanysh qylǵaı Jaratqan.
...Obmanı Sozdatel [10. s.157].
...
...Qudireti kúshti Qudaıym.
...Sılý ımeıı moı Bog [10. s.159].
...
Senbeńiz, halqym, jalǵanǵa,
Kim kónbes Táńiri salǵanǵa
Ne ver, narod moı, brennomý mırý,
Pokorıs tomý, chto vozlojıt Tengrı [10. s.170].
Akyn Karpyk Sholaqýly sochınıl trı joktaý po skonchavshemýsıa Tolebaıý, dlıa ego jeny, docherı ı snohı. V joktaý 12-letneı docherı ýmershego est obraenıe k Tengrı:
Talap etken isterin
Keltirdi Táńirim onyńa-aı»
Dela zadýmannye ım
Tengrı pomog osýestvıt [10. s.180].
Kogda skonchalsıa akyn Arıp Tanırbergenýly, ego ýchenık Shýgban napısal joktaý:
Aıamaı bergen Táńirim aqyl kenin,
Adal bop týǵan dana, kemeńgerim.
Ne skýpıas, dal emý Tengrı kladez ýma,
Rodılsıa chestnym ı mýdrym, velıkıı [10. s.238].
Kazahskıe akyny ı jyraý v svoıh proızvedenııah, bıı v svoıh rechah chasto ýpomınaıýt Tengrı. Jıvshıı vo vtoroı polovıne HV ı v pervoı polovıne XVI vekov jyraý Shalkıız Tılenshýly nazval svıatynıý Islama Kaabý domom Tengrı!!!
Júk tıediń kemege,
Nıet ettiń Táńiriniń úıi kebege!
Pogrýzıl poklajý v korabl
Pojelal posetıt dom Tengrı Kaabý [11. s.46].
Jıembet jyraý (HVII vek):
On eki ata Baıuly
Bir Táńirge syıyndy
Dvenadat rodov Baıýly
Odnomý Tengrı poklonılıs [11. s.59].
Stıhotvornoe ızveenıe o gıbelı batyra Bogembaıa haný Ablaıý jyraý Ýmbeteı Tleýýly (1706-1778) proıznosıt:
Táńrim bergen sondaı syı!
Umyttyń ba sony, Abylaı!
Tengrı prepodnes takoı dar!
Ob etom ty zabyl, Ablaı! [11. s.87].
Tleýke Kýlekeýly, prozvannyı Shal akyn (1748-1819), v svoıh stıhah ýpomınaet Tengrı:
Jel sózdi Táńirim bergen nege aıaıyn,
Shashylǵan nesibemdi júrmin terip.
...Bir jasta, eki jasta besiktemin,
Bes jasta Táńiri bergen nesiptemin.
Skýpıtsıa l mne legkımı kak veter slovamı, dannymı Tengrı,
Rassypannýıý dolıý svoıý sobıraıý.
...God, dva lejal v kolybelı,
V pıat let ýje byl s doleı, dannoı Tengrı [11. s.166].
Janak Saǵyndykýly (1770-1856):
Qaralyqqa Táńirim tyıý salyp,
Illahı tartsyn tórem istiń aǵy.
Chernoı krıvde Tengrı nalojıv zapret,
Gospodın, pýst v dele belaıa storona býdet vesomeı [11. s.182].
Eset bı (HIH vek):
Táńirden surap alǵan uldaryń,
Til qaıtarady er jetse
Vyproshennye ý Tengrı vashı synovıa
Ogryzatsıa býdýt, kogda vyrastýt [11. s.189].
Poetessa Almajan Azamatkyzy (1823- god smertı neızvesten):
Boraı da boraı qar jaýsa,
Táńirdiń ózi saqtaıdy
Kıiktiń jetim laǵyn.
Eslı býdet sılnyı sılnyı býran,
Tengrı sam sohranıt
Detenysha lanı [12. s.189].
Shortanbaı Kanaıýly (1818-1881):
Tiride kózim toımaıdy,
Táńiriniń bergeni – qaraǵa.
Poka jıv, moı glaza ne nasytıatsıa,
Vsem tem, chem odarıl Tengrı [15. s.60].
Aqmolla Muhamedııaruly (1831-1895):
Jerdiń júzi jadyrady jasaryp,
«Táńir ıem, rahatyń» keń degendeı.
Lıo zemlı obradovalos, pomolodelo, kak by govorıa,
«Tengrı, hozıaın moı, dobrodetel tvoıa bezgranıchna [12. s.138].
Bırjan sal Kojagýlýly (1834-1897):
Bergen soń Táńirim ómir, aq bas boldyq,
Kelin men balaǵa da jaqpas boldyq.
Podarıl Tengrı jızn, sedovlasy my stalı,
Snohe ı syný ne nravıtsıa my stalı. [12. s.157].
Kempırbaı Bogembaıýly (1834-1895):
Talabym Táńir bergen taýdan úlken
Almasa óz baqytyn qaıtyp Qudaı.
Mechta, dannaıa mne Tengrı, vyshe gor
Eslı ne zaberet Kýdaı schaste, kotoryı on sam ı dal [12. s.167].
Bazar jyraý Ondasýly (1842-1911):
Ólsheýli boldy Táńirimniń
Eshkim ara turǵan joq,
Nesibemdi jegizbeı
Izmereno bylo Tengrı
Nıkto ne stoıal mej namı,
Ia polýchıl dolıý svoıý [12. s.282].
...
Táńiri qosqan joldasy
Jaman bolsa jigittiń
Jatqa boıy synalǵan.
Tengrı, davshıı drýg
Eslı okajetsıa plohım djıgıtom
Chýjımı opozorennyı [12. s.302].
Akan serı Koramsaýly (1843-1913):
Qulagerdi óltirgendeı aldym nesin,
Árkimniń Táńirim bergen nesibesin.
Kýlagera zachem ýbıvat, chto ıa zabral ý nıh, ( ý ýbıı konıa-B.O.)
Ved Tengrı kajdomý opredelıaet dolıý [12. s.312].
Abaı Kýnanbaıýly (1845-1904):
Bezendirip jer júzin Táńirim sheber,
Meıirbandyq dúnıege nuryn tóger.
Ýkrasıv lık zemlı, Tengrı master
Dobroty lýchı na mır svoı ızlıvaet [13. s.12].
...
Tamashalap qarasań Táńiri isine,
Boıyń balqyp, erıdi ishte jiger
Eslı býdesh rassmatrıvat Tengrı dela,
Vseı sýnostıý býdesh rad, ı rastvorıtsıa v tebe sıla [13. s.12].
...
Táńiriniń bergen óneri
Kók bulyttan ashylsa.
Dannoe tebe ot Tengrı ıskýsstvo
Eslı raskroetsıa v sınem oblake [13. s.17].
...
Táńiriniń kózi jarqyrap,
Uıqydan kóńil ashar kóz.
Tengrı sııaıýımı glazamı
Posle sna podnımet nastroenıe [13. s.17].
...
Áýele Táńirim sorly etti,
Arsyz elmen áýre etti.
Sperva Tengrı nakazal,
S beschestnymı lıýdmı svıazal [14. s.25].
Aktan Kereıýly (1850-1912):
Táńirim jel sóz bergen soń,
Tartpaıym basym sharshydan
Tengrı mne dal mne stıh sılnyı kak veter
I ne otkajýs ıa ot jıznı pregrad [13. s.53].
Balýan Sholak Baımyrzaýly (1864-1919)
Surasań meniń atym – Balýan-Sholaq,
Denemde Táńirim bergen kúshim mol-aq.
Eslı sprosısh moe ımıa – Balýan-Sholak,
V tele moem mnogo sıly, dannoı Tengrı [13. s.123].
...
Jigitpin Táńirim basqa jaqqan shyraq,
Kúshime ne turady meniń shydap.
Ia djıgıt, Tengrı nad golovoı moeı svetoch zajeg,
Sıle moeı kto proıvostoıat by smog [13. s.123].
Tengrı nashel svoe mesto ı v proızvedenııah poetov jıvshıh v HH veke. Odnım ız nıh byl Mýhamedjan Seralın (1872-1929), sozdatel ı redaktor pervogo kazahskogo jýrnala «Aıqap»:
Áýelde Táńiri oǵan násip etken,
Taǵdyry pánde bar ma buzyp ketken.
Iznachalno samım Tengrı predopredelena dolıa,
Naıdetsıa lı tot, kto ızmenıt sýdbý [13. s.224].
...
Táńirge ýaǵada etip, uryp qadam,
Kótergen aýyr júkti pánı adam.
Dav obeane Tengrı, sdelav shag,
Podnıal tıajelýıý noshý chelovek [13. s.226].
...
Kóńilime ajaryńmen saldyń jara,
Salǵan Táńirim basqa ne dúr shara?!
Chývstvam moım nanes ty ýdar lıkom svoım,
Ne ýıdesh ot ıspytanıa, vozlojennogo Tengrı [13. s.227].
Ochen blızok byl k Tengrı poet Magjan Jýmabaıýly, odın stıhov kotorogo tak ı nazyvaetsıa «Táńir»-«Tengrı» est takıe strokı:
Zor Táńiri, kúshtisiń sen, kútemiz biz,
Ádil dep ár isińe senemiz biz.
...Kesh, Táńirim, bolsa sózim pendeshilik,
Minekeı, aıqyn zulym, qaıda ádildik?
...Kesh Táńirim, sorly qulǵa qahar etpe,
Raqym qyl, biz sorlyny shetke teppe.
Sóz shyqty jan ashýmen, ádil Táńirim,
Tıgen soń ay taıaq tushy etke.
Velıkıı Tengrı, ty sılnyı, jdem my,
Ty spravedlıv, kajdomý shagý tvoemý verım my,
...Prostı, Tengrı, slova slabogo cheloveka,
Vot ıavnoe zlo, a spravedlıvost gde?
...Prostı Tengrı, na neschastnogo raba ne gnevaısıa,
Pojaleı, ne vydvorıaı v storoný bednıagý.
Slovo vyletelo s gnevom dýshı, spravedlıvyı Tengrı,
Tak kak jgýcheı palkoı raskalılı telo [16. s.68].
V etom stıhotvorenıı, poet nazyvaet Tengrı ı Allahom:
Aýyzdan Alla atyńdy tastamaımyz,
Allasyz eshbir iske bastamaımyz
Imıa tvoe Allah v nashıh ýstah postoıanno,
Bez Allaha ne nachınaem nı odno delo [16. s.68].
Magjan pıshet o Tengrı ı v drýgıh stıhah. Tomý dokazatelstvo vot eto stıhotvorene:
AQSAQ TEMIR SÓZI
Jıhan degen ne nárse?
Alaqannyń aýdany.
Bir aýdanda kóp Táńiri
Bolýdyń tipti joq sáni...
Táńiri – kóktiń Táńirisi
Kúńirensin, kógin bılesin!
Jer Táńirisi Temirmin,
Jerime táńiri tımesin!
Kók Táńirisi – Táńiriniń
Tuqymy joq, zaty joq.
Jer táńirisi Temirdiń
Tuqymy – túrik, zaty – ot!
SLOVO HROMOGO TIMÝRA
Chto takoe Vselennaıa?
Vsego lısh razmerom s ladon.
V etom prostranstve ne mojet byt mnogo Tengrı
V etom net nıkakoı garmonıı...
Tengrı – vladyka neba,
Pýst zlıtsıa, pravıt svoım nebom!
Tengrı zemlı – Ia, Tımýr,
Pýst Tengrı ne kasaetsıa moeı zemle!
Ý Tengrı neba
Net roda, net plotı.
A Tengrı zemlı – Tımýr
Rodom – tıýrok, plotıý – ogon! [17. s.83]
Stıhotvorenıe poeta «Ogon» toje o Tengrı. Ono zakanchıvaetsıa tak:
...Kúnnen týǵan balamyn
Jarqyraımyn, janamyn.
Kúnge ǵana baǵynam.
Ózim kúnmin, ózim ot,
Sózim, qysyq kózimde ot.
Ózime ózim tabynam.
Jerde Táńiri – ot,
Ottan basqa Táńiri joq.
...Ia dıtıa, solnem rojdennyı
Ia svechýs, pylaıý.
Solný tolko podchınıaıýs.
Ia sam – solne, ıa sam – ogon,
V slovah, v ýzkıh glazah moıh ogon.
Sam sebe poklonıaıýs.
Na zemle Tengrı – ogon,
Krome ognıa net drýgogo Tengrı [17. s. 87].
Poet Tanjaryk Joldyýly (1903 - 1947) pıshet o perejıtyh pytkah:
Táńirge daýsyń jetip kúızelesiń,
Tyrnaqtyń ıne suqsa kóbesinen
Do Tengrı doıdet tvoı golos ot mýk,
Kogda ıgly vkalyvaıýt tebe pod nogtı [18. s.137].
«Vremıa raspredelıaet Tengrı. Syny chelovecheskıe prıhodıat, chtoby ýmeret» – provozglashaet Bolshaıa nadpıs Kıýltegına. Tengrı polnostıý rasporıajaetsıa mırom, Vremenem ı sýdboı cheloveka,. A chto mogýt «syny chelovecheskıe»? Onı poklonıaıýtsıa Tengrı, obraaıýt k nemý svoı molıtvy ı prınımaıýt dannýıý ım «dolıý-sýdbý»; v otnoshenııah s Mırom ı sebe podobnymı strogo soblıýdaıýt nepısannye nravstvennye zakony. No mogýt lı onı kogda-nıbýd ýslyshat golos samogo Tengrı? Vozmojna lı prıamaıa svıaz s nım, a eslı – da, to kak ona osýestvlıaetsıa.
Mýrat Aýezov v besede prıvel nam slova narodnoı mýdrostı, ýtverjdaıýeı, chto eta svıaz vozmojna, ı ona stroıtsıa strogo ıerarhıcheskı:
Adam kúbirin taý estıdi,
Taý kúbirin Táńirim estıdi
Táńirdiń kúbiri – kúı.
Shepot cheloveka slyshat gory.
Shepot gor slyshıt Tengrı.
Shepot Tengrı – eto kıýı
Naprımer, ızvestnyı etnograf Jagda Babalykýly, razmyshlıaıa o kazahskıh kıýııah, skazal: V narode govorıat «Kúı – Tánirdyń túbiri» - «Kıýı – eto shepot Tengrı» [19,80]. Ýtochnım, chto obeprınıatyı perevod slova kúbiri kak shepot nepolon, v nem zaklıýcheny eıo ı smysly nechto «sokrovennoe», «glýbınnoe», «sýnostnoe» (kúbi – koren). Slova kúı - kıýı ý kazahov ı kyrgyzov oznachaıýt ınstrýmentalnýıý pesý, ý tatar kıýı – pesnıa, ý altaıev kaı – epos. Obıı smysl etıh slov to, chto prınıato segodnıa nazyvat slovom mýzyka. To est Mýzyka – eto sokrovennye «slova» Tengrı, kotorye on shepchet cheloveký. I chelovek, slyshashıı etot «shepot» ı peredaıýıı ıh lıýdıam – est mýzykant, kotoryı v proshlom nadelıalsıa v kýltýre tıýrkov vysochaıshım bojestvennym statýsom.
Svıaz kazahskıh kıýıev s Tengrı podtverjdaet ınteresnaıa ıstorııa kıýıa «Kyzylkan», rasskazannaıa sybyzgıstom Mýımsatom Ongarovym mýzykovedý Abdýlhamıtý Raımbergenový: «Kajdýıý vesný vo vremıa pereleta ptıy, sbıvaıas s pýtı, pogıbalı ot jajdy. Togda Kyzylkan (Krasnaıa krov) – povelıtel gýseı obratılsıa k Tengrı s prosboı prolojıt nebesnyı pýt. Tengrı otkryl nebesnýıý dorogý, kotoraıa ýkazyvala ptıam ıh pýt. S teh por na nebe vıden Pýt ptı – Qus joly (Mlechnyı pýt)» [20. s.63].
Dlıa kazahskogo naroda samym glavnym chelovecheskım dostoıanıem ıavlıaetsıa ývajenıe k rodıtelıam. V dokazatelstvo etomý, mojno prıvestı beschıslennoe kolıchestvo prımerov. Odnım ız takıh dokazatelstv ıavlıaetsıa, obretshaıa shırokýıý ızvestnost v nachale semıdesıatyh godov proshlogo veka pesnıa «Ballada o materı», kompozıtora Jaksygeldy Seıtova, napısannaıa na stıhı poeta Amanjola Shamkenova. V prıpeve pesnı est takıe slova:
O, analar, osyndaısyń báriń de,
Osyndaısyń jasyń-daǵy, káriń de.
Sıynatyn bolsa ómirde qudiret,
Sıynar em ana degen Táńirge
O, materı, takıe vy vse,
Takıe vy molodye, ı starye,
Eslı est v etoı jıznı sıla kotoroı nýjno poklonıatsıa,
Ia by poklonılsıa Tengrı, che ımıa Mat [21. s.262].
Kazahı ı po seı den vyskazyvaıa horoshıe pojelanııa govorıat: «Táńir jarylqasyn!, Táńirim qoldasyn! – Pýst Tengrı vozdast!, Pýst Tengrı podderjıt!».
Kazahı pomnıat o Tengrı ne tolko v gore, no ı v radostı. V 1991 godý, kogda Kazahstan obıavıl o svoeı Nezavısmostı, ızvestnyı kazahskıı etnograf Akseleý Seıdımbek vyrazıl svoıý radost, sdelav v svoem dnevnıke takýıý nadpıs:
«16.12.91.
Azattyq! O, Táńirim, uzaǵynan súıindirgeı!»
«16.12.91. Svoboda! O, Tengrı, pronesı eto v vechnost!» [1. s.271].
Do sıh por vera v Tengrı v dýshah kazahov zanımaet osoboe mesto. Mýrat Aýezov opısyvaet v Dnevnıke, kak on posle trýdnogo voshoda na gorý dostıg vershıny ı, ýpav na zemlıý, leja sozeraet Nebo.
«Nebo – ıasnoe, golýboe, kogda smotrısh prıstalno v zenıt... Tam, v glýbınah Tór jılıa Tengrı» [22. s.319].
Vo vse vremena samoe svıaennoe ı pochıtaemoe mesto v dome kazahı nazyvalı «Tór». V soznanıı kazahov eto mesto po pravý prınadlejıt Tengrı.
Kazahı ne zabyvalı o Tengrı.
Nıkogda.
P.S. Vse smyslovye perevody kazahskıh tekstov sdelany avtorom statı.
Spısok lıteratýry:
- Seıdimbek A. Oıtolǵaq. Almaty, «Jalyn». 1997.
- Iaspers K. Smysl ı naznachenıe ıstorıı. Moskva. «Respýblıka». 1994.
- Baıyrǵy túrki órkenıeti: jazba eskertkishter. Drevnetıýrkskaıa ıvılızaııa: pamıatnıkı pısmennostı. Almaty, «Ǵylym». 2001.
- Sákı Q. Qypshaq mámlúkter. Astana. «Folıant». 2006.
- Táńirbergenuly Á. Umytpańyzdar meni. Almaty. «Jazýshy». 1969.
- Baýyrjan batyr. Almaty «Jalyn». 1991.
- Mahmýd al-Kashgarı. Dıvan Lýgat at-Týrk / Perevod, predıslovıe ı kommentarıı Z.-A. M. Aýezovoı; Indeksy sostavleny R. Ermersom. — Almaty: Daık-Press, 2005. .
- Quran kárim, qazaqsha maǵyna jáne túsinigi. Aýdarǵan: Halıfa Altaı. Eki haramnyń qyzmetkeri Fad patshanyń Quran sharıf basym kombınaty.
- Keıkın J. Qazaqtyń 6000 maqaly men máteli. Almaty. 1995.
- Qazaqtyń burynnan qalǵan sózi. Almaty, «Jazýshy», 2007.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 1 tom.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 2 tom.
- Bes ǵasyr jyrlaıdy. Almaty, «Jazýshy». 1984. 3 tom.
- Muqanov S. HH ǵasyrdaǵy qazaq ádebıeti. Almaty, «Atamura».
- Qanaıuly Sh. Qaıran halqym. Almaty. «Rarıtet». 2002.
- Jumabaev M. Shyǵarmalary. «Jazýshy», 1989.
- Jumabaev M. Shyǵarmalary. «Ǵylym», 1992.
- Joldyuly T. Shyǵarmalary. Almaty, «Jazýshy», 1992.
- Begmanov Q. Etnografpen áńgime. Almaty, Dástúr. 2010.
- Raıymbergenov A., Amanova S. Kúı qaınary. Golosa narodnyh mýz. Almaty. «Óner». 1990.
- Qazaqstan kompozıtorlarynyń ánderi. Almaty, «Óner». 1991. 2 tom.
- Aýezov M. Ýıtı, chtoby vernýtsıa (Dnevnıkı). Almaty. «Jibek joly». 2011.
