قازاق دالاسىندا ستاليندىك داۋىردە قۋعىن سۇرگىن جۇرمەگەن وبلىس، اتۋ-اسۋ ىسكە اسپاعان ايماق جوق بولار. تۇتاس ەل ۇلكەن جازالاۋ لاگەرىنە اينالدى. مەملەكەت ميلليونداعان ادامنىڭ تۇرمەسى بولدى. ءار ادامنىڭ جۇرەگىندە ۇرەي مەن قورقىنىش بار ەدى. ءار وبلىستىڭ تاريحىنا جەكە توقتالساق، سول زۇلمات جىلداردىڭ سۋىق ىزعارىن، قاندى جىلنامالارى مەن ىزدەرىن كورۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرگەننەن كەيىن، بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋ ىسكە اسۋدا. ەڭ الدىمەن جازىقسىز قۋعىندالعانداردى اقتاۋ، ولار جايلى ۇمىتىلماس ەستەلىكتەردى قالدىرۋ ماڭىزدى.
1921-1954 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا ءجۇز مىنان استام ادام سوتتالىپ، ونىڭ جيىرما بەس مىنان استامى ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، اتىلدى. قوستاناي وبلىسى مۇراجايىنىڭ باسشىسى نازيرا تسىمباليۋكتىڭ ايتۋىنشا، دەپارتامەنتتىڭ ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا 4349 ادام جازىقسىز ايىپتالىپ، زاڭسىز سوتتالىپ كەتكەنى جايلى جازىلعان. كەيىن اقتالعان قىلمىستىق ىستەر جايلى دا اقپاراتتار بار. قوستاناي وبلىسىندا 1251 ادام نەمەسە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانىنىڭ 30 پايىزدان استامى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. وبلىس بويىنشا ايىپتى دەپ تابىلعان ءار ءۇشىنشى ادام ەڭ اۋىر جازا تۇرىنە، ياعني اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. بۇل ارينە سۇمدىق كورسەتكىش.
«ايەلدەر دە سوتتالدى جانە اتىلدى. 24 موناح ايەل اتىلدى، ولاردىڭ جالعىز كىناسى - قۇدايعا سەنگەن»، - دەيدى نازيرا تسىمباليۋك. جالپى، مۇسىلماندار دا، پراۆوسلاۆيە ءدىنباسىلارى دا وزدەرىنىڭ سەنىمدەرىن ۇستانعانى ءۇشىن، ءتىپتى بيلىك تاراپىنان تىيىم سالىنعان جاعدايدا دا ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋعا قۇشتارلىعى ءۇشىن سوتتالدى. 1937 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ شارىقتاۋ شەگىندە مۇنداي ىستەر بويىنشا سوتتالعانداردىڭ كوپشىلىگى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. سول كەزەڭدە كسرو بويىنشا جاپپاي دىنگە قارسى ناۋقان ءجۇرىپ جاتتى. شىركەۋلەر مەن مەشىتتەردى قيراتۋ، ءسۇرىپ تاستاۋ جانە قۇلاتۋ ىسكە استى. ءدىن ورىندارىن ساياسي نىساندارعا اينالدىردى، كوپ جاعدايدا مال ۇستايتىن قورا نە استىق ساقتايتىن قويما ەتتى.
زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندارعا قاتىستى قىلمىستىق ىستەردىڭ ەڭ كوپ بولىگى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ انتيسوۆەتتىك ۇگىت-ناسيحات ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى قاراستىراتىن 58-بابى بويىنشا قوزعالعان. بۇل باپقا سايكەس، ادامدار ءتىپتى كۇندەلىكتى اڭگىمەلەرى ءۇشىن سوتتادى. رەپرەسسيانىڭ شارىقتاۋ شەگى 1937-1938 جىلدارى بولدى. قوستاناي وبلىسىندا بۇل كەزەڭ ەڭ اۋىر جازالاۋلارمەن سيپاتتالادى. بارلىق جاستاعى ازاماتتار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى دەسەك تە بولادى.
قوستانايدا جازىقسىز قۋعىندالعانداردى اقتاۋ بويىنشا كوميسسيا ىزۋ-قىزۋ جۇمىس جاساپ جاتىر. ارنايى مونوگرافيالار ازىرلەنىپ، ماقالالار جازىلۋدا. «الاۋ اقپاراتتىق پورتالىندا» شىققان ماقالادا قوستانايلىق تاريحشىلار شىعارعان مونوگرافيادا بيلەردىڭ، باي ماناپتاردىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ، 1929 جىلعى باتپاققارا كوتەرىلىسى جانە جەر اۋدارىلعان حالىقتار تۋرالى ماتەريالدار قامتىلعان. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا وبلىستا وتكەن جىلى ءوز جۇمىسىن باستادى. ونىڭ قۇرامىندا عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى بار. كورىپ تۇرعانىمىزداي، كوميسسيا 1929 جىلعى كوتەرىلىستەردى دە قامتىپ وتىر. بۇل وتە ماڭىزدى. سەبەبى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ دەگەن ساتتە، قوعامنىڭ ويىنا بىردەن 1937-38 جىلدىڭ قۇرباندارى كەلەدى. الايدا تاركىلەۋ جىلدارى باستالعان ساتتە تالاي قازاق جازىقسىز سوتتالىپ، تالاي جان زاڭسىز اتىلىپ كەتتى. اتىشۋلى ۇشتىك ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن قىرعىنعا سالدى. اشارشىلىق جىلدارى سان كوتەرىلىس بولدى. بەلگىلىسى 372, بەلگىسىزى ودان دا كوپ. تاركىلەۋگە قارسى بۇرق ەتە قالعان باتپاققارا كوتەرىلىسى سول بۇلقىنىستاردىڭ باسى بولاتىن. جۇزدەگەن ادام اتىلىپ، جۇزدەگەن ادام سوتتالدى. ۇزاق جىلعا سىبىرگە جەر اۋدارىلدى. ولاردى اقتاۋ اتا-بابا الدىنداعى بورىشىمىز ەكەنى انىق.
كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى – تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى الىبەك تابۋلدەنوۆ. جەر اۋدارىلعان حالىقتاردىڭ تاعدىرىن زەرتتەگەن توپتىڭ جەتەكشىسى. قوستاناي وبلىسىنا رەپرەسسيا جىلدارى سان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى جەر اۋدارىلعان بولاتىن. الىبەك تابۋلدەنوۆ جۇمىستىڭ تىنىمسىز بولعانىن ايتادى: «ءبىزدىڭ جۇمىس توبىمىز تىكەلەي ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ دەپارتامەنتىندە جۇمىس ىستەدى. سول ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ جەكە ىستەرىن، ولارعا اشىلعان جەكە ايىپتاۋ كارتالارىن زەرتتەدىك. ەگەر تسيفرلىق دەرەكتەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل ارنايى مۇراعاتتا 34 843 ءىس پەن 66 940 جەكە ايىپتاۋ كارتاسى ورنالاسىپ، تۇگەندەلەتىنىن ايتقىم كەلەدى»، - دەيدى ول.
قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەۋ، ولاردىڭ راسىمدەۋ ارينە كوپ ۋاقىتتى الادى. الىبەك تابۋلدەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، قۇجاتتاردى اقتارا وتىرىپ، بۇرىن بەيمالىم بولعان جايتتار اشىلعان. تاريحشىلار توبى 1941 جىلى تامىزدا ۇلى وتان سوعىسى قىزعان شاعىندا قوستاناي وبلىسى اۋماعىنا جەر اۋدارىلعان نەمىس حالقى تولىقتاي جەر اۋدارۋعا ۇشىراعان ارنايى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ جەكە ىستەرىن زەرتتەگەن. تاريحشىلار ولاردىڭ جەكە ىستەرىن مۇقيات زەرتتەپ، قاراعان.
«قوستاناي وبلىسى اۋماعىنا جەر اۋدارىلعان بۋحارين كەلىنىنىڭ وسىندا قونىستانعانىن قۇجاتتاردان كەزدەستىردىم. بۋحارين ول كەزدە ءستاليننىڭ ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ، ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى بولدى. ال ول قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاننان كەيىن ونىڭ بارلىق تۋىستارى جەر اۋدارىلدى. ايەلى مەن بالالارى قوستاناي وبلىسىنا تۇرۋعا جىبەرىلدى»، – دەيدى الىبەك تابۋلدەنوۆ.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسى جالعاسۋدا. تاريحشىلار تاعى دا وڭىرلەرگە بارىپ، مۇراعاتتاردى قايتا زەرتتەمەك. الىبەك تابۋلدەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، جىل ىشىندە زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ءتىزىمى 311 ادامعا تولىقتى. جالپى، قوستاناي وبلىسىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ سانى وتە كوپ. بۇل كورسەتكىش 7 مىڭ ادامعا جەتەدى، ونىڭ 3 مىڭى اتىلعان. بۇل بەلگىلىسى. ارحيۆتەن بەلگىسىز قۇجاتتار دا تابىلۋى مۇمكىن.
قوستاناي وبلىسى بويىنشا كوميسسيا جۇمىسى قارقىندى جۇرۋدە. ءار وبلىس بويىنشا جازىقسىزداردى اقتاۋ پروتسەسى توقتاعان ەمەس. بۇل جۇمىستاردى ناتيجەلى اياقتاۋ كەلەشەك ۇرپاق پەن وتكەن تاريح الدىنداعى الاش بالاسىنىڭ اسىل مىندەتى، بورىشى مەن قاسيەتتى پارىزى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
