Qazaq dalasynda Stalındik dáýirde qýǵyn súrgin júrmegen oblys, atý-asý iske aspaǵan aımaq joq bolar. Tutas el úlken jazalaý lagerine aınaldy. Memleket mıllıondaǵan adamnyń túrmesi boldy. Ár adamnyń júreginde úreı men qorqynysh bar edi. Ár oblystyń tarıhyna jeke toqtalsaq, sol zulmat jyldardyń sýyq yzǵaryn, qandy jylnamalary men izderin kórýge bolady. Táýelsizdikti qalpyna keltirgennen keıin, bul máseleni zertteý iske asýda. Eń aldymen jazyqsyz qýǵyndalǵandardy aqtaý, olar jaıly umytylmas estelikterdi qaldyrý mańyzdy.
1921-1954 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda júz mynan astam adam sottalyp, onyń jıyrma bes mynan astamy ólim jazasyna kesilip, atyldy. Qostanaı oblysy murajaıynyń basshysy Nazıra ymbalıýktiń aıtýynsha, departamenttiń arnaıy memlekettik muraǵatynda 4349 adam jazyqsyz aıyptalyp, zańsyz sottalyp ketkeni jaıly jazylǵan. Keıin aqtalǵan qylmystyq ister jaıly da aqparattar bar. Qostanaı oblysynda 1251 adam nemese qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń jalpy sanynyń 30 paıyzdan astamy ólim jazasyna kesilgen. Oblys boıynsha aıypty dep tabylǵan ár úshinshi adam eń aýyr jaza túrine, ıaǵnı atý jazasyna kesilgen. Bul árıne sumdyq kórsetkish.
«Áıelder de sottaldy jáne atyldy. 24 monah áıel atyldy, olardyń jalǵyz kinási - Qudaıǵa sengen», - deıdi Nazıra ymbalıýk. Jalpy, musylmandar da, pravoslavıe dinbasylary da ózderiniń senimderin ustanǵany úshin, tipti bılik tarapynan tyıym salynǵan jaǵdaıda da dinı rásimderdi oryndaýǵa qushtarlyǵy úshin sottaldy. 1937 jyly saıası qýǵyn-súrginniń sharyqtaý sheginde mundaı ister boıynsha sottalǵandardyń kópshiligi ólim jazasyna kesildi. Sol kezeńde KSRO boıynsha jappaı dinge qarsy naýqan júrip jatty. Shirkeýler men meshitterdi qıratý, súrip tastaý jáne qulatý iske asty. Din oryndaryn saıası nysandarǵa aınaldyrdy, kóp jaǵdaıda mal ustaıtyn qora ne astyq saqtaıtyn qoıma etti.
Zańsyz qýǵyn-súrginge ushyraǵandarǵa qatysty qylmystyq isterdiń eń kóp bóligi RKFSR Qylmystyq kodeksiniń antısovettik úgit-nasıhat úshin jaýapkershilikti qarastyratyn 58-baby boıynsha qozǵalǵan. Bul bapqa sáıkes, adamdar tipti kúndelikti áńgimeleri úshin sottady. Repressııanyń sharyqtaý shegi 1937-1938 jyldary boldy. Qostanaı oblysynda bul kezeń eń aýyr jazalaýlarmen sıpattalady. Barlyq jastaǵy azamattar qýǵyn-súrginge ushyrady desek te bolady.
Qostanaıda jazyqsyz qýǵyndalǵandardy aqtaý boıynsha komıssııa yzý-qyzý jumys jasap jatyr. Arnaıy monografııalar ázirlenip, maqalalar jazylýda. «Alaý aqparattyq portalynda» shyqqan maqalada Qostanaılyq tarıhshylar shyǵarǵan monografııada bılerdiń, baı manaptardyń múlkin tárkileý, 1929 jylǵy Batpaqqara kóterilisi jáne jer aýdarylǵan halyqtar týraly materıaldar qamtylǵan. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııa oblysta ótken jyly óz jumysyn bastady. Onyń quramynda ǵalymdar men qoǵam qaıratkerleri bar. Kórip turǵanymyzdaı, komıssııa 1929 jylǵy kóterilisterdi de qamtyp otyr. Bul óte mańyzdy. Sebebi qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý degen sátte, qoǵamnyń oıyna birden 1937-38 jyldyń qurbandary keledi. Alaıda tárkileý jyldary bastalǵan sátte talaı qazaq jazyqsyz sottalyp, talaı jan zańsyz atylyp ketti. Atyshýly úshtik Úsh júzdiń balasyn qyrǵynǵa saldy. Asharshylyq jyldary san kóterilis boldy. Belgilisi 372, belgisizi odan da kóp. Tárkileýge qarsy burq ete qalǵan Batpaqqara kóterilisi sol bulqynystardyń basy bolatyn. Júzdegen adam atylyp, júzdegen adam sottaldy. Uzaq jylǵa Sibirge jer aýdaryldy. Olardy aqtaý ata-baba aldyndaǵy boryshymyz ekeni anyq.
Komıssııa músheleriniń biri – tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Qostanaı óńirlik ýnıversıtetiniń oqytýshysy Álibek Tabýldenov. Jer aýdarylǵan halyqtardyń taǵdyryn zerttegen toptyń jetekshisi. Qostanaı oblysyna repressııa jyldary san túrli ult ókilderi jer aýdarylǵan bolatyn. Álibek Tabýldenov jumystyń tynymsyz bolǵanyn aıtady: «Bizdiń jumys tobymyz tikeleı Statıstıka jáne arnaıy esepke alý departamentinde jumys istedi. Sol saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdardyń jeke isterin, olarǵa ashylǵan jeke aıyptaý kartalaryn zerttedik. Eger ıfrlyq derekter týraly aıtatyn bolsaq, resmı derekterge súıensek, bul arnaıy muraǵatta 34 843 is pen 66 940 jeke aıyptaý kartasy ornalasyp, túgendeletinin aıtqym keledi», - deıdi ol.
Qujattarmen jumys isteý, olardyń rásimdeý árıne kóp ýaqytty alady. Álibek Tabýldenovtiń aıtýynsha, qujattardy aqtara otyryp, buryn beımálim bolǵan jaıttar ashylǵan. Tarıhshylar toby 1941 jyly tamyzda Uly Otan soǵysy qyzǵan shaǵynda Qostanaı oblysy aýmaǵyna jer aýdarylǵan nemis halqy tolyqtaı jer aýdarýǵa ushyraǵan arnaıy qonys aýdarýshylardyń jeke isterin zerttegen. Tarıhshylar olardyń jeke isterin muqııat zerttep, qaraǵan.
«Qostanaı oblysy aýmaǵyna jer aýdarylǵan Býharın kelininiń osynda qonystanǵanyn qujattardan kezdestirdim. Býharın ol kezde Stalınniń eń jaqyn serikteriniń, eń jaqyn dostarynyń biri boldy. Al ol qýǵyn-súrginge ushyraǵannan keıin onyń barlyq týystary jer aýdaryldy. Áıeli men balalary Qostanaı oblysyna turýǵa jiberildi», – deıdi Álibek Tabýldenov.
Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııanyń jumysy jalǵasýda. Tarıhshylar taǵy da óńirlerge baryp, muraǵattardy qaıta zerttemek. Álibek Tabýldenovtiń aıtýynsha, jyl ishinde zańsyz qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń tizimi 311 adamǵa tolyqty. Jalpy, Qostanaı oblysynda qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń sany óte kóp. Bul kórsetkish 7 myń adamǵa jetedi, onyń 3 myńy atylǵan. Bul belgilisi. Arhıvten belgisiz qujattar da tabylýy múmkin.
Qostanaı oblysy boıynsha komıssııa jumysy qarqyndy júrýde. Ár oblys boıynsha jazyqsyzdardy aqtaý proesi toqtaǵan emes. Bul jumystardy nátıjeli aıaqtaý keleshek urpaq pen ótken tarıh aldyndaǵy Alash balasynyń asyl mindeti, boryshy men qasıetti paryzy.
«Adyrna» ulttyq portaly
