وسى كۇنى قوعامداعى ەڭ نازىك تاقىرىپتىڭ ءبىرى – پاتەرناليستىك جانە ماسىلدىق كوڭىل-كۇيدى ازايتۋ. ءوزىن اتالعان ساناتقا جاتقىزاتىندار بۇل اتاۋدى اسا جاقتىرماسا كەرەك كەرى بايلانىس ناشار ءوربيدى.
بىراق، كۇن وتكەن سايىن بۇل سانات ساپىن تولىقتىرۋشىلار كوبەيىپ كەلەدى. اتالعان جايت، مەملەكەت باسشىسىن دا بەي-جاي قالدىرماۋى كوپ جايتتى اڭعارتسا كەرەك. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ وتكەن 2021 جىلعى «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» اتتى جولداۋىندا بۇل تاقىرىپقا جەكە توقتالىپ ءوتتى.
«قوعامدا پاتەرناليستىك كوڭىل-كۇي جانە الەۋمەتتىك ماسىلدىق ءۇردىسى بەلەڭ الدى. ەل ىشىندە الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى جەكە مۇددەسىنە پايدالاناتىندار از ەمەس. ونداي ادامدار كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدەگى سياقتى زاڭنىڭ جانە بۇكىل قوعامنىڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى كەرەك» دەگەن ەدى مەملەكەت باسشىسى. ودان بەرى نە وزگەردى؟ قوعامنىڭ كەي ساناتىنداعى ازاماتتاردى ماسىلدىق پسيحولوگيادان ارىلتۋ تەتىكتەرى قانداي؟ بۇگىنگى ماقالادا وسى تاقىرىپتى سۇزگىدەن وتكىزىپ، تالقىعا سالامىز.
پرەزيدەنت جولداۋىنان سوڭ ىلە-شالا سۇحبات بەرگەن سول كەزدەگى قازاقستان پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ «بىزدە مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ مەملەكەتتىڭ نازارىنا ىلىنبەي قالاتىن جاستار بار. ولار مەكتەپتى ناشار وقىعاندىقتان جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسە المايدى. جوعارى ءبىلىمى، تاجىريبەسى بولماعاندىقتان ولاردى جۇمىسقا المايدى. ولار نە ىستەيدى؟ قىلمىسقا بارادى يا ماسىل بولادى» دەگەن ەدى. بۇل ءسوز ءبىراز جاستىڭ قىتىعىنا ءتيدى. جالپى، كوپ كوزىنە كورىنبەسە دە رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەت قارجىسىنان ماسىلدىق كوڭىل-كۇيدى ازايتۋعا از بولسا دا قارجى بولىنەدى. مەملەكەت باسشىسى سىنعا الىپ وتىرعان جايت سول قارجىنىڭ دۇرىس يگەرىلمەۋى. جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ ءۇشىن ءتۇرلى وقۋ ورىندارى جەڭىلدەتىلگەن، ءتىپتى، بيۋدجەتتىك باعدارلامالار ارقىلى مامان دايىندايدى. جۇمىسپەن دە قامتىلادى. بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى اكىمدىكتىڭ جۇكتەمەسى ەسەلەپ ارتادى.
ماسەلەن، بولجامدى تۇردە ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ كورەلىك. ماسىلدىق كوڭىل-كۇيگە اسەر ەتۋ ءۇشىن اتالعان ساناتقا جاتاتىندار ءجيى شوعىرلانعان اۋدانداردان، وبلىس ەمەس، اۋدانداردان جۇمىس باستاعان ءجون. سوندا عانا جالپىلاما دەرەكتەردەن، كومەك بەرۋدەن ءسال دە بولسا ارىلىپ، جالقىعا كوشەمىز. جۇمىس كورىنە باستايدى. ناتيجەلى ءىستى كورگەن وزگە ازاماتتار وزدەرى كەلەتىن دارەجەگە جەتۋ كەرەك. ول قالاي دەسەڭىز، مەملەكەتتەن بەرىلىپ جاتقان الەۋمەتتىك كومەكتەردى قولجەتىمدى ەتىپ، سول بويىنشا پسيحولوگيالىق «شابۋىل» جاساعان دۇرىس. بۇل سالانى زەرتتەپ جۇرگەن ازاماتتار، مەملەكەت كومەگىمەن ماسىلدىق كوڭىل-كۇيدى تۇبەگەيلى بولماسا دا ايتارلىقتاي دەڭگەيدە جەڭۋگە بولاتىنىن ايتادى. ولاردى جەتەكتەپ وقۋىنا ءتۇسىرىپ، جۇمىسىنا كىرگىزىپ، بىلايشا ايتقاندا، بالىق ۇستاپ بەرمەي، قولىنا قارماق ۇستاتقاندا عانا قيمىلداي باستايدى.
«قازاقستان – الەۋمەتتىك مەملەكەت. سوندىقتان، قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ازاماتتارعا جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ال، كومەككە شىنىمەن مۇقتاج جاندار، وكىنىشكە قاراي، الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارىنان تىس قالىپ جاتىر. ارينە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرى زور، بىراق ونىڭ دا شەگى بار. ەڭ باستىسى، الەۋمەتتىك جەڭىلدىككە يە بولسام دەگەن ورىنسىز پيعىل ادامدى ءوز ەڭبەگىمەن تابىس تابۋ قابىلەتىنەن ايىرادى. مۇنداي جاعىمسىز ءومىر سالتى ۇرپاق تاربيەسىنە قازىردىڭ وزىندە كەرى اسەر ەتە باستادى. سوندىقتان، بىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس كەرەك. زاڭ دا، قوعام دا، ادامداردىڭ سانا-سەزىمى دە وزگەرۋگە ءتيىس» – دەگەن مەملەكەت باسشىسى ءتيىستى ازاماتتارعا ارنايى تاپسىرما بەرگەن ەدى. ياعني، جاڭادان جازىلىپ جاتقان الەۋمەتتىك كودەكستە جوعارىدا ايتىلعان نەمەسە سول ىسپەتتى ماسەلەلەر شەشىمى مايشاممەن قارالۋى كەرەك.
ەندى، وڭتۇستىك استاناداعى جۇمىسسىز جاستار ماسەلەسىنە ويىسساق. ولاردىڭ سانىن قىسقارتۋ جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. قالاداعى جاستاردىڭ 6,3 پايىزى، ياعني، 27,7 مىڭى NEET ساناتىنا جاتادى. بۇل رەسمي دەرەكتى الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ «مونيتورينگ جانە تالداۋ ورتالىعى» جاريالادى. ءبىر قىزىعى، اتالعان جاستىڭ 57 پايىزى ساۋاتتىق، وقىعان ازاماتتار. ال، قالعان 11,9 مىڭ ازاماتتىڭ قولىندا ءبىلىم دەڭگەيى جايلى قۇجات جوق. قالالىق اكىمدىك 6,3 پايىزدى 2025 جىلعا دەيىن 4,5 پايىزعا قىسقارتۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كورىنەدى. ول ءۇشىن جۇمىسقا ورنالاستىرۋدىڭ تىڭ تەتىگىن قولدانىپ، قايتا وقىپ الۋعا مۇمكىنىك بەرىلمەك. ودان باسقا، قارجىلىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، كاسىپكەرلىكتى ۇيرەتۋ سىندى تەتىكتەر قولدانىلماق ەكەن.
قالا باسشىلىعى ماسىلدىق كوڭىل كۇيدى ازايتىپ، NEET ساناتىنداعى ازاماتتارعا قولايلى ورتا جاراتۋ ءۇشىن 2025 جىلعا دەيىن جوسپار ازىرلەگەن. ماسەلەن جىل سايىن 1 مىڭنان استام مادەني، سپورتتىق، ۆولونتەرلىق شارالار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قورشاعان ورتاعا جاقسى كوڭىل كۇي سىيلاۋ دا باعدارلامانىڭ ءبىر باعىتى. وسى كۇنگى ەڭ ۇلكەن ماسەلەنىڭ ءبىرى باسپانا بولسا، 12 مىڭ جاتىن ورىندىق جاتاقحانا ازىرلەنەدى. سونداي-اق، جالدامالى 9 مىڭ 150 پاتەر بەرۋ قاراستىرىلعان. ودان تىس «الماتى جاستارى» باعدارلاماسى ارقىلى 3 مىڭ جەڭىلدەتىلگەن يپوتەكيالىق نەسيە بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇگىندە الماتى قالاسىندا ءۇي كەزەگىندە 20 مىڭنان استام جاس ازامات تۇرسا، 2025 جىلدىڭ سوڭىندا 12 مىڭ 150 ادام ءۇيلى بولىپ، ءتىزىم ەداۋىر قىسقارادى.
ءاربىر بەسىنشى قازاقستاندىق جاس ازامات جۇمىسسىز دەگەن دەرەك بار. بۇل ءوز كەزەگىندە NEET ساناتىنا جاتقىزىلادى. الماتىدا وقۋىن اياقتاپ، ديپلوم العان ماماننىڭ 80 پايىزى قالىپ قويادى. ونىڭ ىشىندە 12 مىڭى جۇمىس تابا الماي سارساڭعا تۇسەدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 52,3 پايىز جاس مامان تابىلعان جۇمىستىڭ جالاقىسىن از كورىپ كىرمەي قويادى. تاعى 20 پايىزىنىڭ شەت مەملەكەتكە جۇمىسقا كەتۋگە قۇلقى بار. ەڭ ايانىشتىسى 28,4 پايىز مامان عانا جوعارى وقۋ ورنىنا ءوز قالاۋىمەن تۇسكەن. دەرەكتەردى تىزسەك وسىلاي كەتە بەرەر ءتۇرى بار. ايتپاعىمىز، ماسىلدىق كوڭىل-كۇيدى ازايتۋ ءۇشىن تالاي ءىس اتقارىلىپ جاتىر.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
