Osy kúni qoǵamdaǵy eń názik taqyryptyń biri – Paternalıstik jáne masyldyq kóńil-kúıdi azaıtý. Ózin atalǵan sanatqa jatqyzatyndar bul ataýdy asa jaqtyrmasa kerek keri baılanys nashar órbıdi.
Biraq, kún ótken saıyn bul sanat sapyn tolyqtyrýshylar kóbeıip keledi. Atalǵan jaıt, memleket basshysyn da beı-jaı qaldyrmaýy kóp jaıtty ańǵartsa kerek. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev ótken 2021 jylǵy «Halyq birligi jáne júıeli reformalar – el órkendeýiniń berik negizi» atty joldaýynda bul taqyrypqa jeke toqtalyp ótti.
«Qoǵamda paternalıstik kóńil-kúı jáne áleýmettik masyldyq úrdisi beleń aldy. El ishinde áleýmettik baǵdarlamalardy jeke múddesine paıdalanatyndar az emes. Ondaı adamdar kez kelgen órkenıetti eldegi sııaqty zańnyń jáne búkil qoǵamnyń aldynda jaýap berýi kerek» degen edi memleket basshysy. Odan beri ne ózgerdi? Qoǵamnyń keı sanatyndaǵy azamattardy masyldyq psıhologııadan aryltý tetikteri qandaı? Búgingi maqalada osy taqyrypty súzgiden ótkizip, talqyǵa salamyz.
Prezıdent joldaýynan soń ile-shala suhbat bergen sol kezdegi Qazaqstan Prezıdenti ákimshiligi jetekshisiniń birinshi orynbasary Dáýren Abaev «Bizde mektep bitirgen soń memlekettiń nazaryna ilinbeı qalatyn jastar bar. Olar mektepti nashar oqyǵandyqtan joǵarǵy oqý ornyna túse almaıdy. Joǵary bilimi, tájirıbesi bolmaǵandyqtan olardy jumysqa almaıdy. Olar ne isteıdi? Qylmysqa barady ıa masyl bolady» degen edi. Bul sóz biraz jastyń qytyǵyna tıdi. Jalpy, kóp kózine kórinbese de respýblıkalyq jáne jergilikti bıýdjet qarjysynan masyldyq kóńil-kúıdi azaıtýǵa az bolsa da qarjy bólinedi. Memleket basshysy synǵa alyp otyrǵan jaıt sol qarjynyń durys ıgerilmeýi. Jumyssyzdyqty azaıtý úshin túrli oqý oryndary jeńildetilgen, tipti, bıýdjettik baǵdarlamalar arqyly maman daıyndaıdy. Jumyspen de qamtylady. Bul isti júzege asyrý barysynda jergilikti ákimdiktiń júktemesi eselep artady.
Máselen, boljamdy túrde máseleniń túıinin tarqatyp kórelik. Masyldyq kóńil-kúıge áser etý úshin atalǵan sanatqa jatatyndar jıi shoǵyrlanǵan aýdandardan, oblys emes, aýdandardan jumys bastaǵan jón. Sonda ǵana jalpylama derekterden, kómek berýden sál de bolsa arylyp, jalqyǵa kóshemiz. Jumys kórine bastaıdy. Nátıjeli isti kórgen ózge azamattar ózderi keletin dárejege jetý kerek. Ol qalaı deseńiz, memleketten berilip jatqan áleýmettik kómekterdi qoljetimdi etip, sol boıynsha psıhologııalyq «shabýyl» jasaǵan durys. Bul salany zerttep júrgen azamattar, memleket kómegimen masyldyq kóńil-kúıdi túbegeıli bolmasa da aıtarlyqtaı deńgeıde jeńýge bolatynyn aıtady. Olardy jetektep oqýyna túsirip, jumysyna kirgizip, bylaısha aıtqanda, balyq ustap bermeı, qolyna qarmaq ustatqanda ǵana qımyldaı bastaıdy.
«Qazaqstan – áleýmettik memleket. Sondyqtan, qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan azamattarǵa jan-jaqty kómek kórsetý – basty mindetterdiń biri. Al, kómekke shynymen muqtaj jandar, ókinishke qaraı, áleýmettik qoldaý sharalarynan tys qalyp jatyr. Árıne, bizdiń elimizdiń múmkindikteri zor, biraq onyń da shegi bar. Eń bastysy, áleýmettik jeńildikke ıe bolsam degen orynsyz pıǵyl adamdy óz eńbegimen tabys tabý qabiletinen aıyrady. Mundaı jaǵymsyz ómir salty urpaq tárbıesine qazirdiń ózinde keri áser ete bastady. Sondyqtan, bizge túbegeıli ózgeris kerek. Zań da, qoǵam da, adamdardyń sana-sezimi de ózgerýge tıis» – degen Memleket basshysy tıisti azamattarǵa arnaıy tapsyrma bergen edi. Iaǵnı, jańadan jazylyp jatqan Áleýmettik kodekste joǵaryda aıtylǵan nemese sol ispetti máseleler sheshimi maıshammen qaralýy kerek.
Endi, ońtústik astanadaǵy jumyssyz jastar máselesine oıyssaq. Olardyń sanyn qysqartý jumystary qarqyndy júrip jatyr. Qaladaǵy jastardyń 6,3 paıyzy, ıaǵnı, 27,7 myńy NEET sanatyna jatady. Bul resmı derekti Almaty qalasy qoǵamdyq damý basqarmasynyń «Monıtorıng jáne taldaý ortalyǵy» jarııalady. Bir qyzyǵy, atalǵan jastyń 57 paıyzy saýattyq, oqyǵan azamattar. Al, qalǵan 11,9 myń azamattyń qolynda bilim deńgeıi jaıly qujat joq. Qalalyq ákimdik 6,3 paıyzdy 2025 jylǵa deıin 4,5 paıyzǵa qysqartýdy josparlap otyrǵan kórinedi. Ol úshin jumysqa ornalastyrýdyń tyń tetigin qoldanyp, qaıta oqyp alýǵa múmkinik berilmek. Odan basqa, qarjylyq saýattylyqty arttyrý, kásipkerlikti úıretý syndy tetikter qoldanylmaq eken.
Qala basshylyǵy masyldyq kóńil kúıdi azaıtyp, NEET sanatyndaǵy azamattarǵa qolaıly orta jaratý úshin 2025 jylǵa deıin jospar ázirlegen. Máselen jyl saıyn 1 myńnan astam mádenı, sporttyq, volonterlyq sharalar uıymdastyrý arqyly qorshaǵan ortaǵa jaqsy kóńil kúı syılaý da baǵdarlamanyń bir baǵyty. Osy kúngi eń úlken máseleniń biri baspana bolsa, 12 myń jatyn oryndyq jataqhana ázirlenedi. Sondaı-aq, jaldamaly 9 myń 150 páter berý qarastyrylǵan. Odan tys «Almaty jastary» baǵdarlamasy arqyly 3 myń jeńildetilgen ıpotekıalyq nesıe berý josparlanyp otyr. Búginde Almaty qalasynda úı kezeginde 20 myńnan astam jas azamat tursa, 2025 jyldyń sońynda 12 myń 150 adam úıli bolyp, tizim edáýir qysqarady.
Árbir besinshi qazaqstandyq jas azamat jumyssyz degen derek bar. Bul óz kezeginde NEET sanatyna jatqyzylady. Almatyda oqýyn aıaqtap, dıplom alǵan mamannyń 80 paıyzy qalyp qoıady. Onyń ishinde 12 myńy jumys taba almaı sarsańǵa túsedi. Derekterge súıensek, 52,3 paıyz jas maman tabylǵan jumystyń jalaqysyn az kórip kirmeı qoıady. Taǵy 20 paıyzynyń shet memleketke jumysqa ketýge qulqy bar. Eń aıanyshtysy 28,4 paıyz maman ǵana Joǵary oqý ornyna óz qalaýymen túsken. Derekterdi tizsek osylaı kete berer túri bar. Aıtpaǵymyz, masyldyq kóńil-kúıdi azaıtý úshin talaı is atqarylyp jatyr.
«Adyrna» ulttyq portaly
